შვეიცარიელი ენათმეცნიერის, ფერდინანდ დე სოსიურის თანახმად, ენა ,,იდეათა გამომხატველი ნიშნების სისტემაა”, „მეტყველების სოციალური მომენტია და შედგება წესებისა და სტრუქტურების კოდექსისგან, რომელსაც თითოეული ინდივიდი იმ საზოგადოებისგან იღებს, რომელშიც ცხოვრობს, ისე, რომ ამ წესთა არც გამოგონება და არც შეცვლა არ შეუძლია“. ფერდინანდ დე სოსიურისათვის ენა არსებობდა, როგორც ადამიანთა შორის ურთიერთობისათვის აუცილებელი და ადამიანის ფსიქიკაში არსებული საშუალება, ხოლო, მეორე მხრივ, ამ საშუალების გამოყენება. ამდენად, მან ენა (langage) ენად (langue) და მეტყველებად (parole) გამიჯნა. დღეს ეს გარჩევა ენობრივ სისტემად და მის გამოყენებად (დისკურსად) გაიაზრება. მაშასადამე, თუ სოსიურის მიხედვით, ენა არის სოციალური ფენომენი, რომელიც ენობრივი სოციუმის (კოლექტივის) ფსიქიკაში არსებობს სისტემის – გარკვეული ფონეტიკური თუ გრამატიკული წესებისა და ლექსიკური შედგენილობის სახით და ამ სისტემას ადამიანი იყენებს მეტყველებაში. თანამედროვე ენათმეცნიერებაში ენა, როგორც სისტემა არის ურთიერთობის ის საშუალება, რომელსაც ჩვენს ფსიქიკაში ვატარებთ და ამ სისტემის აქტუალიზაცია არის დისკურსი.
აქამდე მიჩნეული იყო, რომ ენის დაუფლება დაბადებიდან, პირველივე დღეებიდან იწყება გარესამყაროდან, უფროსებისაგან მიღებული ინფორმაციით სახლში, ახლობლებთან, შემდგომში საბავშვო ბაღში, სკოლასა თუ იმ გარემოში, რომელში ცხოვრებაც მას უხდება. თუმცა თანამედროვე კვლევები აჩვენებს, რომ ჩვილებს დაბადებისთანავე რამდენიმე წუთში შეუძლიათ განასხვავონ მშობლიური თუ უცხო ენის ბგერები. უფრო მეტიც, ისინი ენას დედის მუცელში ყოფნისთანავე ისრუტავენ.
ზოგადად სენსორული და ტვინის მექანიზმი სმენისათვის ნაყოფის ჩასახვიდან 30 კვირის ასაკში ვითარდება, ვაშინგტონში[1] ჩატარებული კვლევები აჩვენებს, რომ ჩვილები მუცელში ყოფნისთანავე უსმენენ დედის საუბარს ორსულობის ბოლო 10 კვირის განმავლობაში და მათი დაბადებისთანავე თვალსაჩინოს ხდება ის, რაც მოისმინეს[2].
ექსპერიმენტის ნახვა შემდეგ ლინკზეა შესაძლებელი:
Babies Learn Language in the Womb
ასე რომ, ბავშვი „სიჩოითგანვე დედისაით“ სწავლობს ენის დაუფლებას, მოსმენით, გამეორებით, დიალოგით, მონოლოგით. ერთი შეხედვით, ეს თითქოს იოლი პროცესია და დიდ ძალისხმევას არ ითხოვს. სინამდვილეში ენის, მეტყველებისა და კომუნიკაციის განვითარებას ხელს უწყობს ორი პირობის არსებობა: ურთიერთქმედება და ინფორმაცია.
მიჩნეულია, რომ ენის კარგი ცოდნა, მეტყველების სწორად დაუფლების უმნიშვნელოვანესი პროცესია. იგი აუცილებელია სოციალური და აკადემიური წარმატებისა და კარგი სწავლისთვის. როგორც წესი, ენა, მეტყველება და კომუნიკაცია მჭირდო კავშირშია და ერთად განიხილება. კომუნიკაცია კი იმთავითვე მოიაზრებს არა მხოლოდ ვერბალურ, ლაპარაკით გადმოცემას აზრის, იდეის, ურთიერთობის, საკუთარი განწყობის, არამედ ჟესტებს, მიმიკას, წერილობით ენას. Aამიტომ, საჭიროა ვიცოდეთ, რომ, როცა ბავშვი არ ან ვერ ლაპარაკობს, არ ნიშნავს, რომ მოკლებულია საერთოდ კომუნიკაციის უნარს. კომუნიკაციის პრობლემა შეიძლება ჰქონდეს ისეთ ბავშვსაც, რომელსაც არ აქვს გამოხატული მეტყველების დეფიციტი ან ისეთ ადამიანს, რომელსაც გარკვეული მიზეზებით უბრალოდ უჭირს სოციალური კონტაქტის დამყარება.
P პედაგოგიურ პრაქტიკაში ხშირად ვხვდებით ბავშვებს მეტყველების არაერთგვაროვანი დარღვევებით, რომელთაც განსხვავებული ხასიათი და აღმოცენების მიზეზები აქვთ.
მეტყველების დარღვევათა უკეთ შესწავლისათვის, საჭიროა ვიცოდეთ, რომ მეტყველების პროცესის ნორმალურ ჩამოყალიბებასა და განხორციელებას ხელს უწყობს სენსორული და ფსიქიკური ფუნქციების განვითარება, სამეტყველო ორგანოების სწორად ჩამოყალიბება და მათი ურთიერთშეთანხმებული მუშაობა.Aამას კი უზრუნველყოფს თავის ტვინის მარცხენა ნახევარსფეროში მდებარე ორი ძირითადი ცენტრი: ბროკასა და ვერნიკეს არეალები.
ვერნიკეს არე[3] უზრუნველყოფს გარედან შემოსული ინფორმაციის აღქმა-გაგებას, ინფორმაციის გადამუშავებას. B
ბროკას არე[4] კი ადამიანს ეხმარება, სამეტყველო ორგანოების მოტორული ფუნქციონირება აკონტროლოს და ვერბალურად, სიტყვიერად გადმოგვცეს სურვილი, აზრი.
ცნობილია, რომ ამ ცენტრების უშუალო დაზიანება ან ახლო მდებარე უბნების დაზიანება, არასწორად ჩამოყალიბება იწვევს სხვადასხვა სახის სამეტყველო დარღვევას, რომლებიც განსხვავებული სახითა და ხარისხით ვლინდება. მნიშვნელოვანია ამ დროს დაზიანების პერიოდი, რადგან რაც ადრეულ პერიოდში (პრენატალური ანუ მუცლადყოფნა, პერინატალური ანუ სამშობიარო, და პოსტნატალური ანუ დაბადებიდან 3 წლამდე) მოხდება დაზიანება, მეტყველების დარღვევაც რთული ხარისხით ვლინდება.
Mმეტყველების ნებისმიერი სახის დარღვევისას ირღვევა ყველა შემთხვევაში გარემოსთან ენის საშუალებით კომუნიკაცია.
სამეცნიერო ლიტერატურაში დღესდღეობით იკვეთება შემდეგი მეტყველების დარღვევის ძირითადი ფორმები:
- ექსპრესიული მეტყველების დარღვევა _ განვითარების სპეციფიკური დარღვევა, რომლის დროსაც აზრის, გრძნობის გამოხატვისა და მეტყველების გამოყენების უნარი არ შეესაბამება გონებრივ ასაკს და უფრო დაბალ დონეზეა, მაშინ როცა ამ დროს, მიმართული მეტყველების გაგება ნორმაშია.
ექსპრესიული მეტყველების დარღვევა ვლინდება:
- ლექსიკური მარაგის სიმწირეში;
- შესაბამისი სიტყვების მოძიების სირთულეში;
- შემოკლებული წინადადებების გამოყენებაში;
- წინადადებების სტრუქტურის არასწორად აწყობაში;
- სინტაქსურ შეცდომებში (განსაკუთრებით სიტყვასა და წინადადებებში დაბოლოებისა და თავსართების გამოტოვება);
- გრამატიკულ შეცდომებში (წინდებულების, ნაცვალსახელების გამოტოვება; ზმნების შეცდომით უღლება ან არსებითი სახელების სწორად ბრუნვა);
- შეიძლება მოხდეს გრამატიკული წესების არასწორად გამოყენება;
- მეტყველების მოქნილობის დარღვევა და წარსულში მომხდარი სიტუაციის მოყოლისას მოვლენათა თანამიმდევრობის აღდგენის სირთულეები;
- ხშირია აგრეთვე არტიკულაციური პრობლემებიც.
Eექსპრესიული მეტყველების დარღვევა შეიძლება განპირობებული იყოს სხვადასხვა სიძნელით:
1.Pპრაგმატიზმი და პრაგმატული სირთულე[5]
პრაგმატიზმი კომუნიკაციის ყველა გამოვლინების მთავარ საფუძვლად მიიჩნევა. იგი უკავშირდება სამეტყველო ენის გამოყენებას: საუბრის დაწყებას, წარმართვასა და დასრულებას. აქ მნიშვნელოვანია, გაანალიზდეს, რამდენად განვითარებულია ბავშვის:
- სამეტყველო მექანიზნები. Mმაგ: მსჯელობა თემის ირგვლივ, თემის გარკვევა, რაზე ვსაუბრობთ, თემის შეცვლა და შემდგომი მსჯელობები. E
- გარემომცველი სიტუაცია, რომელშიც მიმდინარეობს საუბარი. Aაქ მთავარია იმის გარკვევაა, როცა ბავშვი საუბრობს, როგორია მისი საუბარი და რაზეა დამოკიდებული იმ მომენტში, იქ მყოფ გარემოზე, სადაც საუბრობს, თუ საუბარი მიდის კონკრეტულ თემიდან გამომდინარე.
- პრაგმატული დარღვევის დროს ბავშვის მეტყველება შეიძლება იყოს გრამატიკულად გამართული, მაგრამ იმ დროს არ შეესაბამებოდეს ადეკვატურად სიტუაციას, სოციალურ კონტექსტს. ბავშვს უჭირს საუბრისას იმ თემას მიჰყვეს, რაზეც იმ დროს საუბრობენ; უჭირს გამოიყენოს ასევე საუბარში ზრდილობიანი ფორმები, ჟესტი ან მიმიკა.
- ფონოლოგია და ფონოლოგიური სიძნელე
ფონოლოგია _ გულისხმობს ბგერათა წარმოთქმას და მათ სიტყვებად კომბინირების წესებს. ფონოლოგიური სირთულეები ვლინდება:
- არტიკულაციის გაძნელებაში;
- მსგავსი ბგერების გამოთქმის სირთულეში;
- ხშირია სიტყვაში ბგერის გამოტოვება, ჩანაცვლება, შემოკლება.
- 3. მორფოლოგია და მორფოლოგიური სიძნელე.M
მორფოლოგია გულისხმობს მორფემების საშუალებით სიტყვების ჩამოყალიბებას. მორფემა არის უმცირესი ნაწილაკი, რომელიც ცვლის სიტყვის მნიშვნელობას. მორფოლოგიური სირთულეები ვლინდება:
- სუფიქსების, პრეფიქსების და სხვა ნაწილაკების სწორად გამოყენებაში.
- მხოლობითი და მრავლობითი რიცხვის, ზმნის დროების (ახლანდდელი, წარსული, მომავალი), ზმნის ფორმების; ბრუნვების გამოყენებაში.
- სემანტიკა და სემანტიკური სირთულე
გამოიხატება სიტყვისა და წინადადებების მნიშვნელობის გაგებაში, კერძოდ::
- ყოველ სიტყვას აქვს თავისი მნიშვნელობა. თუმცა ზოგჯერ ერთი და იგივე სიტყვა შეიძლება სხვადასხვა მნიშვნელობით ვიხმაროთ. Mმაგ: გინდა თამაში? ეს თამაში რთულია თუ იოლი შენთვის?
- წინადადებებში კი ერთი მთლიანი, დასრულებული აზრი გადმოიცემა.
- მნიშვნელობა ასევე შეიძლება გადმოიცეს აბზაცში, საუბარში, წიგნებში, თამაშებში და სხვა.
- სემანტიკური სირთულე _ შეიძლება გამოიხატოს მწირ ლექსიკურ მარაგში.
- ომონიმების, სინონიმების, ფრაზეოლოგიზმების და სიტყვებს შორის მნიშვნელობის ჩაწვდომაში.
- სინტაქსი და სინტაქსური პრობლება გულისხმობს სიტყვების ერთმანეთთან სწორად დაკავშირების წესებს; სინტაქსი აერთიანებს სემანტიკასა და პრაგმატიკას. გრამატიკულად სწორი კონსტრუქციების გამოყენებას: კითხვითი ფორმის, დროების, რთული წინადადებებისა და სხვა ფორმულირებებს.
- მოქნილობის პრობლემა _ ეს გამოიხატება ნორმალური და დაწყობილი საუბრის გართულებაში. Eამაში შედის მეტყველების დარღვევის სახეები: ენაბორძიკობა (ენაბლუობა) და უწესრიგო მეტყველება.
მეტყველების დარღვევის სხვა ფორმებზე მომდევნო წერილში ვისაუბრებთ.
[1] Institute for Learning & Brain Sciences
[3] ვერნიკეს არე, როგორც წესი, მდებარეობს დომინანტური ნახევარსფეროს ზემო საფეთქლის ხვეულას უკანა მხარეს (ბროდმენის უბანი 22). მისი ზოგიერთი განშტოება ვრცელდება ლატერალური ღარის უკანა ნაწილზე, თხემის წილში.
ვერნიკეს არე მარცხენა ნახევარსფეროში, აუდიტორულ და ვიზუალურ ქერქს შორის მდებარეობს. რეცეპტული მეტყველება კი ტრადიციულად ზემო საფეთქლის ხვეულას (STG) უკანა ნაწილში მდებარე ვერნიკეს არესთან და მასთან მდებარე უბნებთან ასოცირდება. მეტყველების აღქმის თანამედროვე მოდელებში ვერნიკეს არეს დიდი ნაწილთან ერთად შედის ზურგისმიერი ნაკადიც, რომელიც მოიცავს ასევე მეტყვლების მოტორულ პროცესირებაში ჩართულ უბნებს.[6]
ვერნიკეს არე პირველად 1874 წელს კარლ ვერნიკემ აღმოაჩინა. მისი მთავარი ფუნქციაა ენის გაგება და გამართული იდეების გადმოცემის უნარის არსებობა, იქნება ეს ხმოვანი, წერილობითი თუ ჟესტებით ნაჩვენები ენა.[2]
[4] ბროკას არე მდებარეობს მარცხენა შუბლის ნაწილში, შუბლის მესამე ხვეულის უკანა მესამედში ტუჩების, ენის, სახისა და ხორხის მოძრაობაზე პასუხისმგებელი პირველადი მოტორული ქერქის წინ. ამ არეს დაზიანებამ შეიძლება გამოიწვიოს ენის პროდუქციის დარღვევა, რაც ნაწილობრივ ენის გაგების სირთულესაც განაპირობებს. აღნიშნულ დარღვევას ბროკას აფაზიას/ მოტორულ აფაზიას/ ექსპრესიულ აფაზიას/ ეფერენტულ-მოტორულ აფაზიას უწოდებენ. ბროკას არე პირველად აღწერა ფრანგმა ქირურგმა პოლ ბროკამ 1861 წელს და აღმოაჩინა, რომ თავის ტვინის ეს უბანი გადამწყვეტ როლს ასრულებს მეტყველების არტიკულაციაში.
