ბერას ფრედერიკ სკინერის ოპერანტული განპირობებულობის თეორია და პედაგოგიკა

ამერიკელი ფსიქოლოგი ბერას ფრედერიკ სკინერი, ფილოსოფიურ მეცნიერებათა დოქტორი, 1945-1948 წლებში ინდიანას უნვერსიტეტის ფსიქოლოგიის ფაკულტეტის დეკანი იყო. 1948 წლიდან გარდაცვალებამდე ჰარვარდში მოღვაწეობდა. მის გარდაცვალებამდე ცოტა ხნით ადრე ამერიკაში ფსიქოლოგიის ისტორიკოსებს შორის ჩატარებული გამოკითხვის შედეგად სკინერმა ყველა დროის ფსიქოლოგთა შორის – მერვე, ხოლო თანამედროვეთა შორის პირველი ადგილი დაიკავა.

 

ქცევათმეცნიერება აღმოცენდა აშშ-ში მე-20 საუკუნის დასაწყისში. მისი ძირითადი დებულების თანახმად, ფსიქოლოგიამ უნდა შეისწავლოს ინდივიდის ფსიქიკის ის გამოვლინებები, რაც დაკვირვებადი და გაზომვადია, ამიტომ შეიძლება, ობიექტურად და მეცნიერულად შევისწავლოთ და გავზომოთ მხოლოდ ის, რაც ზემოქმედებს ინდივიდზე გარედან (სტიმული) და ინდივიდის რეაქცია მასზე (ქცევა).

 

სკინერი „რადიკალური ბიჰევიორიზმის” მიმდევარი და განმავითარებელი იყო. ამ მეცნიერული მიდგომის მიხედვით, ფსიქიკური პროცესების მეცნიერული ახსნა და ზუსტი ინტერპრეტაცია შეუძლებელია, ვინაიდან ისინი ადამიანის „შიგნით” მიმდინარეობს და ხანდახან თვითონ ადამიანსაც არ ძალუძს, ბოლომდე გააცნობიეროს მათი არსი. მეცნიერებას შეუძლია ისეთი ფენომენის ახსნა, რაზე დაკვირვება და რის შემოწმებაც შესაძლებელია. ასეთად სკინერს ქცევა მიაჩნია. შესაბამისად, ფსიქოლოგიამ უნდა შეისწავლოს ორგანიზმის ქცევა და ამ ქცევის შედეგები. თუ ბიჰევიორისტული დასწავლის ზოგიერთი თეორეტიკოსი ადამიანის ან ცხოველის ქცევის ასახსნელად ხშირად იყენებს ტერმინებს „მოთხოვნილება”, „მოტივაცია”, ანუ ისეთ ფენომენებს, რომლებზეც პირდაპირ დაკვირვება შეუძლებელია, ის არ არის მნიშვნელოვანი რადიკალური ბიჰევიორიზმისთვის. 

 

ქცევის ექსპერიმენტული ანალიზი სკინერის ტერმინია და გულისხმობს ქცევასთან დაკავშირებული სამი ცვლადის ანალიზს. ეს ცვლადებია:

1. ორგანიზმის ქცევა;

2. პირობები, რომლებშიც მიმდინარეობს ქცევა;

3. ქცევის შედეგები (მეორდება თუ არა ქცევა თანმხვედრ გარემოებათა შემთხვევაში).

4. როგორ ხდება ქცევის ექსპერიმენტული ანალიზის მეშვეობით ქცევის ახსნა?  

ქცევის ახსნა სამი ცვლადის (ორგანიზმის ქცევა, პირობები, რომლებშიც მიმდინარეობს ქცევა და ქცევის შედეგები) ანალიზის საფუძველზე ხდება. ბავშვის პრობლემურ ქცევას  ყოველთვის რაღაც მიზეზი აქვს, რაც მოცემულ მომენტში არ ჩანს, ამიტომ აუცილებელია იმაზე დაკვირვება და აღწერა, რაც უძღვოდა წინ პრობლემურ ქცევას, თვითონ ამ ქცევის აღწერა (როგორი ინტენსივობისაა და რას აკეთებს ბავშვი) და აღწერა მისი შედეგისა. სკინერს, ისევე როგორც სხვა ბიჰევიორისტებს, მიაჩნია, რომ ქცევის პირობების, თვით ქცევისა და მისი შედეგების აღწერა უნდა იყოს დეტალური, ზუსტი, ობიექტური, ყოველგვარი სუბიექტური შეფასების გარეშე.

 

სკინერი ქცევის ორ ტიპს გამოყოფს: 

1. რესპონდენტულს – რეაქცია სპეციფიკურ სტიმულზე (მაგ., ცემინება, თვალების ხამხამი, შიმშილი და სხვ.) 

2. ოპერანტულს – სტიმულის გარეშე ორგანიზმის მიერ სპონტანურად შესრულებული გარკვეული ქცევა (მაგ., წერილის წერა, მანქანის მართვა, წიგნის კითხვა და სხვ.)

ოპერანტული ქცევა საპასუხო რეაქცია არ არის, ის შეიძლება გაკონტროლდეს ადამიანის მიერ და ემორჩილება ოპერანტული განპირობებულობის კანონებს.

 

 

ოპერანტული განპირობებულობა – ეს არის დასწავლის ტიპი, როცა რომელიმე რეაქციის წარმოშობის ალბათობა იზრდება, თუ მას მოსდევს განმამტკიცებელი (მაგ., თუ მოსწავლე ყურადღებით უსმენს მასწავლებელს და მასწავლებელი მის ასეთ ქცევას ღიმილით ან ქებით აღნიშნავს, დიდია ალბათობა, მოსწავლე მომავალშიც ასეთივე ყურადღებიანი იყოს).

 

განმამტკიცებელი შედეგია, შემდგომი მოვლენა, რაც მაშინვე მოჰყვება პასუხად ინდივიდის მოქმედებას, ქცევას. 

 

7.როგორ მოქმედებს განმამტკიცებელი ქცევაზე? 

განმამტკიცებელი აძლიერებს ქცევის აღმოცენების ალბათობას.

 

არსებობს დადებითი და უარყოფითი განმამტკიცებლები.

 

განმამტკიცებელი სტიმული შეიძლება იყოს:

* დადებითი – დაჯილდოება (მაგ., ყოველთვის, როცა მასწავლებელი აქებს მოსწავლეს, უწერს მას მაღალ შეფასებას ან ეუბნება მშობელს, რა ნიჭიერია მისი შვილი, ის იყენებს პოზიტიურ განმამტკიცებელს); 

* უარყოფითი განმამტკიცებელი – შვება (უსიამოვნო სტიმულის გაქრობა ქცევის გამოსწორებისთანავე, მაგ., ყურის აწევა; როგორც კი არასასურველი ქცევა გამოსწორდება, ყურზე ხელს უშვებენ).

ორივე შემთხვევაში განმამტკიცებელი ზრდის მომავალში სასურველი ქცევის აღმოცენების ალბათობას.

 

10. რა არის დასჯა? 

დასჯა ისეთი ქმედებაა, რომელიც ამცირებს მომავალში ქცევის აღმოცენების ალბათობას.

 

დადებითი დასჯა – სასჯელი თანამედროვე სკოლებში ნაკლებად გამოიყენება. მაგ., მოსწავლე ცუდი ქცევისთვის ისჯება საკლასო ოთახის დალაგებით.

უარყოფითი დასჯა – ჯარიმა – ამის მაგალითი უფრო ხშირია (მაგ., იმის გამო, რომ უმცროს დას აწვალებ, ტელევიზორს გამოგირთავ და დღეს შენს საყვარელ ფილმს ვერ ნახავ!).

 

12. რატომ ერევათ ერთმანეთში უარყოფითი განმტკიცება და დადებითი დასჯა და როგორ გავარჩიოთ ისინი? 

ხშირად ერთმანეთში ერევათ უარყოფითი განმტკიცება და დადებითი დასჯა, იმიტომ, რომ ორივე შეიცავს უსიამოვნო, ე. წ. ავერსიულ სტიმულებს, თუმცა მათი გარჩევა ადვილია ქცევაზე თითოეულის ზეგავლენის მეშვეობით, რადგან ეს ზეგავლენა მნიშვნელოვნად განსხვავებულია. სკინერის მიხედვით, ოპერანტული სწავლის დროს მომავალში ქცევის განმეორების ალბათობას ზრდის განმტკიცება (თავისი ორი ფორმით), ხოლო ამცირებს დასჯა (თავისი ორი ფორმით).

 

13. დასჯის საწინააღმდეგოდ რა არგუმენტები მოჰყავს თავად სკინერს? 

თავად სკინერს დასჯის საწინააღმდეგოდ მრავალი არგუმენტი მოჰყავს. 

ა) მას მიაჩნია, რომ დროთა განმავლობაში დასჯა არაეფექტური ხდება, ის მხოლოდ ახშობს არასასურველ ქცევას; როცა დასჯის შიში გაივლის, ქცევის ინტენსივობა უბრუნდება პირვანდელ დონეს, ანუ ეფექტი დროებითია.

ბ) მნიშვნელოვან არგუმენტად უნდა ჩაითვალოს ისიც, რომ დასჯა მიუთითებს მხოლოდ იმაზე, რა არ უნდა გააკეთო და არა იმაზე, რის გაკეთება იქნებოდა მისაღები და კარგი. 

გ) დასჯა ამართლებს სხვა ადამიანისთვის ტკივილის მიყენებას (ბავშვს, რომელიც დედამ მიტყიპა, ერთადერთი დასკვნის გამოტანა შეუძლია – რომ არსებობს სიტუაციები, როცა ტკივილის მიყენება ნებადართულია) და იწვევს აგრესიას დამსჯელის ან სხვების მიმართ.

 

სკინერის აზრით, დასჯას არაერთი ალტერნატივა აქვს: 

1. სიტუაციის შეცვლა;

2. იგნორირება 

3. განმამტკიცებლის მიგნება და გამორიცხვა.

 

დასჯაზე უფრო ეფექტურია ალტერნატიული გზების გამოყენება. მაგალითად:

1. სიტუაციის ცვლილება არასასურველი ქცევის თავიდან ასაცილებლად (წინასწარ მოვაცილოთ ძვირფასი ლარნაკი ბავშვისთვის ხელმისაწვდომი ადგილიდან), 

2. უბრალოდ იგნორირება, რაც კარგ შედეგს იძლევა არასასურველი, პრობლემური ქცევის შემთხვევაში; მაგ., როდესაც ბავშვი ბრაზობს და ტირის, რადგან შოკოლადს სადილამდე არ აძლევენ, ეფექტურია იგნორირება. ამ დროს უფროსი არ აქცევს ყურადღებას ბავშვის ტირილს, თითქოს არც კი ესმის; სკინერის მიხედვით, ამ სტრატეგიის რამდენჯერმე გამეორება აქრობს ქცევას, რადგან იგი არ განმტკიცდება და ბავშვი ხვდება, რომ ამ გზით სასურველს ვერ მიიღებს. 

3. განმამტკიცებლის მიგნება და გამორიცხვა – გაკვეთილზე, როდესაც ბავშვმა იცის, რომ მისი გამოკითხვის ჯერი მოვა, ისე იქცევა, რომ კლასიდან გაუშვან, რადგან ასეთი ქცევისთვის მასწავლებელი ყოველთვის კლასიდან უშვებს ხოლმე ბავშვს. ამრიგად, მოსწავლის მიზანი მიღწეულია – მან კლასში თავიდან აიცილა დავალების შესრულება. თუ მასწავლებელი გააანალიზებს ბავშვის ქცევას და აღმოაჩენს, რომ მას წინ უძღვის მოსალოდნელი გამოკითხვა, ის მიხვდება პრობლემური ქცევის მიზეზს და აღარ განამტკიცებს მას კლასიდან გაშვებით.

 

სკინერის აზრით, ადამიანის ქცევის შესასწავლად რთული თეორიების ჩამოყალიბება აუცილებელი არ არის. ის ძირითად ამოცანად მიიჩნევს სტიმულის ტიპებსა და რეაქციის ტიპებს შორის ურთიერთქმედების საფუძვლების შესწავლას. ეს გულისხმობს მასტიმულირებელი მოვლენისა და გაზომვადი ქცევის ფუნქციურ ანალიზს.

 

სკინერს მიაჩნდა, რომ ფუნქციური ანალიზი საშუალებას იძლევა, სრული წარმოდგენა ვიქონიოთ ორგანიზმზე როგორც ქცევით სისტემაზე, ანუ იმაზე, რაზე რეაგირებს ან არ რეაგირებს ინდივიდი, რა პირობებში მიმდინარეობს ქცევა და რა შედეგი აქვს მას.

 

სკინერი დაინტერესებული იყო განათლების სისტემაში საკუთარი თეორიის გამოყენებით. მას მიაჩნდა, რომ დასწავლა ეფექტურია, როცა:

1. ასათვისებელი მასალის მიწოდება ხდება თანდათანობით;

2. მოსწავლეები იღებენ დაუყოვნებელ უკუკავშირს იმის შესახებ, რამდენად სწორად დაისწავლეს მიწოდებული მასალა;

3. დასწავლა მიმდინარეობს მოსწავლეთათვის მისაღებ ტემპში.

ამ მიდგომით, მასწავლებელი ინფორმაციის, ცოდნის გადამცემია. ის ქმნის პირობებს ამ ცოდნის გადაცემისთვის და ასევე არჩევს მასალას, მოსწავლეები კი ამ ცოდნას ნაბიჯ-ნაბიჯ ითვისებენ.

 

ბიჰევიორიზმმა რამდენიმე მიმართულებით მოახდინა მნიშვნელოვანი გავლენა საგანმანათლებლო პროგრამებსა და ტექნოლოგიებზე. კერძოდ:

. ქცევითი მიზნებისა და ამოცანების განსაზღვრა სასწავლო გეგმაში;

. ბიჰევიორიზმის გავლენით სასწავლო გეგმაში 40-იანი წლებიდან დაიწყეს სასწავლო მიზნების სპეციფიკური ფორმულირების პრინციპების დანერგვა. სასწავლო მიზნები და სწავლების შედეგები ისე უნდა იყოს ფორმულირებული, რომ შეიძლებოდეს მათზე დაკვირვება და რაოდენობრივი შეფასება. მე-20 საუკუნის 60-იანი წლების დამლევისთვის ამერიკელი მასწავლებლების უმრავლესობა იყენებდა სასწავლო მიზნებისა და სწავლების შედეგების ფორმულირების წესებს. ქცევის მიზნებისა და შედეგების სპეციფიკური განსაზღვრის მოთხოვნამ მისცა ბიძგი გავარჯიშებით დასწავლის მიდგომას. კერძოდ, მორისონმა მე-20 საუკუნის 30-იან წლებში სკოლაში შეიტანა ე. წ. „დაოსტატების ფორმულა”: წინატესტირება, სწავლება, შემდგომი ტესტირება, საჭიროებისამებრ – ადაპტაციისა და დახმარების პროცედურა, სწავლება და შემდგომი ტესტირება. მორისონის გეგმა გულისხმობს, რომ კლასში ყველა მოსწავლემ უნდა აითვისოს გაკვეთილზე გათვალისწინებული მასალა.

მე-20 საუკუნის 30–იანი წლები	მე-20 საუკუნის 40–იანი წლები	მე-20 საუკუნის 60–იანი წლები
ქცევის მიზნებისა და შედეგების სპეციფიკური განსაზღვრის მოთხოვნამ მისცა ბიძგი გავარჯიშებით დასწავლის მიდგომას	ბიჰევიორიზმის გავლენით სასწავლო გეგმაში დაიწყეს სასწავლო მიზნების სპეციფიკური ფორმულირების პრინციპების დანერგვა	აშშ-ში მასწავლებლების უმრავლესობა იყენებდა სასწავლო მიზნებისა და სწავლების შედეგების ფორმულირების წესებს