როგორ დავეხმაროთ მოსწავლეებს, იგრძნონ თავიანთი ინტელექტუალური კომპეტენტურობა
ქცევითი დარღვევების თავიდან აცილება მხოლოდ ერთი გზით არის შესაძლებელი – მოსწავლე პატივს უნდა სცემდეს საკუთარ თავს. ის უნდა გრძნობდეს, რომ: 1. შეუძლია სასწავლო ამოცანის გადაწყვეტა, 2. შეუძლია, ორმხრივ სასარგებლო ურთიერთობა ააგოს მასწავლებელთან და 3. შეაქვს თავისი წვლილი საკლასო კოლექტივში. თუ ეს ასეა, მას აღარ გაუჩნდება სურვილი, დახარჯოს ენერგია ცუდ ქცევაში.
რწმენა, რომ ნიჭიერი ხარ, გაცილებით მეტს აკეთებს, ვიდრე ნიჭიერების რეალური დონე, ყოველ შემთხვევაში, მოტივაციის თვალსაზრისით, ეს კი სწავლის უმნიშვნელოვანესი კომპონენტია. ეს რწმენა წარმატებას არა მარტო ფორმალურად, არამედ ემოციურადაც განგვაცდევინებს. მოსწავლეები, რომლებსაც სჯერათ თავიანთი ნიჭიერების, სკოლაში თავს კარგად და თანაც წარმატებულად გრძნობენ. მასწავლებელმა კი უნდა გაითვალისწინოს, რომ ნიჭი კარგად სწავლის მნიშვნელოვანი, მაგრამ არა ერთადერთი კომპონენტია. „შეიძლება იყო ნიჭიერი, მაგრამ თუ არ ხარ მიზანსწრაფული, სწავლაში წარმატებას ვერ მიაღწევ” (ანასტაზი).
რა შეიძლება გაააკეთოს მან ამ თვალსაზრისით?
სტრატეგია 1. განიხილეთ შეცდომა ბუნებრივ და საჭირო მოვლენად. უპირველესად, იმუშავეთ იმაზე, რომ მოსწავლეს გაუქრეს შეცდომის შიში. ბავშვები ხშირად თავიანთ შეცდომებს ხედავენ, სხვისას კი ვერა (ან ნაკლებ მნიშვნელობას ანიჭებენ მათ), ამიტომ შესაძლოა, თავი სხვებზე უარესებად მიაჩნდეთ. მასწავლებელს შეუძლია, შეუცვალოს მათ საკუთარ თავისადმი დამოკიდებულება, თუ აჩვენებს, რომ შეცდომა ყველას მოსდის და ეს ბუნებრივია. ამისთვის შეიძლება გამოვიყენოთ სხვადასხვა თამაში, მაგ., “პაროლობანა”. მისი იდეა ასეთია: როცა ზარი დაირეკება, ჩადექით კარში და გამოაცხადეთ, რომ მოსწავლეებს კლასიდან მხოლოდ პაროლის თქმის შემდეგ გაუშვებთ. პაროლი კი ისაა, რომ თითოეულმა მათგანმა უნდა დაასახელოს ერთი შეცდომა, რომელიც ოდესღაც მოუვიდა და რომელმაც რაღაც ასწავლა (ნებისმიერ საგანში). თავდაპირველად მოსწავლეებს უჭირთ ამ თამაშში ჩართვა, მაგრამ მას შემდეგ, რაც ამას თავად გააკეთებთ, ის სასიამოვნო გასართობად იქცევა. შეიძლება, თამაში ასეთ რამესაც გულისხმობდეს: „როგორ მოვიქცეთ, რომ ეს შეცდომა აღარ გავიმეოროთ?” – და სხვა. მასწავლებლმა შესაძლოა ასეც უთხრას მოსწავლეს: „შეცდომა უკვე დაშვებულია, ახლა ვნახოთ, რას გვეუბნება ის”, – ან იუმორი მოიშველიოს: „ეს შეცდომაა, მაგრამ არა უშავს; შენ რომ შეცდომებს არ უშვებდე, მე სამსახურიც არ მექნებოდა”. ცნობილია შემთხვევები, როცა დიდი საწარმოები აჯილდოებენ თანამშრომლებს, რომელთა შემოქმედებითი იდეები ჩავარდა, მაგრამ მათ განიხილავენ როგორც არასტანდარტულს და ღირებულს.
როგორც ვიცით, მასწავლებლის ე.წ. “წითელი ფანქრის” აზროვნებას აყალიბებს პედაგოგიური პრაქტიკის წლები. მასწავლებელი მცირე შეცდომებზეც კი ავტომატურად რეაგირებს. უარი თქვით ამ პრაქტიკაზე. ნურც პრაქტიკულად გამოიყენებთ წითელ ფანქარს და ნუ დაუბრუნებთ მოსწავლეს წითლად გადახაზულ რვეულებს. ბავშვები ნაკლებად ენდობიან ფურცელს, რომელიც შეცდომას სამუდამოდ აღნუსხავს. თუმცა ეს კონსტრუქციულ კრიტიკაზე უარის თქმას არ ნიშნავს. ერთ ჯერზე გაასწორებინეთ ერთი ან ორი შეცდომა, ნახავთ, რომ შიშის დაძლევა უფრო მეტს მოგცემთ, ვიდრე წითელი პასტით აჭრელებული რვეული.
სტრატეგია 2. გამოუმუშავეთ მოსწავლეებს წარმატების რწმენა. ამისთვის გამოიყენეთ ხერხები, რომელთა ღერძს პოზიტიური უკუკავშირი წარმოადგენს. ჩვეულებრივ, მასწავლებელი ელოდება, როდის ამოხსნის მოსწავლე ამოცანას უშეცდომოდ. ასეთი განწყობით დიდხანს მოგიწევთ ლოდინი. პროცესს მეტი ყურადღება მიაქციეთ, ვიდრე შედეგს, ხაზი გაუსვით ყოველგვარ წინსვლას, თუნდაც უმნიშვნელოს, წარმოაჩინეთ მოსწავლის ძლიერი მხარეები. როგორც კი მცირე უკეთესობას შეამჩნევთ, ჩაუწერეთ ეს რვეულში. ყველა მოსწავლე უხარია ქება და ეძლევა უფრო მეტი მოტივაცია წარმატების გასამეორებლად. ეს ძალზე ეფექტიანი სტრატეგიაა.
არასოდეს შეადაროთ მოსწავლეები ერთმანეთს. შესაძლოა, მოსწავლე სათანადოდ ვერ წერდეს, მაგრამ კარგი იყოს ზეპირ გამოკითხვასა და დისკუსიაში. ხაზი გაუსვით თითოეულის შესაძლებლობებს. ამით ისინი საკუთარ კომპეტენტურობას იგრძნობენ.
ბევრ მასწავლებელს ეშინია, მოსწავლეებს “თავში არ აუვარდეთ”. ეს შეცდომაა. ადრე ნახსენები თამაში “პაროლობანა” აქაც დიდ სამსახურს გაგვიწევს: შესთავაზეთ მოსწავლეებს, დაასახელონ თავიანთი ძლიერი, კარგი მხარეები, ან ფურცელზე დაწერონ – ეს იქნება გარეთ გასაშვები ბილეთი. აჩვენეთ, რომ მათი წარმატების გჯერათ. მაგრამ მოლოდინი გულწრფელი უნდა იყოს – მხოლოდ ამ შემთხვევაში გახდება ის ძლიერი ინსტრუმენტი. კომენტარები: “შენ ამას შეძლებ”,”შენ ერთი მათგანი ხარ, ვისაც ამის უნარი აქვს” და სხვა, – სასარგებლო აღმოჩნდება მოსწავლისთვის. უთხარით: “შენი შესაძლებლობების პატრონი, უკეთეს შედეგსაც მიაღწევ”, – და არა “შენთვის ეს შედეგიც არ არის ურიგო”, – თუნდაც მართლა ასე იყოს.
აღიარეთ თქვენ მიერ მიცემული ამოცანების სირთულე. ნურასოდეს იტყვით, რომ დავალება ადვილია. თქვით, რომ რთულია, მაგრამ გჯერათ, მოსწავლეები თავს გაართმევენ. “ადვილი” დავალების შეუსრულებლობა დაბალი თვითშეფასების მქონე მოსწავლეებს უფრო მეტად დაუქვეითებს საკუთარი თავის რწმენას. თუ რთულ ამოცანებს შეასრულებენ, ცხადია, თვითშეფასებაც აუმაღლდებათ.
ზოგჯერ შეუზღუდეთ ამოცანის ამოხსნისთვის გამოყოფილი დრო. თუ ხედავთ, რომ მოსწავლე ვერაფერს ახერხებს და დროის დამატებას აზრი აღარ აქვს, თქვით: “დავამთავრეთ”. ამით თქვენ მას იხსნით წარუმატებლობის განცდისგან – იმიტომ ვერ გააკეთა, რომ ვერ მოასწრო.
სტრატეგია 3. ხაზი გაუსვით წარსულ წარმატებებს.
უფროსები ყურადღებას უმთავრესად იმაზე ამახვილებენ, რას ვერ აკეთებს ბავშვი კარგად. ისინი ფიქრობენ, რომ ამით ბავშვს აიძულებენ, მომავალში უკეთესი გახდეს, მაგრამ ეს ასე არ არის. განათლების ფსიქოლოგებს, პირიქით, მიაჩნიათ, რომ ერთადერთი უხიფათო გზა, რომელიც ბავშვს სწავლის მოტივაციას გაუძლიერებს, არის ხაზგასმა ყოველივე იმისა, რასაც იგი სწორად აკეთებს.
ფსიქოლოგები ამტკიცებენ, რომ წარმატებას რამდენიმე ფაქტორი განსაზღვრავს: საკუთარი შესაძლებლობების რწმენა, ძალისხმევის ზომა, სხვების დახმარება, ამოცანის სირთულე, გამართლება. მოსწავლეს მხოლოდ პირველი ორის მართვა შეუძლია. ჩვენ მას იმის გაგებაში უნდა დავეხმაროთ, რომ სწორედ ეს ორია მთავარი. თუ მოსწავლე კითხვაზე: “შენი აზრით, რამ განაპირობა წინა კვირას შენი წარმატება ამოცანის ამოხსნისას?” – გიპასუხებთ: “ძალიან მოვინდომე”, ან: “ვიცოდი, თავს გავართმევდი”, – დაუდასტურეთ და შეგიძლიათ, აღარ გააგრძელოთ, მაგრამ თუ მან გიპასუხათ, რომ დაეხმარნენ, უთხარით: “კი, მართალია, მაგრამ შენ ცდილობდი და თანაც ნიჭიერი ხარ”. თუ გითხრა, რომ დავალება ადვილი იყო, უთხარით: “ეს შენთვის იყო ადვილი”. თუ გითხრათ, რომ გაუმართლა, დააზუსტეთ: “შენ განაპირობე შენივე იღბალი, რადგან უნარი გაქვს და მონდომებულიც ხარ”. გაიმეორეთ და განამტკიცეთ წარმატებები. თუ მოსწავლე ახალ მასალაში მოიკოჭლებს, ნუ იჩქარებთ, დაუბრუნდით მის მიერ წარმატებით ამოხსნილ ამოცანას და გაიმეორეთ ის. ეს ძალზე მნიშვნელოვანი ხერხია. მოსწავლეებს უყვართ წარმატების დემოსტრირება. მიეცით ამის საშუალება, გაამეორებინეთ, გამეორება ხომ ცოდნის დედაა. ამით იზრდება შანსი, ახალი მასალაც უკეთ გაიგოს. უფროსებსაც მოგვწონს ეს ხერხი – დააკვირდით რა ხშირად ვაკეთებთ იმ კერძს, რომელიც კარგად გამოგვდის.
სტრატეგია 4. გახადეთ სწავლების პროცესი ხელშესახები. ერთერთი მიზეზი, რის გამოც მოსწავლეებს არ სჯერათ თავიანთი წარმატებისა, ის არის, რომ ისინი ვერ გრძნობენ პროგრესს. შეფასება არ იძლევა ამისთვის საკმარის ინფორმაციას. მაგ., თუ მოსწავლეს საგანში 6 ქულა აქვს, მან შესაძლოა ჩათვალოს, რომ წინ არ მიდის. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ეს დაწყებითი კლასის მოსწავლისთვის. მათთვის აუცილებელია, შეკითხვა “რა მიიღე?” შეიცვალოს შეკითხვით “რა ისწავლე?”
წახალისების მიზნით მასწავლებელმა შეიძლება გამოიყენოს ასეთი ხერხი, მაგ., პირველ კლასში მათემატიკის სწავლებისას: რა მოქმედებასაც დაეუფლება მოსწავლე, იმის აღმნიშვნელი წებოვანი ფურცელი ეკვრება მის მერხს. “შეკრება”, “გამოკლება”, “გამრავლება”, “გაყოფა”… ბავშვებს მოსწონთ ეს კოლექცია და მისი სიმრავლით ამაყობენ. ეს კარგი თვალსაჩინო მასალაა მშობელთა კრებისთვისაც – მასში ხომ თითოეული ბავშვის შესაძლებლობები და მონდომებაა ჩადებული.
წარმატების ალბომები. უფროსკლასელებმა შეიძლება ასეთ ალბომებში თავი მოუყარონ მათემატიკურ ამოცანებს, თემებს და სხვადასხვა პროექტში შესრულებულ სამუშაოებს, ასევე – წაკითხულ წიგნებს. მთავარია, ალბომი იყოს ინდივიდუალური და უკავშირდებოდეს პროგრამას. ერთმანეთს ნუ შეაჯიბრებთ მათ, ხაზი გაუსვით, რომ განვითარების პიროვნული გზა განსხვავებულია.
საუბარი გუშინდელის, დღევანდელისა და ხვალინდელის შესახებ. სხვა ხერხებთან ერთად ძალზე ეფექტიანია ეს მეთოდიც. მაგ., “მოკლედ მოგვიყევი იმის შესახებ, რომ შარშან ერთი სიტყვაც არ იცოდი, მაგ., ინგლისურ ენაზე, რა იცი დღეს და რა გეგმები გაქვს სამომავლოდ”. ცხადია, ეს საუბრები კორექტული უნდა იყოს, რომ ხელი შეუწყოს თვითრწმენის ამაღლებას. ისიც უნდა ითქვას, რომ წარსული წარუმატებლობა არაფერია, თუ დღეს გაცილებით წინ წაიწიე და ამდენი და ასეთი საინტერესო გეგმა გაქვს ხვალისთვის.
სტრატეგია 5. მიღწევების აღიარება. არიან წარმატებული მოსწავლეებიც და ისეთებიც, რომლებსაც განსაკუთრებული დახმარება და მხარდაჭერა სჭირდებათ, რათა წარმატებას მიაღწიონ. მათთან შეიძლება გამოვიყენოთ მხარდაჭერის რამდენიმე ხერხი:
აპლოდისმენტები. ქების სიტყვებში ენთუზიაზმი უნდა იგრძნობოდეს. მაგ.: “ყოჩაღ, ნინი, შენი მოხსენება (თხზულება) ისეთივე გემოვნებიანია, როგორიც შენი ნახატები”. თუ შეამჩნიეთ, რომ ანა, რომელსაც უჭირს კოლექტივში ჩართვა, ფიზკულტურის გაკვეთილზე თამაშში ჩაერთო, უთხარით: “ანა, ვხედავ, შენი წყალობით გუნდი ახლებურად თამაშობს”. მოსწავლე უნდა შევაქოთ სკოლის გარეთ მიღწეული წამატებისთვისაც.
ვარსკვლავები და სტიკერები. უმცროსკლასელებს ეს ძალიან მოსწონთ, სახე უბრწყინდებათ და მადლიერებას გამოხატავენ. თუ სხვა მასწავლებელმაც იგივე გააკეთა, უთხარით, რომ მოხარული ხართ. მედლები და ჯილდოები ეძლევათ მათ, ვინც შინაც კარგად იქცევა და სკოლაშიც. დაიხსომეთ, უნდა შევაქოთ ასაკისა და შესაძლებლობების შესატყვისი მცდელობა, გულმოდგინება და არა “საუკეთესო შედეგი”. იუმორისა და შემოქმედებითი უნარის განვითარებისთვის ზოგჯერ შეიძლება უცნაური ხერხი გამოვიყენოთ და დავაჯილდოოთ მოსწავლე, მაგ., “გადაწერის საუკეთესო და ორიგინალური ხერხის გამოყენებისთვის” (ჯილდოც მოიფიქრეთ).
მოაწყვეთ თხზულებების, ნახატების, მოხსენებების გამოფენა. კარგი იქნება, თუ სხვა კლასსაც მოიწვევთ.
პოზიტიური იზოლაცია. ზოგჯერ მოსწავლეს ქცევითი დარღვევისთვის იზოლაციაში ვამყოფებთ. ეს ნეგატიური გამოცდილება შეიძლება შეიცვალოს, თუ ორგანიზაციას გავუწევთ პოზიტიურ იზოლაციას. ამ მიზნით ბავშვი შეიძლება გაიგზავნოს სკოლის დირექტორთან, ფსიქოლოგთან ან სხვა, რომლებიც დაადასტურებენ მოსწავლის წარმატებას. ეს მეთოდი კარგად მოქმედებს საკუთარ თავში დაურწმუნებელ ბავშვებზე. შეიძლება სხვა ხერხის გამოყენებაც. მაგ., გაკვეთილის შემდეგ ცოტა ხნით დაიტოვოთ ბავშვი და ესაუბროთ მის წარმატებაზე. კარგია “სკამი პლუს ნიშნით” – მოსწავლისთვის, რომელმაც დღევანდელ გაკვეთილზე თავი კარგად წამოაჩინა.
თვითაღიარება. ბავშვი საკუთარი წარმატების აღიარებას სხვისგან ელოდება. ასწავლეთ მას საკუთარი წარმატებების შეფასება, მაგ., ასე: “დაფიქრდი, შენი რომელი წარმატება ღირს იმად, რომ სხვასაც გააცნო”. ასეთი განცხადების გაკეთება თავდაპირველად ბავშვებს უჭირთ, განსაკუთრებით – დაბალი თვითშეფასების მქონეთ, მაგრამ ბოლოს და ბოლოს ისინიც ახერხებენ.
წინადადება მასწავლებლებს: მოსწავლეთა პრობლემების იდენტიფიცირების, საჭიროებების დადგენისა და სამოქმედო გეგმის განსაზღვრისთვის შეგიძლიათ გამოიყენოთ ე.წ. დაუმთავრებელი წინადადებების მეთოდი. მოსწავლეებს დაურიგეთ დაუსრულებელი წინადადებების ჩამონათვალი, სთხოვეთ მათი დასრულება (შეგიძლიათ, ჩამონათვალი თქვენი ინტერესების შესატყვისად შეადგინოთ), მაგ., ასეთი:
1. ნიჭიერების თვალსაზრისით, ვფიქრობ, რომ მე…
2. ჩემი აზრით, მონდომება სწავლაში…
3. როდესაც შეცდომა მომდის…
4. სხვისი შეცდომების მიმართ…
5. შეცდომის აღიარება…
6. მასწავლებლის მიერ ჩემს რვეულში გაკეთებული შენიშვნები…
7. როდესაც ვინმეს მადარებენ…
8. წარსული წარმატებების გახსენება…
