რა უნდა ვიცოდეთ სასკოლო შფოთვის შესახებ

შფოთვა განცდაა, რომელიც წარმოიშობა ადამიანში როგორც
სოციალურ სუბიექტში მაშინ, როდესაც საფრთხე ექმნება მის ფასეულობებს, წარმოდგენას საკუთარ
თავზე, საზოგადოებრივ მდგომარეობას. შფოთვისთვის დამახასიათებელი შინაგანი დაძაბულობის შეგრძნება
თავს იჩენს მაშინ, როდესაც ვითარება გაურკვეველია, ხოლო შედეგი – არაპროგნოზირებადი.

სასკოლო შფოთვა შფოთვის სპეციფიკურ სახეობას წარმოადგენს.
იგი ვნებს მოსწავლის ცხოვრების ყველა სფეროს: სწავლას, სკოლისგარე ურთიერთობებს, ჯანმრთელობასა
და ფსიქიკურ კეთილდღეობას. იგი ბავშვის სასკოლო დეზადაპტაციის ყველაზე გავრცელებული
მიზეზია.

პრობლემას ისიც ართულებს, რომ სასკოლო შფოთვა სხვადასხვანაირად
ვლინდება. ამგვარი შფოთვის მქონე მოსწავლეებს მასწავლებლებიც და მშობლებიც ზოგჯერ ყველაზე
„კომფორტულებად” მიიჩნევენ – ეს ბავშვები ამზადებენ გაკვეთილებს, ცდილობენ შეასრულონ
პედაგოგების მოთხოვნები და არ არღვევენ სკოლაში ქცევის წესებს. თუმცა არსებობს შფოთვის
გამოვლენის მეორე ფორმაც – ის ახასიათებთ ე.წ. „რთულ ბავშვებს”, რომლებსაც მასწავლებლები
და მშობლები „უმართავებს”, „უყურადღებოებს”, „უზრდელებს”, „თავხედებს” უწოდებენ. ასეთი
სხვადასხვაობა სასკოლო შფოთვის მიზეზთა არაერთგვაროვნებით არის განპირობებული.

საკითხის უკეთ გარკვევის მიზნით კარგი იქნება გავიაზროთ
„მოსწავლის ბედნიერების ფორმულა”. იგი ეფუძნება მტკიცებულებას, რომ მოსწავლის ნებისმიერი
ქცევა ექვემდებარება საერთო მიზანს – იგრძნოს თავი სასკოლო ცხოვრების მონაწილედ. მოსწავლის
„ბედნიერება” 3 შემადგენელს მოიცავს:

1. გრძნობდეს წარმატებას სასწავლო საქმიანობაში (ინტელექტუალური
უნარები);

2. შეეძლოს მასწავლებლებსა და თანაკლასელებთან ეფექტიანი
ურთიერთობის დამყარება და შენარჩუნება (კომუნიკაციის უნარები);

3. შეიტანოს წვლილი კლასისა და სკოლის ცხოვრებაში (იყოს
ქმედობაუნარიანი).

მოსწავლეები ყველანაირად ცდილობენ „ბედნიერების” მიღწევას
და როდესაც არ გამოსდით, შფოთავენ. ამასთან, თუ შფოთვის სიტუაცია მრავლადაა და მუდმივია,
ე.წ. სიტუაციური შფოთვის დროებითი მდგომარეობა შესაძლოა გადაიზარდოს/ტრანსფორმირდეს
პიროვნულ მახასიათებლად. როდესაც შფოთვის მიზეზი არამოტივირებული შიშია, მოსწავლეს
ეუფლება წარუმატებლობის, უსიამოვნების მოლოდინი, აქტიურობა იბლოკება და ბავშვი მოქმედებს
შემდეგი პრინიციპით: უსიამოვნებებს თავი რომ ავარიდო, ჯობია, არაფერი ვაკეთო. აქტიურობის
დაქვეითებამ შესაძლოა შეაფერხოს ბავშვის განვითარება, ხოლო თუ მოსწავლის აქტივობა არ
არის დაქვეითებული, მომატებული შფოთვის საფუძველზე შესაძლოა განვითარდეს ნევროზი, რაც
თვითაღქმისა და თვითშეფასების დეფორმირებას იწვევს.

შფოთვა შესაძლოა პროგრესირებდეს სკოლაში წარუმატებლობის,
ოჯახში უსიამოვნების, თანაკლასელებთან, მეგობრებსა და მასწავლებლებთან რთული ურთიერთობის
გამო. ასეთ ბავშვებს სჭირდებათ ფსიქოლოგიური თანადგომა, ყურადღება, დახმარება. მათთან
ავტორიტარული, ხისტი ურთიერთობა არ შეიძლება.

როგორც აღვნიშნეთ, სასკოლო შფოთვა შფოთვის სპეციფიკური
სახეობაა, რომელსაც იწვევს ბავშვის ურთიერთქმედება სასკოლო-საგანმანათლებლო გარემოს
სხვადასხვა კომპონენტთან:

1. სასკოლო ფიზიკური სივრცე. სკოლის შენობა და კლასის დიზაინი
როგორც საგანმანათლებლო გარემოს კომპონენტი ყველაზე სუსტი სტრესოგენული ფაქტორია, თუმცა
ზოგიერთი გამოკვლევა უჩვენებს, რომ შფოთვის მიზეზად შეიძლება იქცეს ბნელი, გრძელი კორიდორი,
მოუწესრიგებელი საკლასო ოთახი, გასახდელი, უსუფთაო ტუალეტი და სხვა.

2. სასწავლო დატვირთვა. ფსიქოლოგთა
გამოკვლევები მოწმობს, რომ ექვსკვირიანი აქტიური მეცადინეობის შემდეგ ბავშვებს (უწინარესად
– დაწყებითი კლასის მოსწავლეებსა და მოზარდებს) მკვეთრად უქვეითდებათ შრომისუნარიანობა
და იმატებს მათი შფოთვის დონე. ძალთა აღდგენისთვის ოპტიმალური მდგომარეობის მისაღწევად,
სულ მცირე, ერთკვირიანი შესვენებაა საჭირო, ამ გარემოებას კი სკოლა არ ითვალისწინებს.
სრულფასოვანი დასვენებისა და ძალთა აღდგენისთვის ბავშვს სჭირდება კვირაში, სულ ცოტა,
ერთი უქმე დღე, როდესაც ის არ ასრულებს საშინაო დავალებას, არ მეცადინეობს რეპეტიტორთან
და, საზოგადოდ, არ არის დაკავებული სასკოლო საქმეებით. დადგენილია, რომ მოსწავლეებს,
რომლებიც უქმე დღეებში ასრულებენ დავალებას და დამატებით მეცადინეობენ რეპეტიტორებთან,
ახასიათებთ შფოთვის უფრო მაღალი დონე, ვიდრე მათ, რომლებსაც შეუძლიათ, ერთი დღე მთლიანად
დასვენებას მიუძღვნან.

3. სასკოლო პროგრამის დაძლევის უუნარობა.სასწავლო პროგრამა, რომელიც არ შეესაბამება ფსიქიკური
ფუნქციების განვითარებას (აზროვნება, მეხსიერება, ყურადღება, მეტყველება), ბავშვის
ჯანმრთელობის მდგომარეობას, არსებულ ცოდნას, უნარ-ჩვევებს, ხელს უწყობს შფოთვის ზრდას.
ამასთან, რაც უფრო რთულია პროგრამა, მით უფრო მაღალია მოთხოვნები ბავშვის უნარების
მიმართ. ასეთი ვითარებაში, ბუნებრივია, თავს იჩენს შფოთვის მადეზორგანიზებელი ზეგავლენა
(განსხვავებით მამობილიზებელი შფოთვისგან, რომელიც იძლევა დამატებით იმპულსს საქმიანობისთვის).

4. ადამიანური ფაქტორები. ისინი
ქმნიან სკოლის სოციალურ ქვესისტემას: „მოსწავლე-მასწავლებელი-ადმინისტრაცია-მშობლები”. მეტად მაღალი შფოთვის მაჩვენებელი აქვთ მოსწავლეებს
ისეთი კლასებში, სადაც პედაგოგი ერთნაირად მომთხოვნია როგორც „ძლიერი”, ისე „სუსტი”
მოსწავლეების მიმართ, ზედმეტად მკაცრია დისციპლინური დარღვევებისადმი, კონკრეტული შეცდომების
განხილვისას მოსწავლის პიროვნულ მახასიათებელზე მოუთითებს და ა.შ.

შფოთვის ფორმირებას ასევე ხელს უწყობს პედაგოგის მომატებული
მოთხოვნებიც, რომლებიც არ შეესატყვისება მოსწავლის ასაკობრივ განვითარებას. ამასთან,
უნდა ითქვას, რომ პედაგოგის უტაქტობა განსაკუთრებით დამღუპველია იმ ბავშვებისთვის,
რომლებსაც უკვე აღენიშნებათ შფოთვა ან იმყოფებიან შფოთვითი მზადყოფნის მდგომარეობაში
ანუ აქვთ დაუცველობის, წინააღმდეგობის დაძლევის უუნარობის განცდა.

მშობლების არაადეკვატური მოლოდინი ძალიან ამძიმებს მოსწავლის
მდგომარეობას – რაც უფრო მეტად არიან მშობლები ორიენტირებულნი ბავშვის მაღალ სასწავლო
შედეგებზე, მით უფრო ძლიერ შფოთავს ის.

5. სკოლის შეცვლა. ამ შემთხვევაში შფოთვის მქონე ბავშვებს თანატოლთა ჯგუფი გაცილებით არასანდო,
დომინანტური და უარმყოფელი ეჩვენებათ, ვიდრე ემოციურად გაწონასწორებულებს. მოსწავლეებს,
განსაკუთრებით – მოზარდ ვაჟებს, უმთავრესად აღელვებთ ახალი კოლექტივის მიერ მათი მიუღებლობა.
ახალი ურთიერთობების ჩამოყალიბება ემოციური მოზარდისთვის შესაძლოა ძლიერ სტრესოგენულ
ფაქტორად იქცეს, რომლის გავლენითაც იზრდება შფოთვის ხარისხი და ქვეითდება შრომისუნარიანობა
(როგორც სწავლის მხრივ, ასევე ურთიერთობებისა და ქცევის თვალსაზრისითაც).

თუ სასკოლო შფოთვის დაძლევა ვერ მოხერხდა, მოზარდმა
შესაძლოა აირჩიოს სტრესის დაძლევის არასურველი სტრატეგია, მაგალითად, გაქცევა. იგი
„თავშესაფარს პოვება” კომპიუტერულ თამაშები, ალკოჰოლურ ან ნარკოტიკულ თრობაში (ხდება
ადიქტი – დამოკიდებული ).

მასწავლებელი ყურადღებითა და დიდი სიფრთხილით უნდა აკვირდებოდეს
მოსწავლის ქცევას, რათა დროულად შეამჩნიოს სასკოლო შფოთვისთვის დამახასიათებელი სიმპტომები.

ეს სიმპტომებია:

1. ბავშვს ეშინია სკოლაში დაგვიანების;

2. არ უნდა სკოლაში სიარული;

3. არ შედის კლასში, თუ გაკვეთილზე დააგვიანდა;

4. ცდილობს კარგი ნიშნის მიღებას. ცუდი ნიშანი იწვევს
მის ძლიერ ემოციას, ზოგჯერ ცრემლებს;

5. ხშირადაა გაღიზიანებული. განსაკუთრებით ადვილად ღიზიანდება
სასკოლო თემებზე ლაპარაკისას;

6. ხშირად უჩივი თავის, მუცლის ტკივილს, თავბრუსხვევას;

7. ზედმეტი მონდომებით ეკიდება დავალებებს. ბევრ დროს
ხარჯავს სწავლაზე;

8. თუ დავალება ზედმეტად რთული მოეჩვენა, მიატოვებს,
დატოვებს დაუსრულებელს;

9. გაკვეთილებზე გონებაგაფანტულია;

10. ამბობს, რომ ესიზმრება სასკოლო ცხოვრებასთან დაკავშირებული
კოშმარები;

11.გაკვეთილს პასუხობს ჩუმად, გაუბედავად;

12. ეშინია სასკოლო ინვენტარის დაკარგვისა და გაფუჭების;

13. საკონტროლო წერაში ან დაფასთან პასუხისას არ შეუძლია
თავისი ცოდნის დემონსტრირება;

14. ღელავს საკონტროლოს ან გაძახების მოლოდინში;

15. გაკვეთილებზე ოხუნჯობს, ცდილობს თანაკლასელების
გაცინებას, რათა დაარღვიოს საგაკვეთილო პროცესი;

16. თითქმის არ მეგობრობს თანაკლასელებთან.

სასკოლო შფოთვაზე მიუთითებს ამ ჩამონათვალიდან მინიმუმ
5 სიმპტომის არსებობა. რაც მეტია სიმპტომი, მით უფრო მაღალია შფოთვის დონეც.

* შენიშვნა: პრაქტიკოსი ფსიქოლოგებისთვის სწორედ შფოთვის
მადეზორგანიზებელი ეფექტია საინტერესო, რადგან მისი ეს სახეობაა პრობლემური.