ერთხელ კახა ჯამბურიამ ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტში გურამ ოდიშარიას მიერ აფხაზი მწერლის დაურ ნაჭყებიას რომანი „ღამის ნაპირი“ წარმოადგინა. იმ დღეს გავიგე პირველად გურამ ოდიშარიას „სოხუმში დაბრუნების“ შესახებაც. დავინტერესდი რომანით და მას ვერც წიგნების მაღაზიებში მივაგენი და ვერც ნაცნობ-მეგობრებში. ჩემმა აფხაზეთიდან დევნილმა სტუდენტმა მითხრა, მაგ წიგნს ვერ იშოვით, გარდაცვლილებს ატანენ ჩვენებიო… ამის გაგონებამ შემზარა. ალბათ ნობელის, გონკურის, ყველა პრესტიჟულ ლიტერატურულ პრიზზე უფრო დიდი შეფასება ესაა…
გავიდა დრო და რომანი კიდევ გამოიცა. მაშინ მივხვდი, ჩემი ნება რომ იყოს, სავალდებულოს გავხდიდი იმ აფხაზი და ქართველი მწერლების ნაწამოებებიდან თუნდაც ამონარიდების პროგრამაში შეტანას, რომლებიც ზედმეტი პათეკიტიკის, სიყალბის გარეშე აანალიზებენ მომხდარს და აუდიტორიას დააფიქრებენ თავსგადამხდარ უბედურებაზე. ერთგან „ღამის ნაპირში“ დაურ ნაჭყებია ჰყვება, როგორ უამბობს აფხაზი ბაბუა, რომელმაც ომში დაკარგა ვაჟიშვილი, შვილიშვილს ძილის წინ მგლის ამბავს, რომელსაც კლავენ. ყოველ საღამოს მგელი კვდება და მას არანაირი შანსი არა აქვს, მოვლენები სხვაგვარად განვითარდეს და გადარჩეს. ამ ამბის ალეგორია გასაგებია. მწერალს ტკივა, რომ წარმოუდგენელია წარსული თავიდან გაიმეორო და ახალ ვარიანტში დაღუპული ვაჟიშვილი ცოცხალი იყოს, ე.ი. არ დაიწყოს ომი. წარსული ისტორიას ჩაბარდა და მისი შეცვლა, ვაი რომ, აღარ შეიძლება.
ჩემი მოსწავლე თემიკო რევიშვილი საკვლევ თემას რომ ირჩევდა, შევთავაზე, გურამ ოდიშარიას „სოხუმში დაბრუნება“ აერჩია. როდესაც თემიკომ რომანი წაიკითხა, რას მერჩოდითო, მისაყვედურა. საყვედური კი იმის გამო მივიღე, რომ რომანი უმძიმესი წასაკითხია. მაგრამ უმძიმესი წასაკითხი რომანი მასში მოთხრობილი მოგონებების გამოა, თორემ ტექნიკური თვალსაზრისით, გურამ ოდიშარიამ მოახერხა, საინტერესო ლიტერატურული ექსპერიმენტის წყალობით და ნაწარმოების განსხვავებული კომპოზიციით რომანში გადმოცემული უღელტეხილზე დევნილთა გადმოსვლის უმძიმესი ისტორიები და მათი თბილისში დამკვიდრების არანაკლებად მძიმე ამბები მშვიდობიანი სოხუმის შესახებ მოგონებებით გაეგრძელებინა და ამით მკითხველი დაენდო, მისთვის კითხვის პროცესი შეემსუბუქებინა. იმის გამო, რომ თხრობა მწერლისა და მისი ახლობელ-მეგობრების, უბრალო ნაცნობების მოგონებებზეა დაფუძნებული, შემდეგ კი ამ მოგონებებს ავტორის სუბიექტური ანალიზი ენაცვლება, შეიძლება ითქვას, რომ თხრობის ამგვარი სტილი სრულიად ახალია ქართული ლიტერატურისთვის. მე ვიტყოდი, რომ კოლაჟისა და მონტაჟის რეტროსპექტივისა და უწყვეტი თხრობის მონაცვლებით ნაწარმოები საინტერესო ხდება არა მარტო დოკუმენტური ამბებით, არამედ მწერლური ტექნიკის თვალსაზრისითაც. მწერლის ღირსებად მიმაჩნია ისიც, რომ ის არსად არცერთი სიტყვით არ გამოთქვამს საყვედურს არც აფხაზების, არც ქართველი მარადიორების და არც არასტუმართმოყვარე თბილისელების მისამართით. ის ყვება ამბებს, მაგრამ არა იმიტომ, რომ ვინმე ამხილოს, არამედ იმიტომ, რომ იქვე გვერდით სიკეთეზე მოყვეს. ის ბრალდებულებსა და დამნაშავეებს კი არ ეძებს, ის დამდგარი რეალობისთვის თვალის გასწორებას ცდილობს და იმედი აქვს, რომ აფხაზეთში დარჩენილი მისი ნაცნობებიც, რომელთა შესახებაც ბევრი არაფერი იცის და ძალიან ენატრება მათი სიყმაწვილის საერთო ქალაქთან ერთად, ასევე ფიქრობენ.
გთავაზობთ თემიკოს კვლევიდან რამდენიმე მონაკვეთს (თუ რომანი არ წაგიკითხავთ, ეგებ ასე მაინც დაგაინტერესოთ და დაგითანხმოთ, წასაკითხად მისცეთ თქვენს მოსწავლეებსაც):
ომის თემა არც ისე გამოკვეთილია ქართულ მხატვრულ ლიტერატურაში. თუ არ ჩავთვლით ისტორიულ ნაწერებსა და ფოლკლორულ საისტორიო-საგმირო პოეზიას, ომის ამბები რატომღაც შედარებით უინტერესოა ქართველი მწერლებისათვის. მაგრამ მეოცე საუკუნეში ქართული ლიტერატურაც, სხვა ქვეყნების ლიტერატურების მსგავსად, აქტიურად ყვება ომის ამბებზე. მაგრამ ეს ამბები შეპირისპირებული არაა მშვიდობასთან. ამ კუთხით ჩემთვის აღმოჩენა იყო გურამ ოდიშარიას რომანი „სოხუმში დაბრუნება“, რომელშიც მონაცვლეობითაა წარმოდგენილი თბილი ფერადი მოგონებები ომამდელ მშვიდობიან სოხუმზე, ცივი ფერებმოკლებული მოგონებები ომის შემდგომ „მშვიდობიან“ თბილისზე და შავ-თეთრი ამბები მწერლისა და მისი ნაცნობების მოგონებებიდან, რომლებიც უღელტეხილზე გადმოსვლას უკავშირდება.
ომამდელი სოხუმის აღწერის დროს რომანში ჭარბობს მშვიდობიანი ქალაქისთვის დამახასიათებელი ეპიზოდები. ჩვენს გონებაში იხატება მშვიდობიანი, კოხტა, აუღელვებელი, მეგობრული და სინათლით გაბრწყინებული სოხუმი, ქალაქი, რომელიც ასეთი საყვარელი და სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანი იყო, არის და იქნება არა მარტო მწერლისთვის, არამედ ბევრი ქართველისთვის. და არა აქვს მნიშვნელობა იმას, ნამყოფი ხარ თუ არა ომამდელ სოხუმში, გისეირნია თუ არა გაგრის კოპწია ქუჩებში, ხვდები, რომ ადგილები შენთვისაც მნიშვნელოვანი ხდება და იმედი გიჩნდება, რომ ეს გრძნობა საერთო გახდება არაქართველისთვისაც და იმის მოლოდინიც გიღვივდება, რომ, თუკი აფხაზი წაიკითხავს რომანს, მასაც დაწყდება გული, რომ რაღაც დიდი დაკარგა და ეს დანაკარგი მონაპოვარზე ბევრად მეტია. ეს განწყობა მკითხველს ჯერ კიდევ ტექსტის დასაწყისში ეუფლება, მაშინ, როდესაც გურამ ოდიშარია თავის სიზმრებზე გვიყვება და ამბობს, რომ ყოველთვის ესიზმრება მას სოხუმი, მაგრამ არა ომის დროინდელი, არამედ ის ძველი და ხალისიანი, ლაღი და მეგობრული სოხუმი, რომელიც მან წლების წინ იძულებით დატოვა. კითხულობ სტრიქონებს, ფურცლავ გვერდებს და აკვიატებული ფიქრი არ გშორდება: ნეტა აფხაზიც ასეა? ნეტა მასაც ესიზმრება ომამდელი ქალაქი, სადაც ქართველთა სახეები ჩანს, სადაც ქართული ხმებიც ისმის. სწორედ ამ სიზმრებში გაცოცხლებული კადრების დეტალური აღწერა გვაძლევს საშუალებას წარმოვიდგინოთ სოხუმის ერთიანი სურათი, რათა შედგომში უკეთ გავაანალიზოთ, როგორი აშენებული და აყვავებული ქალაქი გაასწორა მიწასთან ომმა, საიდან სად აღმოჩნდა სოხუმელი ხალხი, როგორი მოულოდნელიიყო ასობით ნაცნობისა თუ ნათესავის დაკარგვა და რამდენად შოკისმომგვრელი„საჩუქარი“ გაუკეთა მშვიდობიან მოქალაქეებს განგებამ.
ეს სწრაფი „მანევრირება“ მშვიდობასა და ომს შორის გვანახებს, თუ რაოდენ დამაბნეველი აღმოჩნდა ყველასთვის შექმნილი ვითარება. ავტორთან და რომანის პერსონაჟებთან ერთად იბნევა მკითხველიც, თუმცა მწერლის მცდელობას, გააანალიზოს მომხდარი, მიჰყვება და მასთან ერთად არ იშურებს ძალისხმევას გაარკვიოს, როგორ აღმოჩნდნენ ადამიანები ასე უცებ მშვიდობიანი ქალაქიდან ომის ეპიცენტრში. ეგებ არც ისე მოულოდნელი იყო ეს ყველაფერი, როგორც მას დაარქვეს. ეგებ არც ისე მოულოდნელი იყო, როცა სოხუმი ნანგრევებად იქცა, ბედნიერებას ჩაენაცვლა უბედურება, სიცილს გლოვა, ხალისს შიში. ძნელია პირველ ეტაპზე, ჯერ კიდევ შოკიდან ვერგამოსულმა გააცნობიერო, რომ ინგრევა არა მარტო საცხოვრებელი შენობები, დაწესებულებები, კულტურული, ისტორიული ძეგლები, ნადგურდება კულტურული მემკვიდრეობის ნიმუშები, იხოცება ხალხი, არამედ ქვებთან და აგურებთან, ადამიანების სიცოცხლესთან ერთად ირღვევა ურთიერთობები. ამიტომაცაა, რომ ამ ყველაფრის შემდეგაც ელდანაკრავი მოსახლეობის დიდი ნაწილი არ ან ვერ ტოვებს ქალაქს. ფიქრით მაინც. მათ ჯერ კიდევ აქვთ იმის იმედი, რომ ისინი შეძლებენ ქალაქის დაბრუნებას. თუმცა ეს იმედიც თანდათან ილევა. გურამ ოდიშარიას სწორედ მშვიდობიანი ქალაქის აღწერით მიჰყავს თავისი მკითხველი მთავარ სათქმელამდე: შესაძლოა, ამოიყვანო კედლები, ხელახლა ააგო ხიდები, ააშენო ნაგებობები, მაგრამ, თუ კავშირი გაწყდება, თუ ურთიერთობა დაირღვევა, ვეღარასოდეს დაბრუნდება ქალაქი. ქალაქი ხომ მარტო კედლები არ არის…
უღელტეხილის ამბები ალბათ ყველაზე უფრო მძიმედ წასაკითხია რომანში, რადგან მწერალი არ ალამაზებს სინამდვილეს, არ ინდობს მკითხველს და შემზარავ ამბებს ისე ყვება, თითქოს არც იცოდეს, რომ მის მიერ მოთხრობილ თითოეულ ტრაგიკულ ისტორიაზე დამოუკიდებელი მოთხრობა დაიწერებოდა. ავტორმა თითქმის სრული სიზუსტით გადმოგვცა ის შემაძრწუნებელი მოვლენები, რომლებიც საკუთარი თვალით იხილა და არც შეალამაზა და არც გაამძაფრა სათქმელი; მაგრამ სასტიკი ამბების ფონზე რამდენიმე ისეთი ამბავიც ჩაურთო, რომ მკითხველს ადამიანურობის რწმენა საბოლოოდ არ დაეკარგა. ეს კეთილი ამბები სინამდვილეში ამბებიც არაა, უფრო დეტალებია (მაგ. როგორ ეხმარება მოხუცი ცოლ-ქმარი ერთმანეთს სიარულისას), მაგრამ სწორედ ეს დეტალები ავსებს თხრობას ფერებით. ამ დეტალების გარეშე კომპოზიცია იმდენად დამძიმდებოდა, რომ მკითხველს თვალი/გული/გონება ისე დაეღლებოდა, ნაწარმოების გვერდზე გადადება მოუნდებოდა. თუმცა უმძიმესი ამბები ისე კარგადაა დაწერილი, რომ მკითხველი პერსონაჟებთან ერთად გრნობს გზის სირთულეს, თოვლის სუსხი ავიწყებს მის სისპეტაკეს, მგზავრების გახშირებული სუნთქვის ხმა ესმის, და ხვდება, როგორ ძნელდება სიარული. და ამ ყველაფრის ფონზე გულისმომკვლელი დეტალები: ქმარი ლოდზე გაყინულ ცოლს ნახულობს; დედას ეტლში ორი ჩვილი ეყინება, მოხუც ცოლს კიდევ უფრო მოხუცი ქმარი ხელებს უთბობს, თუმცა ქალის თვალები უკვე ზეცაშია აპყრობილი; ახალგაზრდა ვაჟი დედას გზის გაგრძელებას თხოვს, მაგრამ ძალაგამოცლილი ქალი ვაჟს არ ტოვებს და ეხუტება – ცოტახანში ორივე მათგანს გაყინულს პოულობენ… და ამ დროს ახალი დეტალი, რომელიც დეტალზე უფრო მეტია: ყაჩაღები. როცა უკვე ყველა „ბედნიერია“, როცა ყველას ჰგონია, რომ განსაცდელი დაძლია და უღელტეხილი გადალახა, ჩნდება ახალი საფრთხე – ნაძირალა ადამიანები, ყაჩაღები, რომლებიც დაღლილ-დაქანცულ ხალხს თავს ესხმიან, სიმწრით გამონატარებ ნივთებს ართმევენ ისედაც გაუბედურებულ ადამიანებს და სხვის ჭირზე აგებენ თავიანთ „ბედნიერებას“.
ომის შემდგომი თბილისი უსახური, ცივი, ნაცრისფერი, უსალმო და არასტუმართმოყვარეა დევნილთა მოგონებებში (გურამ ოდიშარია სიტყვა „დევნილის“ ნაცვლად „ლტოლვილს“ იყენებს. უცნაურია, მაგრამ ომგამოვლილი ხალხი მწარე რეალობას აწყდება: ამ ქალაქში (ისევე როგორც მთელ ქვეყანაში) მშვიდობა სუფევს. მაგრამ ვაი ასეთ მშვიდობას! მშვიდობა ხანდახან ომზე ნაკლებად საშიში არაა.
თბილისური ამბებისგან შქმნილ კოლაჟში მრავალჯერ ვხვდებით ისეთ უბედურებას, როგორიცაა სიკვდილი. ოღონდ ეს სიკვდილი ბუნებრივი სიკვდილისგან განსხვავებულია, რადგან ამ სიკვდილს თვითმკვლელობა ჰქვია. და სად ხდება თვითმკვლელობა? „მშვიდობიან“ თბილისში. ვინ იკლავს თავს? უღელტეხილგამოვლილი დევნილი, რომელსაც თითქოს აღარაფერი უნდა უკვირდეს, რომელიც განმტკიცებული უნდა იყოს ჭირში. მშვიდობიან თბილისში დევნილებს გაუსაძლისი ყოფის – უკვე ერთფეროვანი რომ გამხდარა, ულევი პრობლემების და ახალ-ახალი დამამცირებელი გასაჭირის ატანა აღარ შეუძლიათ. ახლობლებს, თუკი ასეთები შერჩათ, თვალს ვეღარ უსწორებენ და თვითმკვლელობაში ეძებენ გამოსავალს. მაგრამ დევნილთა უმეტესობას თვითმკვლელობის ფუფუნებაც კი არ აქვთ ცოლ-შვილის წინაშე დიდი პასუხისმგებლობის გამო. თბილისი მუდმივად მუქ ფერებშია აღწერილი, განსხვავებით სოხუმისგან, რომელიც დაეცა, მაგრამ მაინც არაა მწერლისთვის მუქი და სინათლითაა გავსებული. განსხვავებით სოხუმისგან, თბილისში ხდება ცუდად მოსასმენი ამბები, ხოლო სოხუმში სულ მხიარულების ხმა ისმის. შესაძლოა, ამ მხიარულებასა და სინათლეში ვერ გაარჩიეს ადამიანებმა დაპირისპირების საწყისები, მაგრამ, ასეა თუ ისე, სოხუმი მაინც უდარდელობასთან ასოცირდება დევნილების წარმოსახვაში. და ეს იმიტომ, რომ თბილისი იყო მუქი, დათრგუნული, დუხჭირი ყოფის ადგილი. ადგილობრივები ამაში უნებურად დევნილებს ადანაშაულებდნენ, დევნილები კი თბილისის მაცხოვრებლებს. სოხუმიდან თბილისამდე უღელტეხილი იყო და ეს უღელტეხილი აღმოჩნდა გამყოფი ხაზი სიხარულსა/სოხუმსა და პრობლემებს/თბილისს შორის.
სოხუმელები, რომლებიც თბილისში ხვდებიან მწერალს, თავიანთ ამბებს ყვებიან. ეს ამბები გაფანტულია ტექსტში და მათი ფუნქციაა ზემოთ განხილული სამი ნაწილის გაერთიანება. ამ ამბების პარალელურად, ავტორი თავის ამბებსაც ყვება. ალბათ საუკეთესოა სლავიკ ლაკობასთან ერთად გატარებული დღეების აღწერა. გურამი და სლავიკა ერთად იზრდებოდნენ. ლექსების წერა მათი საერთო გატაცება იყო. უახლოეს მეგობრებს, ბევრი ისტორია ჰქონდათ გასახსენებელი, მაგრამ მათგან ერთი მიიჩნია ნარატორმა რომანში წარმოჩენის ღირსად. საწვიმარი ლაბადა, რომელზეც მეგობრებმა ყოველი მხრიდან დააწერეს საყვარელი ლექსები, აფხაზი და ქართველი თანატოლების მეგობრობის სიმბოლოდ გადაიქცა. გავიდა დრო. ლაკობასა და გურამის გზები გაიყარა. ავტორი დანანებით აღნიშნავს, რომ დღემდე არ იცის, რა ბედი ეწია მათი მეგობრობის სიმბოლოს, იმ თეთრ საწვიმარ ლაბადას. მკითხველს კი იმედი უჩნდება, რომ სლავიკ ლაკობაც იგონებს ხოლმე ამ ამბავს და მასა აქვს შენახული საწვიმარი ლაბადა. ეს მონათხრობი აერთებს ორ უმნიშვნელოვანეს კონცეპტს. ეს კონცეპტებია მშვიდობა და ომი ან აფხაზებისა და ქართველების ჯერ მეგობრობა, შემდეგ კი მათი გათიშვა. ლექსებით მოხატული ლაბადა მეტაფორაა, რომელიც სადღაც დაიკარგა და, კაცმა არ იცის, ოდესმე მოიძებნება თუ არა. როგორც ვხედავთ, ამ ისტორიას ძალიან საინტერესოდ და სიმბოლურად გადმოგვცემს მწერალი, თუმცაღა ამბავს წიგნში სულ რამდენიმე გვერდი ეთმობა. არადა მასზე დამოუკიდებელი ნაწარმოების დაწერაც შეიძლებოდა.
ნაწარმოებში თხრობას ხშირად ენაცვლება მწერლის ანალიზი. მას, ისევე როგორც მკითხველს, აინტერესებს, რამ მიგვიყვანა ომამდე. ხომ არ შეიძლებოდა რამის შეცვლა. სამწუხაროდ, პასუხი ერთია: როცა რაღაც მოხდება, მისი შეცვლა და გამოსწორება აღარ შეიძლება. აჯობებს, ხშირად დავუბრუნდეთ მომხდარს და გამომწვევი მიზეზები ვეძებოთ. ამ დროს არ უნდა შევუშინდეთ ყველაზე მწარე სიმართლესაც და თვალი გავუსწოროთ მას.
გურამ ოდიშარია რომანში საუბარს იწყებს ბოდიშის მოხდაზე და ამბობს, რომ მათ (დევნილებს) არავინ მოუხდის ბოდიშს, არავინ იგრძნობს თავს დამნაშავედ მათი უბედურების გამო. გამოსავალი მხოლოდ ისაა, რომ თავად დევნილებმა გამოიჩინონ დიდსულოვნება და ისევ ერთმანეთს აპატიონ ყველაფერი, რათა ერთმანეთთან მაინც იყვნენ მართლები მომხდარის გამო. მომხდარი კი სოხუმის დღეებიცაა და უღელტეხილის სისასტიკეც, თბილისის ულმობელი დახვედრაც და მათი ახლანდელი სიდუხჭირეც.
იქედან გამომდინარე, რომ სოხუმელმა ხალხმა და ზოგადად მთელმა საქართველომ დიდი ტკივილი გადაიტანა სოხუმის დაცემის გამო, ხალხში გაჩნდა ნოსტალგიის შეგრძნება, რამაც საფუძველი ჩაუყარა იმედის დაბადებას. დევნილები ნოსტალგიის გრძნობის შემსუბუქებას იმედით პასუხობდა. მათ სჯეროდათ და სჯერათ, რომ ერთ დღეს დაბუნდებიან სოხუმში. ამის ერთ-ერთ გამოხატულებას მაშინ ვხედავთ ტექსტში, როდესაც ვამჩნევთ, რომ ნაწარმოების მსვლელობისას სამჯერ გვხვდება ერთი და იგივე სიტყვებით დასათაურებული თავი. ამ თავების სათაური რომანის საერთო სათაურადაც აქცია მწერალმა და ამით გამოხატა საკუთარი დამოკიდებულებაც და ოპტიმისტური პროგნოზიც ყველაფრის მიუხედავად. ამ საერთო სათაურის ქვეშ მოქცეულ თავებში ძირითადად ლაპარაკია სოხუმში დაბრუნების პროცესზე, ნახსენებია სამი ტრანსპორტი: მატარებელი, გემი და თვითმფრინავი (ანუ სახმელეთო, საზღვაო და საჰაერო ტრანსპორტი). სამივე ტრანსპორტი სავსეა გახარებული და ბედნიერი ხალხით და მწერლის წარმოსახვაში ისინი მიემართებიან სოხუმისკენ. მართალია, ეს ყველაფერი მწერლის სიზმრებში და ღამეულ ზმანებებში ხდება, მაგრამ ის მაინც ოპტიმისტურ განწყობაზე აყენებს მკითხველს. მკითხველი იაზრებს თავს როლსაც „მარტოდმარტო არცერთი ფრინველი არ დაბრუნებია მშობლიურ ბუდეს. მხოლოდ ფრინველთა გუნდს შეუძლია ეს…“
