ექსკურსია როგორც სასწავლო ღონისძიება

ყოველგვარიექსკურსია შეიცავს სწავლების ელემენტს,ამიტომ ის შეიძლება განვიხილოთ როგორც პედაგოგიური პროცესი. ფაქტია, ექსკურსია არ არის ლექცია, გაკვეთილი, სემინარი. მიუხედავად ამისა, როგორც ყოველგვარ პედაგოგიურ პროცესში, ექსკურსიაშიც მონაწილეობს ორი მხარე: ის, ვინც ცოდნას გადასცემს (ასწავლის) – ექსკურსიამძღოლი – და ის, ვინც ცოდნას იღებს (სწავლობს) – ექსკურსანტი.

საექსკურსიო მეთოდიკის თანახმად, ექსკურსიამძღოლი გადასცემს ექსკურსიის მონაწილეებს გასაზღვრულ ცოდნას, რომლის მიღებითაც ექსკურსანტები არიან დაინტერესებული.ამ ორი მხარის ურთიერთქმედება წარმოადგენს სწორედ პედაგოგიურ პროცესს.

პედაგოგიური პროცესი ექსკურსიაში ცოდნის გადაცემით არ ამოიწურება – ის აღმზრდელობით ელემენტსაც შეიცავს. ნებისმიერ ექსკურსიაში ვიპოვით ასეთ ელემენტს. პედაგოგიკის მოთხოვნების გათვალისწინება ექსკურსიაში, განსაკუთრებით – სასკოლოში,ხელს უწყობს ექსკურსიის ხარისხის ამაღლებას, მის სრულყოფას.

პედაგოგიური პროცესის ეფექტურობა დამოკიდებულია ორივე მხარის აქტიურობაზე. კარგად, გააზრებულად ჩატარებულ ექსკურსიას შეუძლია ბიძგი მისცეს აზროვნების გააქტიურებას, გარე სამყაროს უკეთ გაცნობას.

სასკოლო ექსკურსიებში ხშირად გვხვდება ექსკურსანტების დამოუკიდებელი აზროვნების (მუშაობის) ელემენტიც – ექსკურსიამძღოლი იძლევა ძირითად განმარტებას ობიექტის შესახებ, მერე კი მოსწავლეებს მარტო ტოვებს ობიექტთან, რათა მათ დამოუკიდებლად გაიაზრონ მისი ღირსებები, გააანალიზონ იგი. ეს ერთგვარი პედაგოგიური პროცესის პირველი ნაწილია.

მეორე ნაწილი წარმოადგენს ექსკურსანტების ზიარებას დამოუკიდებელი დაკვირვებისა და ანალიზის ხელოვნებასთან.ექსკურსია ჩვენების ხერხების, თვალსაჩინოების, თხრობის აქტიური ფორმების მეშვეობით ხელს უწყობს ექსკურსანტი მოსწავლეების გააქტიურებას. ასეთი სერიოზული ამოცანის გადაჭრა მოითხოვს ექსკურსიამძღოლი-მასწავლებლის პროფესიონალიზმს, ექსკურსანტი მოსწავლის ჩართულობას. ექსკურსიის შეფასების ერთ–ერთი კრიტერიუმი სწორედ მის მონაწილეთა აქტიურობაა.

ბევრი რამ არის დამოკიდებული ექსკურსიამძღოლი-მასწავლებლის ორგანიზატორულ თვისებებზე. ის ექსკურსიის დასაწყისშივე აძლევს მოსწავლეებს ორიენტაციას იმის თაობაზე, როგორი იქნება მარშრუტი, რა თემებს განიხილავენ, რით შეუწყობს ხელს სანახავი ობიექტი შესასწავლი თემის გაშლას,როდის მიაღწევს იგი კულმინაციას და როგორი იქნება ფინალი. მეთოდურად გამართული ექსკურსია უნდა ჰგავდეს სპექტაკლს, რომელშიც აქტიურად მონაწილეობენ მოსწავლეებიც და მასწავლებლებიც.

ექსკურსიამძღოლი-მასწავლებლისსაქმიანობა მოიცავს სამ ეტაპს:

1. კლასის მომზადებას ექსკურსიისათვის;

2. საკუთრივ ექსკურსიას;

3. ექსკურსიის შემდგომ მუშაობას საექსკურსიო მასალის განსამტკიცებლად.

ექსკურსია,რა თემასაც უნდაეხებოდესის და რაფორმითაც უნდა ჩატარდეს, წარმოადგენსსამი კომპონენტის:

. ექსკურსიამძღოლი-მასწავლებლის,

. ობიექტის,

. ექსკურსანტი მოსწავლის, –

ურთიერთქმედების შედეგს.

აღნიშნულ ურთიერთქმედებაშიმთავარი ამკომპონენტთა აქტიურობაა. სწორედამ ამოცანის შესრულებას ემსახურება ექსკურსიისძირითადი ელემენტები – ჩვენება და თხრობა. ჩვენება უზრუნველყოფს ექსკურსიის სამივეკომპონენტის ურთიერთქმედებას.

აქ უპრიანია ვიკითხოთ, რა პირობები ახდენს გავლენას ამ სამი კომპონენტის აქტიურობაზე.

ასეთ პირობად, უპირველეს ყოვლისა, უნდადავასახელოთ ჩვენება, რომლის სრულყოფისთვისაც უნდა იმუშაოს მეთოდიკამ.მეთოდიკა კი საჭიროა ჩვენებისადა თხრობის ხერხების დასახვეწად.ასევე შეუძლებელია მივაღწიოთექსკურსანტების აქტიურობას კარგი ინდივიდუალურიტექსტისა დადახვეწილი ტექნოლოგიური რუკის გარეშე.

ზემოხსენებულ სამ კომპონენტსშორის კავშირი შეიძლება გამოვსახოთსქემატურად, სამკუთხედისსახით:

პრაქტიკაში გვხვდება ამ სამი კომპონენტის ურთიერთქმედების სხვადასხვა ფორმა. განსხვავებულია თითოეული მათგანის არა მხოლოდ როლი, არამედ აქტიურობაც, რაც გავლენას ახდენს ექსკურსიის ეფექტურობაზე.

ამ კომპონენტების პრაქტიკული ურთიერთქმედებაა სწორედ ჩვენების საფუძველი. უკეთ
რომ ვთქვათ, საექსკურსიო ანალიზში ჩვენება არის მასწავლებელი-ექსკურსიამძღოლის, მოსწავლე-ექსკურსანტის და ობიექტის ურთიერთქმედების შედეგი.

თავისთავად დაკვირვება, შესწავლა და კვლევა არ შეიძლება დავიყვანოთ მხოლოდ ექსკურსიამძღოლი-მასწავლებლის, ექსკურსანტი მოსწავლის და ობიექტის ურთიერთქმედებამდე, რადგან ობიექტს მოსწავლეები აღიქვამენ მხედველობით, სმენით, შეხებით და სუნით.

სქემატურად განვიხილოთ ექსკურსიამძღოლის, ექსკურსანტისადა ობიექტის ურთიერთქმედების ძირითადი ფორმები.

გთავაზობთ ვარიანტებს, სადაც სამივეკომპონენტის აქტიურობის ხარისხი თანდათან მაღლდება და, შესაბამისად, ძლიერდება შემეცნებითი მიდგომა,იცვლება კომპონენტების ურთიერთდამოკიდებულება.

სქემა 1

სქემაზე ნაჩვენებია სიტუაცია, როცა სამი კომპონენტიდან აქტიურია მხოლოდ პირველი – ექსკურსიამძღოლი. ძეგლი გაუანალიზებელია,  ექსკურსანტი – პასიური.

სქემა – 2

ამ  შემთხვევაში  ექსკურსიამძღოლი-მასწავლებელი თავის ცოდნას ექსკურსანტ-მოსწავლეებს ობიექტისპასიური ჩვენებით გადასცემს.

სქემა – 3

სქემა -4

როდესაც ექსკურსიამძღოლ-მასწავლებლისმეტყველება და მხედველობითი მტკიცებულებანი ექსკურსიის მიმდინარეობისას უზრუნველყოფილია ობიექტისჩვენების მეთოდური ხერხებით, მოსწავლეები ობიექტს აქტიურად შეიმეცნებენ.

სქემა 5

მასწავლებლის მიერ საექსკურსიო ობიექტის ჩვენება და თხრობა ხდება სრულყოფილი,რისთვისაც მასწავლებელი ზედმიწევნით იყენებს ჩვენების ხერხებს როგორც თვალსაჩინოებას.აქტიურია ექსკურსანტი-მოსწავლე; იგი არა მხოლოდ აღიქვამს ობიექტს, არამედ იმახსოვრებს მას, აანალიზებს მიღებულ ინფორმაციას, უჩნდება
დამოკიდებულება, იღებს შთაბეჭდილებას. აქ სამივე კომპონენტი მაქსიმალურადაქტიურია. აქტიურადმუშაობს საექსკურსიო მეთოდი, მეთოდიკა და მეთოდოლოგია.

საექსკურსიოობიექტი – ექსკურსიის ეფექტურობა მნიშვნელოვანწილად
არის დამოკიდებული ობიექტზე. იგიუნდა შეირჩეს განსაკუთრებული განხილვისა და ანალიზის შემდეგ. უაღრესად მნიშვნელოვანიაობიექტების თანმიმდევრული ჩვენება, ჩვენების მეთოდიკის შემუშავება. ექსკურსიამძღოლი-მასწავლებლის
მთავარი ამოცანაა, თხრობისა და ჩვენების მეთოდური ხერხების მეშვეობით „აალაპარაკოს” ობიექტი.

ექსკურსანტი-მოსწავლე – ის
უმთავრესად ექსკურსიამძღოლ-მასწავლებელზეა დამოკიდებული. ექსკურსიამძღოლი გავლენას
ახდენს მოსწავლეებზე, ეხმარება მათ ობიექტისისე დანახვაში, როგორც თვითონ ხედავს. იგი ხელმძღვანელობს ობიექტზე დაკვირვებას, რისთვისაც იყენებს სხვადასხვამეთოდურ ხერხს: ამოცანის დასმისას,ლოკალიზაციისას,გამომსახველობითს,ანალოგიებისას,მასალებისა და შთაბეჭდილებებისდაგროვებისას… ექსკურსიამძღოლის როლში
მყოფი მასწავლებელი იყენებს ანალიზის, სინთეზისა და აბსტრაჰირების მეთოდებს, გამოყოფს ობიექტის განსაკუთრებულ ნაწილს და აქცევს მას დაკვირვების სამიზნედ. მასწავლებელს შეუძლიაგაააქტიუროსმოსწავლე და„აალაპარაკოს” ობიექტი.

ექსკურსიის დროს მასწავლებელი იყენებს დაკვირვების, შესწავლისა და კვლევის მეთოდურ ხერხებს:

1. დაკვირვება მოსწავლის აქტიურობის პირველი საფეხურია, რომელიც მოჰყვება ობიექტის ისეთ მზერას, როცა მოსწავლე ამჩნევს და აღიქვამს მის ცალკეულ ნაწილებსა და დეტალებს. მოსწავლესუნდა ჰქონდესდაკვირვების უნარი, რომ ამ დეტალების დანახვადა აღქმაშეძლოს.

2. შესწავლა არის მეორე, უფრო მაღალი საფეხური მოსწავლისაქტიურობისა. შესწავლა დაკვირვების ისეთი ფორმაა, როცა დამკვირვებელს სურს, მიიღოს უფრო დეტალური ინფორმაცია ობიექტის, მისი დანიშნულების, სტრუქტურისა და მნიშვნელობის შესახებ.ზოგჯერ ტერმინ „შესწავლას” რაიმეობიექტის საფუძვლიანი გაცნობის აღსანიშნავადაციყენებენ.

3. კვლევა მოსწავლის აქტივობის მესამე, ყველაზე მაღალი საფეხურია. ამ შემთხვევაში ის წინასწარ დადგენილი სქემით მიზნობრივად შეისწავლის ობიექტის ცალკეულ ნიშან-თვისებებს, რათა მიიღოს პასუხი მისთვისსაინტერესო კითხვაზე
ამა თუ იმ ფაქტისა თუ მოვლენის შესახებ.

ექსკურსიის როგორც
სასწავლო ღონისძიების თეორიული საფუძვლებიდან გამომდინარე, მასწავლებელს საშუალება აქვს, უკეთდაგეგმოს იგი, შეარჩიოს ექსკურსიისჩატარების სრულყოფის მეთოდები.

მასწავლებლის მიერ ექსკურსიისადმი როგორც სასწავლო ღონისძიებისადმიმიდგომა განსაზღვრავს ექსკურსიის ფუნქციებს, მის ნიშნებს, ასპექტებს, ხსნის საექსკურსიო მეთოდს, მეთოდიკისა და მეთოდოლოგიის შინაარსს,ჩვენებისა და თხრობის თავისებურებებს; ახდენსექსკურსიების კლასიფიკაციას, განსაზღვრავს საექსკურსიო სწავლებაში დიფერენცირებული მიდგომის მნიშვნელობას. ამიტომ სასწავლო პროგრამებში ექსკურსიების დაგეგმვას
დიდი მნიშვნელობა ენიჭება.