ევოლუციის პერსპექტივიდან, ბავშვების ნორმალური სოციალური
თამაშებისხვადასხვა ასაკის ბავშვების ერთად თამაშს გულისხმობს.
ჩვენიადამიანი წინაპრები და მაიმუნი-პრიმატები მცირე ჯგუფებად ცხოვრობდნენ და ამ ჯგუფებში შობადობის
მაჩვენებელი, როგორც წესი, დაბალი იყო, ეს კი, თავის მხრივ, გულისხმობს, რომ ერთი და
იმავე ასაკის ბავშვების ერთად თამაშის ალბათობა საკმაოდ მცირე გახლდათ, ამიტომ მათი
სოციალური თამაშების ევოლუციურ ფუნქციას უკეთ
გავიგებთ, თუ ვიგულისხმებთ ბავშვების ერთობლივ თამაშს შერეულ ასაკობრივ ჯგუფებში. ავტორები
ასეთ თამაშს „სხვადასხვა (ან შერეული) ასაკის ბავშვების თამაშს” (ინგლის. age mixed)
უწოდებენ.

სურათი, რომელზეც დაახლოებით ერთი და იმავე ასაკის ბავშვები
სკოლის ეზოში დარბიან და თამაშობენ, თანამედროვე თვალს შესაძლოა ჩვეულებრივი მოეჩვენოს,
მაგრამ ის საკმაოდ უცნაურია ადამიანის კულტურული განვითარებისა და ევოლუციის მრავალათასწლოვანი
ისტორიისთვის. როგორც ანთროპოლოგი მელვინ კონერი

[1]

აღნიშნავს,
ერთი ასაკის ბავშვების ერთად თამაში მხოლოდ თანამედროვე კულტურის არტეფაქტია.

ერთი ასაკის ბავშვების ერთად თამაში სკოლებში ასაკობრივი
კლასების შემოღების შემდეგ იქცა ჩვეულებრივ მოვლენად. ამაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა
მოზრდილთა მიერ არასასკოლო ასაკობრივ აქტივობათა ორგანიზებამაც. ადამიანის სახეობის
ბიოლოგიური ისტორიის განმავლობაში ბუნებრივი გადარჩევის მიერ განსაზღვრული თამაშის
ტვინისმიერი მექანიზმები და ბავშვთა სოციალური თამაშები, როგორც წესი, სხვადასხვა ასაკის
ინდივიდებს შორის უერთიერთქმედებას (ინგლის. interplay) გულისხმობდა, ამიტომაც ბავშვების
სოციალური თამაშების ევოლუციური ღირებულების გასაგებად ყურადღება უნდა მიექცეს ადაპტაციურ
ფუნქციას ამ თამაშებისა, რომლებიც ჩამოყალიბდა ბუნებრივი შერჩევით და რომლებმაც საუკუნეების
განმავლობაში ადამიანური, ჰუმანური ფორმები მიიღო. დღეს ამ პროცესზე დაკვირვება შესაძლებელია
სხვადასხვა ასაკის ბავშვების სოციალური თამაშების შესწავლისას.

მკვლევარ ანთროპოლოგთა ანგარიშები იუწყება, რომ მონადირე-შემგროვებელთა
კულტურებში ბავშვები დღის ნათელ პერიოდს უმთავრესად თამაშსა და დაზვერვა-გამოკვლევაში
ატარებდნენ და ამას ძირითადად შერეული ასაკის ბავშვების ჯგუფებთან ერთად აკეთებდნენ.
მონადირე-შემგროვებელთა ჯგუფები, როგორც წესი, მცირეა – ჩვეულებრივ, ოციდან ორმოცამდე
ადამიანს აერთიანებს (ბავშვების ჩათვლით). ამ გაერთიანებებში ქალები ბავშვებს საშუალოდ
ოთხ წელიწადში ერთხელ აჩენენ. ბავშვები, რომც ნდომოდათ თანატოლებთან თამაში, ასეთ მცირე
ჯგუფში ერთს ან ორს თუ იპოვიდნენ. ერთად მოთამაშე ბავშვების ტიპური ჯგუფი, რომელსაც
აღწერენ ანთროპოლოგები, ორიდან თორმეტ წლამდე ან შვიდიდან ჩვიდმეტ წლამდე ასაკის ექვს-შვიდ
ბავშვსა და მოზარდს აერთიანებს. ადამიანის განვითარების პრეისტორიულ ეპოქაში, როდესაც
ის ჯერ კიდევ მონადირეობა-შემგროვებლობას ეწეოდა, მოსალოდნელია, დასახლებებში ძირითადად
შერეული ასაკის ბავშვთა ასეთი ჯგუფები ყოფილიყო.

ჩვენს უფრო შორეულ, ადამიანამდელ წინაპრებსაც შერეული
ასაკის ბავშვთა თამაშები ახასიათებდათ. ადამიანის მსგავსი მაიმუნები, შიმპანზეებისა
და გორილების ჩათვლით, ცხოვრობდნენ ისეთ ჯგუფებად და ისეთ პირობებში, რომლებშიც ერთი
ასაკის ბავშვების ან მოზარდების ყოლა ძალიან იშვიათი იყო.

დიდი მაიმუნები, ჩვეულებრივ, მხოლოდ ერთ ნაშიერს აჩენენ,
მათი ჯგუფები მცირე ზომისაა, თუმცა ამ პირობებშიც შეიძლება, ორი ან ცოტა მეტი ბავშვი-მაიმუნი
ერთად თამაშობდეს. შიმპანზეებისა და გორილების ახალგაზრდა ნაშიერები, უმეტესად, თამაშობენ
ისეთ ჯგუფებად, სადაც ასაკში ერთი წელი მაინც არის სხვაობა. აშკარაა, რომ, ამ გამოცდილებიდან
გამომდინარე, ჩვენი თამაშის ინსტინქტი მილიონობით წლის წინ წარმოიშვა ან, სულ მცირე,
იმ პერიოდში მაინც, როდესაც ჩვენი და ჰუმანოიდური მაიმუნების გზები გაიყო და დასაბამი
მიეცა სხვა ანთროპოიდური ჯიშების ჩამოყალიბებას – იმ პირობებს, რომლებშიც ნორმალური
სოციალური თამაში შერეული ასაკის წარმომადგენლებს შორის მიმდინარეობდა.

სხვა ძუძუმწოვრების შვილები თავისი ნაყარის და-ძმებთან
თამაშობენ, მაგრამ არც ჩვენ, ადამიანები, და არც ანთროპოიდული მაიმუნების შვილები ნაყარით
არ იბადებიან. სოფლის მეურნეობის წარმოშობის დროიდან, რაც დაახლოებით ათი ათასი წლის
წინ მოხდა, შესაძლებელი გახდა ერთი ასაკის ბავშვების ერთად თამაში, რადგან ადამიანებმა
უფრო დიდ ჯგუფებად დაიწყეს ერთად ცხოვრება. გაცილებით იმატა საკვების წარმოებამაც,
რამაც, თავის მხრივ, შესაძლებელი გახადა, მშობიარობა უფრო რეგულარული და დროში ახლოს
მდგომი გამხდარიყო, მაგრამ ერთი ასაკის ბავშვების თამაში უახლოეს ისტორიულ წარსულშიც
არ ყოფილა ტიპობრივი. ანთროპოლოგების მიერ შესწავლილ ტრადიციულ საზოგადოებებში სოციალური
თამაშები სკოლის სისტემის ასაკობრივი ჯგუფების ჩამოყალიბებამდე, როგორც წესი, შერეული
ასაკის ბავშვებს შორის მიმდინარეობდა.

უმეტეს საზოგადოებებში ბავშვები ზრუნავენ თავიანთ პატარა
და-ძმებზე, რაც ხშირად ნიშნავს, რომ მათ თავიანთ სათამაშო ჯგუფებში რთავენ. 1975 წელს
კონერი თავის სტატიაში მოუწოდებდა მკვლევარებს, მეტი ყურადღება დაეთმოთ შერეული ასაკის
ბავშვების ერთობლივი თამაშების შესწავლისთვის, თუმცა ამ რჩევას დიდი შედეგი არ ჰქონია,
ბავშვების ურთიერთქმედების მკვლევართა უმეტესობამ გააგრძელა მუშაობა და კვლევა სკოლებსა
თუ ასაკით სეგრეგირებულ სხვა გარემოში. უფრო მეტიც – განვითარების ფსიქოლოგიაში გაბატონებული
კვლევითი პარადიგმა ბავშვებს ერთმანეთისგან აცალკევებს აშკარად გამოხატული მიზნით
– შეადაროს ერთი ასაკობრივი ჯგუფი მეორეს. თამაშების შესწავლისას ეს შეიძლება ნიშნავდეს,
რომ ერთად მოთამაშე 6 წლის ბავშვებს ადარებენ ასეთივე, ერთად მოთამაშე, 9 წლის ბავშვების
ჯგუფს. ასეთი შესწავლის მიზანია, დადგინონ თამაშში ჯგუფებს შორის განსხვავებები. განვითარების
ფსიქოლოგიის სტანდარტულ კვლევით ჩარჩოში 6 წლისა და 9 წლის ბავშვების შერეული ჯგუფის
თამაშების შესწავლა უბრალოდ ჩაშლიდა ექსპერიმენტს და კვლევის ამჟამად გაბატონებულ წესს.

ათი წლის წინ მე და ჯეი ფელდმანმა

[2]

დავთვალეთ
1990-2000-იან წლებში ბავშვთა ფსიქოლოგიის ორ წამყვან ჟურნალში გამოქვეყნებული იმ სამეცნიერო
სტატიების რაოდენობა, რომლებიც ეხებოდა ბავშვების თამაშების შესწავლას და დავინახეთ
კვლევების ის ტენდენციურობა (გადახრა), რომელიც შეიმჩნევა ამ მიმართულებით ბავშვების
განვითარებისა და განვითარების ფსიქოლოგიის სფეროებში – შეისწავლება ძირითადად ერთი
ასაკობრივი ჯგუფის ბავშვების ურთიერთქმედებები.

ამ თემის შესწავლისას ჩვენ სკოლის მოსწავლე განვსაზღვრეთ
როგორც ყველა ის ინდივიდუუმი, რომელიც სასკოლო ასაკისაა ან უფრო პატარაა. სამწუხაროდ,
ჩვენ კვლევაში არ ჩაგვირთავს კვლევები, რომლებიც ეხება მხოლოდ და-ძმების ინტერაქციებს.
კვლევის შედეგად აღმოჩნდა, რომ გამოქვეყნებული სტატიებიდან 234 სწავლობდა იმ ბავშვების
ურთიერთქმედებას, რომელთა ასაკში განსხვავება 24 თვეზე ნაკლები იყო და მხოლოდ 4 შეისწავლიდა
ურთიერთობებს იმ ბავშვებს შორის, რომელთა შორის ასაკობრივი სხვაობა აჭარბებდა 24 თვეს.

ცოტა ხნის წინ იგივე კვლევა ჩავატარეთ 2000-2010 წლებისათვის
იმავე ორ ჟურნალში და მასში და-ძმათა თამაშების შესახებ დაწერილი სტატიებიც ჩავრთეთ.
აღმოვაჩინეთ, რომ ამ დეკადაში 213 სტატია ეხებოდა იმ ბავშვების ურთიერთობას, რომელთა
ასაკში განსხვავება 24 თვეზე ნაკლებია, ხოლო 19 – ურთიერთობას იმ ბავშვებს შორის, რომელთა
შორის ასაკობრივი სხვაობა აჭარბებდა 24 თვეს. ამ 19-დან 15 ექსკლუზიურად და-ძმების
თამაშებს ეხებოდა და მხოლოდ 4 სტატია განიხილავდა ნაწილობრივ ურთიერთქმედებებს არა
და-ძმათა შორის, რომელთა ასაკში სხვაობა 24 თვეს აჭარბებდა.

ლიტერატურის ამომწურავი კვლევისას ასევე აღმოჩნდა, რომ
კვლევების ძალიან მცირე ნაწილი ახდენს ფოკუსირებას შერეული ასაკის ბავშვების თამაშებზე.
ის სტატიები, რომლებსაც წავაწყდი ამ საკითხზე, დაედო საფუძვლად წინამდებარე სტატიას.

შეიძლება ითქვას, რომ ჩვენს კულტურაში შერეული ასაკობრივი
ჯგუფების ბავშვების თამაშებისა და ურთიერთქმედების ყველაზე ნათელი მაგალითები ძირითადად
სადბერის სკოლის (ქ. ფრემინგემი, მასაჩუსეტსის შტატი, აშშ) გამოცდილებიდან შეიძლება
შევისწავლოთ. ამ სკოლაში მოსწავლეთა მიერ თვითმართული თამაში და გარემოს შესწავლა,
სწავლების პროცესის უპირველესი მექანიზმებია. ვფიქრობ, ამ სკოლის მოკლე აღწერა საინტერესო
იქნება მკითხველისათვის.

სადბერის ველზე არსებული დღის სკოლა აერთიანებს
150-200 მოსწავლეს, 4 წლიდან გვიან თინეიჯერობამდე. სკოლა მუშაობს მონაწილეობითი დემოკრატიის
პრინციპით. სკოლის ყოველკვირეულ კრებაზე მოსწავლეები და სკოლის პერსონალი ერთად ადგენენ
სკოლის ყველა წესს და იღებენ მნიშვნელოვან გადაწყვეტილებებს „ერთი ადამიანი – ერთი
ხმის” პრინციპით. ეს გადაწყვეტილებები მოიცავს პერსონალის დაქირავება-გათავისუფლების
შესახებ გადაწყვეტილებებსაც. სკოლის პერსონალის მოზრდილი ნაწილი პასუხისმგებელია სკოლის
ყოველდღიურ მოვლა-პატრონობაზე და მოსწავლეთა მოთხოვნებისა და საჭიროებების დაკმაყოფილებაზე,
მაგრამ არ მართავს მათი სწავლების პროცესს – ამაზე თვითონ სტუდენტები არიან პასუხისმგებელნი.
სკოლაში არ არის არც ტესტები, არც ნიშნები და არც კლასის დასწრების მოთხოვნა. სკოლა
მოსწავლეებს აწვდის საჭირო ცოდნას და ყველანაირ მოწყობილობას სხვადასხვა დისციპლინისათვის,
თუმცა არ მოითხოვს მათ სავალდებულო გამოყენებას.

სადბერიში მოსწავლეები მთელი დღე თავისუფლად არიან,
შეუძლიათ გადაადგილდნენ სკოლის კამპუსის 5-ჰექტრიან ტერიტორიაზე და სკოლის ორ შენობაში
(ყოფილი ფერმის დიდი გარემონტებული შენობა და ყოფილი ბეღელი), ითამაშონ, ვისთანაც სურთ
და აკეთონ, რაც სურთ სკოლის მიერ დემოკრატიულად მიღებული წესების ფარგლებში. სკოლის
წესები მიღებულია სიმშვიდის, წესრიგის და მოსწავლეთა ინდივიდუალური და სასკოლო თემის
უფლებების დასაცავად, მაგრამ არა სწავლების მიმართულების განსაზღვრისათვის. ამ გარემოში
ბავშვები და ზრდასრული ადამიანები დროს ერთად ატარებენ, თამაშობენ, იკვლევენ გარემოს,
ქმნიან ახალს, საუბრობენ და უბრალოდ ერთად არიან – მათი არჩევანის შესაბამისად – და
ამ პროცესში იღებენ განათლებას. სკოლა ასეთი წესებით უწყვეტად ფუნქციონირებს 1968 წლიდან.
ამ სკოლის როგორც საგანმანათლებლო ინსტიტუტის წარმატება დოკუმენტირებული და დადასტურებულია
როგორც მუდმივად მიმდინარე კვლევებით, ისე სკოლადამთავრებულთა წარმატებებით.

სადბერიში ჩატარებულმა კვლევებმა აჩვენა, რომ სადბერის
სკოლადამთავრებულები არ აწყდებიან განსაკუთრებულ სირთულეებს უმაღლესი განათლების მიღებისას
და მრავალმა მათგანმა წარმატებული კარიერაც აიწყო ამერიკულ საზოგადოებაში მეცნიერებაში,
ხელოვნებაში, მედიცინაში, ვაჭრობაში, ბიზნესსა თუ სამართალში. დანიელ გრინბერგი, სკოლის
ერთ-ერთი დამაარსებელი და მისი მთავარი ფილოსოფოსი, მრავალი წელია ხელს უწყობს შერეული
ასაკის ბავშვთა ჯგუფების ერთად თამაშს და მიაჩნია, რომ ეს მისი სკოლის წარმატების ერთ-ერთი
მთავარი გასაღებია.

ჩემი და ჩემი კოლეგის, ჯეი ფელდმანის დაკვირვებები სადბერის
სკოლაში ადასტურებს დანიელ გრინბერგის არგუმენტს. რაოდენობრივი კვლევების შედეგად აღმოვაჩინეთ,
რომ სადბერის ველის სკოლის მოსწავლეები რეგულარულად ურთიერთქმედებდნენ მათგან განსხვავებული
ასაკის ბავშვებთან, მიუხედავად იმისა, რომ სკოლის ზომა ბავშვებს საშუალებას აძლევდა,
სურვილის შემთხვევაში, შეეძლოთ თავიანთი ასაკის თანატოლებთან გაერთიანება და მათთან
თამაში. სინამდვილეში აღმოჩნდა, რომ სოციალურ ურთიერთქმედებათა ნახევარზე მეტი მოიცავდა
ბავშვებს, რომელთა შორის ასაკობრივი სხვაობა 24 თვეზე მეტი იყო, ხოლო შემთხვევათა მეოთხედი
– ბავშვებსაც, რომელთა შორის ასაკობრივი სხვაობა აჭარბებდა 48 თვეს.

კვლევის შედეგად ასევე გამოჩნდა, რომ განსხვავებული
ასაკის ბავშვების ერთად ყოფნა უფრო ჩვეულებრივი რამაა თამაშისას, მაგრამ იშვიათი –
სერიოზული საუბრების დროს. შესაბამისი გრძელვადიანი თვისებრივი კვლევისას ჩვენ დოკუმენტირებული
გვაქვს თითქმის 200-ზე მეტი დამოუკიდებელი ურთიერთქმედება, რომელიც სპეციფიკურად ხდება
მოზრდილ (12 წლისა და მეტის) ბავშვებსა და უფრო პატარებს (12 წელზე უფრო პატარა და
4 წლით უმცროსი, ვიდრე ყველაზე ასაკოვანი მოზრდილი ბავშვი) შორის.

ამ სტატიაში ჩვენ
გამოვიყენებთ სადბერის ველის სკოლაში მიღებულ გამოცდილებას და განსხვავებული ასაკის
ბავშვთა თამაშების სხვა კვლევების შედეგებს, რომლებიც ნათლად ასახავს შერეულ ასაკობრივ
ჯგუფებად თამაშის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას. დავიწყებთ ასეთი თამაშის სარგებლით პატარა
ბავშვებისთვის და შემდეგ აღვწერთ სარგებლობას უფრო მოზრდილი ბავშვებისთვის.

რა უპირატესობას ანიჭებს პატარა ბავშვებს შერეული ასაკის ჯგუფებში თამაში

ეს ქვეთავი აღწერს
სამი სახის სარგებელს, რომელსაც მცირე ასაკის მონაწილენი იღებენ შერეული ასაკის ბავშვების
ერთობლივი თამაშისას.

შერეული ასაკის ბავშვების ერთობლივი თამაში პატარებს საშუალებას აძლევს,
ჩაერთონ და ისწავლონ იმ აქტოვობების მეშვეობით, რომლებსაც მარტო ვერ შეძლებდნენ და
რომლებიც შეუძლებელია მათივე ასაკის ბავშვებთან ერთად. მათ საშუალება ეძლევათ, დააკვირდნენ
და შეეჯიბრონ სხვა ბავშვებს  აქტივობათა იმ
მოდელებში, რომლებიც უფრო განვითარებულია, ვიდრე მათი ასაკისთვისაა დამახასითებელი;
მიიღონ უფრო მეტი ემოციური მხარდაჭერა და მზრუნველობა, ვიდრე მათივე ასაკის ბავშვებისგან
მიიღებდნენ.

შერეული ასაკის
ჯგუფების თამაშები ბავშვებს საშუალებას აძლევს, ითამაშონ თავიანთი პროქსიმული განვითარების
ფარგლებში

აშკარაა, რომ პატარა ბავშვებისთვის სასარგებლოა შერეული ასაკის ჯგუფებში
თამაში, რადგან ასეთი ინტერაქცია მათ აცნობს ისეთ ურთიერთქმედებებს, რომლებიც მათთვის
მეტისმეტად რთულია ან სახიფათო, თუ ამის გაკეთებას მარტონი ან თავისივე ასაკის სხვა
ბავშვებთან ერთად გადაწყვეტენ.

1930 წელს, საბჭოთა ფსიქოლოგმა, ლევ ვიგოცკიმ

[3]

შემოიღო ტერმინი პროქსიმული განვითარების ზონა,რათა აღეწერა იმ აქტივობათა ნაკრები, რომელთა შესრულება ბავშვს არ შეუძლია მარტოს
ან იმავე შესაძლებლობების თანატოლებთან ერთად, მაგრამ შეუძლია სხვების, უფრო გამოცდილების
თანამონაწილობით.

ვიგოცკიმ შემოგვთავაზა თეორია, რომ ბავშვები, უმეტესწილად, ახალ უნარებსა
და წარმოდგენებს ივითარებენ სხვებთან თანამონაწილეობით, მათი პროქსიმული განვითარების
ზონების ფარგლებში. ვოგოცკის იდეის გასაგრძელებლად ჰარვარდის უნივერსიტეტის ფსიქოლოგმა
ჯერომ ბრუნერმა და მისმა კოლეგებმა, შემოიტანეს ტერმინი „სკაფოლდინგი” (ინგლის. Scaffold – ხის სამშენებლო
ფიცარნაგი) როგორც მეტაფორა, რომელიც ასახავს, როგორ აძლევს გამოცდილი
მონაწილე (მოზრდილი ბავშვი) საშუალებას უფრო პატარა ბავშვებს, აქტიური მონაწილეობა
მიიღონ საერთო თამაშში ან ერთობლი საქმიანობაში. „სკაფოლდინგი” მოიცავს შეხსენებას,
გადაკრულ სიტყვებს, მინიშნებებს, წაშველებას და დახმარების სხვა ფორმებს, რომლებიც
პატარას შესაძლებლობას აძლევს, მონაწილეობა მიიღოს აქტივობის უფრო მაღალ, განვითარებულ
ფორმებში.

პირველი ნაწილის
დასასრული

(გაგრძელება იქნება)

ინგლისურიდან თარგმნა
და კომენტარები დაურთო

ლევან ალფაიძემ

წყარო: American Journal
of Play – Spring 2011