გაკვეთილის სათაური

სასკოლო
სახელმძღვანელოების ავტორები  აღნიშნავენ,
რომ პარაგრაფის სათაურის მოფიქრება მნიშვნელოვანი რამაა, რადგან ამით უნდა განისაზღვროს
პარაგრაფის დედააზრი. პარაგრაფის სათაური ერთგვარი ხიდია პროგრამის მოთხოვნებსა და მოსწავლის ცნობისმოყვარეობას შორის.

გაკვეთილის
პარაგრაფისთვის სახელის დარქმევა შემოქმედებითი პროცესია – ავტორმა კარგად იცის, რისთვის, რატომ, რა მოტივით შეიქმნა გაკვეთილის ტექსტი, ილუსტრაცია,
სავარჯიშოები, გაცნობიერებული აქვს მისი არსი, ფუნქცია, დანიშნულება, აზრი.

სათაურის ერთ-ერთიფუნქციაა, შეუქმნას მოსწავლეს განწყობა, რომელიც
მას საკითხის გააზრებაში დაეხმარება. ამისთვის სახელმძღვანელოს ავტორები სხვადასხვა ხერხს მიმართავენ.

როგორი შეიძლება იყოს გაკვეთილის სათაური?

ის უნდა იყოს ორიგინალური, სხარტი, კრეატიული, მიანიშებდეს გაკვეთილის გასააზრებელ ტექსტზე და, ამავედროს, არ თქვას ყველაფერი.

განათლების ექსპერტებმა
ჩამოაყალიბეს საერთო კრიტერიუმები, რომლებსაც გაკვეთილის სათაური უნდა აკმაყოფილებდეს:

·                    

სათაური გაკვეთილის ორგანული და განუყოფელი ნაწილი უნდა იყოს.

·                    

სათაური იმთავითვე უნდა წარმოაჩენდეს გაკვეთილის არსს, ხოლო მისი კავშირი ტექსტის არსთან კითხვის პროცესში სულ უფრო საცნაური უნდა ხდებოდეს მოსწავლისთვის.

·                    

სათაური უნდა სთავაზობდეს მკითხველს ტექსტის აღქმის კუთხეს დაპირველ ხანებში მაინც წარმართავდეს კითხვის პროცესს. იგი უნდა შეიცავდეს გარკვეულ ინფორმაციას, რომელიც სასურველი მიმართულებით აამოქმედებს მოსწავლის წარმოსახვას.

·                    

ამავე დროს,სათაური არ უნდა იქცეს ამოცანის ამოხსნად, არ უნდა სთავაზობდეს მკითხველს საკითხის გადაწყვეტას, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მას არ უნდა გადმოჰქონდეს ტექსტის დასაწყისში ის, რაც ლოგიკურად თხრობის დასასრულისთვისაა განკუთვნილი.

·                    

სათაური უნდა იყოს შთამბეჭდავი. ადვილად დასამახსოვრებელი, იგი უნდა იწვევდეს მოსწავლის ინტერესს და გარკვეულ საზრდოს უნდა სთავაზობდეს მის ფანტაზიას.

გაკვეთილის სათაურის უნივერსალური დანიშნულებაა, მოსწავლეთა რაც შეიძლება დიდ ნაწილზე მოახდინოს ზეგავლენა. თუ ავტორმა ეფექტურად შეარჩია სათაური, მაგრამ მას არაღმოაჩნდა კავშირი ტექსტთან, მოსწავლე მოტყუვდება და დაკარგავს „ნდობას” სათაურის „გამოწვევისადმი”.

ვიგოტსკის აზრით, ნებისმიერი ტექსტი, მოთხრობა, სურათი, ლექსი რთული მთლიანობაა, რომელიც სხვადასხვა ელემენტისგან შედგება. ეს ელემენტები ორგანიზებულნი არიან სხვადასხვა დონეზე, დაქვემდებარებისა და ურთიერთკავშირის განსხვავებულ იერარქიაში, და ამ რთულ მთლიანობაშიც ყოველთვის ჩნდება რომელიღაც დომინირებადი მომენტი, რომელიც განსაზღვრავს მთელი მასალის აგებულებას, მისი თითოეული ნაწილის არსსა და დანიშნულებას (Выготский Л.С. Психология искусства. М.,
1997, გვ. 193).

თუ დავაკვირდებით სასკოლო სახელმძღვანელოებში მოცემული გაკვეთილის
პარაგრაფებს, თვალნათლივ დავინახავთ, რომ სათაურს, არსებითად, ორი დატვირთვა აქვს:

ჩატარებული კვლევის თანახმად, შეიძლება უფრო კონკრეტულად საუბარიც სათაურის ტექსტისადმი დამოკიდებულებასა და მისფუნქციებზე.

არსებობს სათაურისა და ტექსტის ურთიერთკავშირის ორიფორმა:

1. ექსპლიციტური ურთიერთკავშირი აშკარად, განსაზღვრულად, არაორაზროვნად არის გამოხატული. იგი გულისხმობს დისტანტურ გამეორებას, რომელსაც აყალიბებს ნაწარმოების არა მხოლოდ საკუთრივ ტექსტი, არამედ ქვეტექსტიც. ასეთიკავშირი ერთჯერადიცაა და მრავალჯერადიც. ექსპლიციტური ურთიერთკავშირი ყველაზე მეტად მაშინ მიიღწევა, როცა სათაურის გამეორებადი ელემენტები მსჭვალავს მთელ ტექსტს და თავსდება ნაწარმოების დასაწყისში ანბოლოში, ანუ მის,,ძლიერ პოზიციებზე“.

2. იმპლიციტური ურთიერთკავშირი გულისხმობს სათაურის გამაშუალებელ მდგომარეობას ტექსტთან, როცა სათაურის შინაარსი დაშიფრულია მეტაენის მეშვეობით, ხოლო ტექსტი წარმოდგება მეტაფორიზებული სათაურის განხორციელებად. იმპლიციტური კავშირი წარმოშობა მაშინ, როდესაც სათაურიდა ტექსტი, პარაგრაფში შეავალი
თვალსაჩინოება (ნახატი, სურათი, ნახაზი, სქემა) წარმოქმნიან ახალ, ერთიან შეტყობინებას.

სათაურს თავისიფუნქციები აქვს:

* რეპრეზენტატიული, რომელიც მიემართება და უსვამსმას განსაზღვრულ კითხვას, რომელზეც პასუხი მოსწავლემ გაკვეთილის წაკითხვის შემდეგ უნდა მიიღოს;

* შემაერთებელი, რომელიც გულისხმობს ვითარებას, როცა სათაური გარკვეულწილად აკავშირებს მკითხველს გაკვეთილთან, ერთ პარაგრაფს მეორესთან, ასევე – პარაგრაფის ყველა ელემენტს;

* ნომინატიური, საერთო ყველა გაკვეთილისთვის, როცა სათაურის დანიშნულება პარაგრაფის იდენტიფიკაციაა;

* იზოლაციისა და დასრულებულობისა, როცა სათაური პარაგრაფს სხვა პარაგრაფებისგან გამოყოფს და ნაწარმოებს დამოუკიდებლობას ანიჭებს;

* ტექსტწარმომქმნელი, რომელიც მკითხველის აღქმის ორგანიზების გარეგნული ფუნქციის შინაგანი ეკვივალენტია;

* ინფორმაციული ფუნქცია, როცა სათაური მკითხველს შინაარსზე აწვდის ინფორმაციას;

* სარეკლამო, რომლისთვისაც იყენებენ სხვადასხვა საშუალებას: ფრთიან გამოთქმებს, აფორიზმებს, სატირულ ხერეხებს და სხვ. სარეკლამო ფუნქცია განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია პუბლიცისტურ ტექსტში;

* ესთეტიკური, როცა განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მკითხველზე ემოციური ზემოქმედება.

იმის მიხედვით, რომელი ფუნქცია დომინირებს, გამოყოფენ სათაურთა ორ ტიპს:

1. გარე მიმართულების სათაურს, რომელიც მკითხველისკენაა მიმართული და მის ემოციებზე ზემოქმედებს;

2. შიდა მიმართულებისას, რომელიც მიემართება ტექსტს და ცხოველმყოფელობას ანიჭებს ენის პარადიგმულ საშუალებებს, მონაწილეობს ტექსტის სემანტიკურ და კომპოზიციურ ორგანიზებაში.

გაკვეთილის
სათაურის გავლენა მოსწავლის განწყობაზე, ძალიან მნიშვნელოვანია. სათაური მასწავლებლისთვისაც
ერთგვარი გამოწვევაა. მასწავლებელი სათაურის ტიპის, ფორმისა და შინაარსის გათვალისწინებით
არჩევს სწავლების მეთოდიკას, რომლის მეშვეობითაც ხდება სათაურის ინტერპრეტაცია და ეს იძლევა ავტორის ჩანაფიქრისა და მიზანდასახულობის წარმოჩენის საშუალებას. კითხვისას სათაური აღიქმება როგორც ნაწარმოების თემა. ტექსტის სიღრმისეული გააზრების შემდეგის ივსება კონცეპტუალური მნიშვნელობით, რომელიც აზრის ინტერპრეტაციას ასახავს. სავსებით ბუნებრივია, რომ კითხვის დასრულების შემდეგ მოსწავლე უბრუნდება სათაურს. ამ დროს ხდება სათაურსა და ტექსტს შორის შინაგანი ურთიერთმიმართების გამყარება. შესაძლოა, ეს ურთიერთმიმართება იყოს ასოციაციური და ამ დროს ახალი მნიშვნელობით დაიტვირთოს.