იუმორის სახეები -ერთი კვლევის ამბავი

რა არის იუმორი? რასთან ასოცირდება ეს სიტყვა? როდის და რატომ ვიცინით? როდის და რატომ გაიცინეთ ბოლოს? რა იწვევს სიცილს ლიტერატურულ ნაწარმოებებში? რა განსხვავებაა ირონიასა და სარკამზს შორის? ცინიზმსა და ირონიას შორის?

ამ საკითხების კვლევა ქართული ენისა და ლიტერატურის გაკვეთილებზე მეტად საინტერესო, შემეცნებითი და სახალისო რამაა.

ლიტერატურისა და ენის შესწავლის პროცესში კვლევის წილი საკმაოდ მწირია. გვაქვს სახელმძღვანელო, საპროგრამო ტექსტები, გრამატიკული მასალა. მივყვებით ნელ-ნელა და ვსწავლობთ, ვამუშავებთ ტექსტებს, ვწერთ თემებს და ესეებს, ვმსჯელობთ, ვეჩვევით მოსაზრებების ზეპირად და წერილობით ჩამოყალიბებას, ვეცნობით წესებსა და ტერმინების განმარტებებს, ვიმახსოვრებთ და ამასთან…ძალიან ცოტა დროს ვუთმობთ კვლევას.

მოსწავლეთა აქტიურობაც ძირითადად შემოიფარგლება ჩვენ მიერ მიცემული დავალების შესრულებით, ზეპირი თუ წერილობითი მითითებების მიხედვით საკლასო ან საშინაო დავალებების მომზადებით.

წელს მეცხრე კლასში რამდენიმე მოსწავლემ მთხოვა განმემარტა რა განსხვავებაა ირონიას, სარკაზმსა და ცინიზმს შორის. როგორც გამოცდილება მიჩვენებს, ამგვარ კითხვებზე გაცემული მზამზარეული პასუხები მოსწავლეებს დიდხანს არ ამახსოვრდებათ, იმწამს გაჩენილ ცნობისმოყვარეობას იკმაყოფილებენ და ცნებისა თუ მოვლენის არსის წვდომით თავს დიდად არ იწუხებენ. ამიტომ ზოგადი პასუხით შემოვიფარგლე, იუმორსა და მის სახეებზე ვისაუბრეთ და შევთავაზე, ერთად გვეკვლია ყველა ეს საკითხი. კვლევის პროცესიც და საბოლოო შედეგი კი იმდენად სასიამოვნო და სასარგებლო აღმოჩნდა, გადავწყვიტე, თქვენთვისაც გამეზიარებინა.

თავდაპირველად დავაკვირდით, რასთან ასოცირდებოდა სიტყვა იუმორი. ასოციაციურ რუკაზე, რომელიც დაფაზე შევქმენით, ერთიმეორის მიყოლებით ჩნდებოდა სიტყვები – შავი იუმორი, სიცილი, კისკისი, ხითხითი, ხარხარი, კარკაცი, ანეკდოტი, ირონია, თვითირონია, თაობების იუმორი, კუთხური იუმორი, ცინიზმი, ქირქილი, ფრუტუნი…

ასოციაციურმა რუკამ თავისთავად „გვიბიძგა“ იქითკენ, რომ დავკვირვებოდით სიცილის აღმნიშვნელ ქართულ სიტყვებს. მოსწავლეები მივიდნენ დასკვნამდე, რომ სიცილის აღმნიშვნელ სიტყვებში ჭარბობს ხმოვანების გადმომცემი ბგერები. ვისაუბრეთ ხმაბაძვით სიტყვებზე, მათ მნიშვნელობასა და რაობაზე. კლასშივე დასმული კითხვა – როგორაა სხვა ენებში?იქაც ხმაბაძვითია თუ არა სიცილის აღმნიშვნელი სიტყვები – პირველი საკვლევი დავალება გახდა. მეორე დღისთვის თითოეულს უნდა შეეგროვებინა და მოეტანა მისთვის ნაცნობ ენაში არსებული სიცილის აღმნიშვნელი სიტყვები. მეორე დღისთვის კლასში გვქონდა ინგლისური, რუსული, გერმანული „სიცილის ლექსიკონი“ და შესაბამისი დასკვნები.

ამ სამუშაოს ჩატარების შემდეგ გადავედით საკუთრივ ცნების შესწავლაზე. მოსწავლეებმა გადაწყვიტეს, დღის განმავლობაში დაკვირვებოდნენ ვინ, სად, რა ვითარებაში, რა მიზეზით იცინის ან რა მიზეზით გაეცინებათ თავად მათ. დაკვირვებები უნდა ჩაენიშნათ და მეორე დღეს კლასის წინაშე წარედგინათ. ჩემთვის მოულოდნელი და სასიამოვნი იყო იმის აღმოჩენა, რომ ეს დავალება იმ მოსწავლებმაც კი შეასრულეს, ვინც უმეტესწილად თავს იკავებდა იმ „ზედმეტობისგან“, რასაც საშინაო წერითი დავალება ჰქვია. საშინაო დავალების წარდგენის პროცესი საოცრად მხიარული, ხმაურიანი, ხალისიანი იყო.

აღმოჩდა, რომ ადამიანებს ეცინებათ:

მაშინ, როდესაც რაღაც მოულოდნელობა ხდება;

მაშინ, როდესაც კონტექსტის შეუსაბამო ქცევა ან მოვლენა ხდება;

მაშინ, როდესაც ვინმე ეცემა ან ცდილობს არ დაეცეს;

მაშინ, როდესაც ვიღაცის გარეგნული, ფიზიკური შესახედაობა შეუსაბამოა სიტუაციასთან;

მაშინ, როდესაც რაიმე უხერხულობის გადაფარვა სურთ.

ამასთან, მოსწავლეებმა თავიანთ დაკვირვებებში ახსენეს, რომ სიცილი სხვადასხვაგვარია და ზოგიერთ შემთხვევაში ის სასიამოვნო განცდებთან ასოცირდება, ზოგჯერ კი როგორც „იარაღი“, ისე გამოიყენება ( ვინმესთვის ტკივილის მისაყენებლად, დასაცინად, აბუჩად ასაგდებად და ა.შ.).

ამ მოსამზადებელი სამუშაოს შემდეგ ბუნებრივად გადავედით საკუთრივ საკვლევ თემაზეც – იუმორის სახეები – ირონია, სარკაზმი, სატირა, ცინიზმი, იუმორი.

მზამზარეულ, ლექსიკონებსა და ენციკლოპედიებში მოძიებულ განმარტებებს, ცხადია, ვერ დავჯერდებოდით, ამიტომ დავიწყეთ იმ ტექსტების გახსენება და მოძიება, რომელთა წაკითხვისას გვეცინებოდა.

ჩემი მხრივ მოსწავლეებს ნოდარ დუმბაძის „პირველი გასაუბრება ღმერთთან“ და ნაწყვეტი ამავე ავტორის ტექსტიდან „ მე, ბებია, ილიკო და ილარიონი“ შევთავაზე.

ამასთან, წავიკითხეთ ილია ჭავჭავაძის „ბედნიერი ერი“, ნაწყვეტები მისივე ქმნილებიდან „კაცია-ადამიანი?!“, ნაწყვეტი გურამ დოჩანაშვილის რომანიდან „სამოსელი პირველი“, ფრანსუა ვიიონის „შემინდეთ, ვისაც შეგცოდეთ რამე“ (დავით წერედიანის გენიალური თარგმანი), სულხან საბა ორბელიანის „უმეცარი დალაქი“, ლესინგის ეპიგრამები და კიდევ რამდენიმე ტექსტი კლასის ინტერესებისა და გემოვნების გათვალისწინებით.

თითოეული ტექსტის კითხვის შემდეგ ვაკვირდებოდით და ვიკვლევდით:

რა ხერხს იყენებს მწერალი გზავნილის გადმოსაცემად?

რა განწყობას ბადებს მკითხველში წაკითხული? ( მაგალითად, დუმბაძის კითხვისას სიცილი ლაღი და ხალისიანია, იმავეს თქმა გამორიცხულია ლუარსაბ თათქარიძის პორტრეტის კითხვისას ან ვიიონის სალექსო სტრიქონების გაცნობისას, საბასთან სიცილს ანეკდოტური სიტუაცია იწვევს, ლესინგის ეპიგრამები კი მწარე და საზარელიც კია…).

ასე გამოიკვეთა სხვაობა იუმორს, ირონიას, სარკაზმსა და სატირას შორის.

აღმოჩნდა, რომ იუმორის სხვადასხვა სახეს სხვადასხვა დანიშნულება აქვს. მწერლის მიზანიც სხვადასხვაა და ის ხერხი, რასაც შემოქმედი იყენებს სათქმელის გადმოსაცემად, როგორც წესი, შეესაბამება კიდეც დასახულ მიზანს – თუ მიზანი მკითხველის გართობაა, იუმორი ხალასია, თუ მიზანი რაიმე მნიშვნელოვანი და მძიმე თემის მიწოდებაა, სიცილიც მწარე და დამთრგუნველია, და არა ლაღი და ხალისიანი.

ძალიან საინტერესო იყო კვლევითი სამუშაო, რომელიც თაობებს შორის იუმორის აღქმის სხვაობას მიეძღვნა. მოსწავლეებმა გამოიკითხეს სხვადასხვა თაობის ადამიანები, სთხოვეს ანეკდოტების მოყოლა ბებია-ბაბუებსა და დედ-მამას, ასევე კლასში განიხილეს ის ანეკდოტები, რომლებსაც თავად უყვებიან ერთმანეთს (სხვათა შორის, ჩემთვის ნიშანდობლივი აღმოჩნდა იმის გაგება, რომ ისინი იშვიათად ან თითქმის არ უყვებიან ერთმანეთს ანეკდოტებს, მეტწილად, სოციალურ ქსელებში უზიარებენ ერთმანეთს სასაცილო ვიდეოებს, ფოტოებსა და წარწერებს. ჩემს თაობაში ანეკდოტების მოყოლა და ერთმანეთისთვის გაზიარება ჯერ კიდევ საკმაოდ აქტუალური გასართობი იყო…). ვუყურეთ ნაწყვეტებს ჩარლი ჩაპლინის ფილმებიდანაც.

იმისთვის, რომ გაგვერკვია ცინიზმისა არსი, შევთავაზე ორი ვიდეო – ფრენკ სინატრას საკონცერტო ჩანაწერი, სადაც ის ასრულებს ცნობილ ჰიტს „My way” და პანკ-როკ ჯგუფის, სექს პისტოლზის სოლისტის, სიდ ვიშეზის ამავე სახელწოდეით გავრცელებული ჩანაწერი. ვისაბურეთ კინიკოსების სკოლასა და დიოგენეზე, მის დამოკიდებულებაზე ადამიანებთან, ცხოვრებასთან. საბოლოოდ, მოსწავლეებმა დაასკვნეს, რომ ცინიზმს ირონიისგან ის განასხვავებს, რომ ცინიკოსი პირდაპირ,დაუფარავად, მწარედ და გზავნილის მიმღების გრძნობების გაუფრთხილებლად ამბობს სათქმელს. მან იცის იმის ღირებულება, რასაც „აჯავრებს“ და „აჩანაგებს“, მაგრამ არ აღიარებს არც ავტორიტეტს და არც ვინმეს ფაქიზი გრძნობები აინტერესებს. სიდ ვიშეზის დარად, ჯიქურ, მოურიდებლად ახლის მსმენელს სათქმელს. ირონია კი შეფარვით ცდილობს სათქმელის გამოხატვას. „ახლოს და ირგვლივ“ უტრიალებს სათქმელს, იმის საპირისპიროს გულისხობს, რასაც ამბობს.

სტატიაში აღწერილ სამუშაოებს ჯამში დაახლოებით სამ კვირამდე დრო დავუთმეთ. ეს პერიოდი ერთდროულად იყო შემეცნებითი, სახალისო, მრავლისმომცველი და მრავლისმომცემი. მოსწავლეები თავად გეგმავდნენ კვლევას და საკუთარი გამოცდილების, დაკვირვებების, შთაბეჭდილებების გაანალიზებას, გამოხატვას სწავლობდნენ. მართალია, ამ სამუშაოს „შეეწირა“ სახელმძღვანელოში მოწოდებული რამდენიმე ტექსტი, მაგრამ თუ ვთანხმდებით იმაზე, რომ სწავლა-სწავლების პროცესი ოდენ რუტინის მიყოლა და წინასწარ გაწერილი კურიკულიმის ზედმიწევნით შესრულება კი არა, კვლევასა და პროექტებზე დაფუძნებული სწავლებაცაა, დანაკარგი დიდი არ უნდა იყოს. თანაც, მეცხრამეტე საუკუნეში შექმნილი არაჩვეულებრივი ტექსტები და „საუკუნო ლიტერატურული საგზალი“ მეათე კლასშიც შეიძლება „დავაგემოვნოთ“. ის ფასდაუდებელი გამოცდილება კი, რაც იუმორის სახეების ასე შესწავლამ დაგვიტოვა, ნამდვილად ღირდა დახარჯულ დროდაც და სახელმძღვანელოს გვერდით გადადებადაც.