მეთერთმეტე კლასში შესასწავლ ნაწარმოებებში – ვაჟა-ფშაველას “სტუმარ-მასპინძელი”, ”ალუდა ქეთელაური”, აკაკი წერეთლის” გამზრდელი”, ალექსანდრე ყაზბეგის ”ხევისბერი გოჩა”, გოგოლის “ტარას ბულბა”, მერიმეს “მატეო ფალკონე”… – ძირითად პრობლემად იკვეთება ტრადიციების დაცვის საკითხი, რომელიც დღესდღეობითაც მეტად მწვავე და აქტუალურია.
მოსწავლეებთან ერთად აღნიშნული პრობლემის ანალიზისას ყოველთვის ვაწყდებოდი სირთულეს, რომელიც სწორედ ამ ასაკს უკავშირდება – ისინი გაუცნობიერებლად თავის დამკვიდრებას ცდილობენ, რაღაცას უმტკიცებენ საკუთარ თავს თუ სხვას, „უკვე დიდები არიან, გადაწყვეტილებას თვითონ იღებენ… არსებული გარემო პირობები, საზოგადოება, მასმედია, სატელევიზიო შოუები… და ბევრი მათგანი „მოდურობის“ გამო, გაუაზრებლად თვლის, რომ „ტრადიციები სიბნელეა“, ნაწილი „განსხვავებულობის“ იმიჯს ირგებს და ამტკიცებს ტრადიციების დაცვის აუცილებლობას. რადგან მოზარდები თვლიან, რომ „უფროსებს სხვანაირად ესმით“, რომ „ახლა სხვა დროა“, მაინცდამაინც არ ენდობიან „ლექციებს“, დარიგებებს, ეჩვენებათ, რომ ეს ყველა უფროსის, მასწავლებლის მოვალეობაა…
ალუდა თუ თემი?! თემი თუ ჯოყოლა?! ონისე თუ ხევისბერი?!
ბათუ თუ საფარ-ბეგი?!…. ძველები თუ ახლები?! მამები თუ შვილები?! რომელია მართალი – სიძველე თუ სიახლე – საჭიროა თუ არა ტრადიციების დაცვა?
არსებული რეალობა – სატელევიზიო შოუები, რეალური ცხოვრება:
ერთი მხარე (ენამოჩლექით, რბილი “ლ”-თი მოსაუბრე): ”ტრადიციები სიბნელეა!!!”
“რას ნიშნავს “ქართველობა”?! “ოცდამეერთე საუკუნეში რა დროს ტრადიციებია!”
მეორე მხარე (ზომიერად ფერხორციანი, ქართული სუფრის “ტრადიციის “მოთაყვანე): ”ქართველობას გვართმევენ!!!”
- დაბნეული მოზარდი – სად არის სიმართლე?
როგორ „აღმოვაჩენინოთ“ და არა „ვუქადაგოთ“ მოზარდებს სწორი გზა – მე, როგორც ყველა ლიტერატურის მასწავლებელი, ამ რთული გამოწვევის წინაშე ხშირად ვდგებოდი. სწორედ ამ “აღმოჩენებისთვის“ შეიქმნა ჩემი პროექტი.
საჭიროა თუ არა ტრადიციების დაცვა? – ამ საკითხთან დაკავშირებით შევიმუშავე ინოვაციური მიდგომა და მინდა შემოგთავაზოთ ის, რადგან მას მოსწავლეები თავად მიჰყავს ამ შეკითხვის პასუხამდე; მიდგომის ინოვაციურობა მდგომარეობს ადამიანსა და ბუნებას შორის კავშირის დასაბუთებაში, ბუნების მაგალითზე ტრადიციების როლისა და მნიშვნელობის განსაზღვრასა და ტრადიციების დადებითი და უარყოფითი შედეგების შეფასებაში.
„სიძველე თუ სიახლე?!; „საჭიროა თუ არა ტრადიციების დაცვა?!“ „რომელ მხარეს არის სიმართლე?!“ – ეს არის კითხვები დისკუსიისთვის. დისკუსიის შემდეგ მოსწავლეებს ეძლევათ დავალება, გაერთიანდნენ მსგავს პოზიციაზე მდგომნი, ორი კვირის განმავლობაში იმუშაონ, მოიძიონ არგუმენტები ლიტერატურიდან, ისტორიიდან, პირადი თუ სხვა ადამიანების გამოცდილებიდან… და წარმოადგინონ PowerPoint-ში გაკეთებული პრეზენტაცია…
მოსწავლეებს ვთხოვთ, იკამათონ და განსაზღვრონ ტრადიციების დეფინიცია… კამათის შემდეგ მოსწავლეები მოიძიებენ ლიტერატურიდან, ისტორიიდან, ხელოვნებიდან, ცხოვრებიდან მათთვის ცნობილ და უცნობ ქართული ტრადიციებს; მათ მიერ შესწავლილი ტექსტებიდან „აგროვებენ“ ნიმუშებს, სადაც ხაზგასმულია ტრადიციის, წესების დაცვის აუცილებლობა.
მაგალითები:
…”მამით არ მოდის ანდერძი, პაპით და პაპის პაპითა…”, “…არ დაწერილა რჯულადა…”, “…თქმულია იმავ თავითა…”, “…თემს რაც სწადიან, მას იზამს თავის თემობის წესითა…”,
“…რად სტეხთ საუფლო ჩვენს წესსა…”, “…სისხლის აღება… მუდამ წესი და რიგია…”,
“…ფეხზე ადგომა წესია, წესს ვერ დაარღვევს მთისასა…”, “…უნდა მტრის საფლავზე დაკლან, როგორაც წესი არია…”, “…თემის პირს რომ სტეხ…”, “წესი არ არის მტრის მოკვლა, თუ ხელ არ მასჭერ დანითა…”, “…ვის გაუყიდავ სტუმარი?”
ვეცნობით ტრადიციის განმარტებას:
ტრადიცია:
- იქმნება მოცემული პირობისა და დროის გამო;
- იქცევა საზოგადოების წესად, ნორმად, თავისებურ დაუწერელ კანონად;
- იცავს არა იურიდიული აქტები, არამედ საზოგადოებრივი აზრის ძალა;
- თანდათან კარგავს მნიშვნელობას და ამუხრუჭებს კიდეც წინსვლას.
ამიტომაც:
- ჩნდება ტრადიციების განახლების, ძველთან, დრომოჭმულთან გამოთხოვების აუცილებლობა.
სწორედ ამის შემდეგ მოსწავლეებს ვთავაზობ – ხომ არ ვკითხოთ რჩევა ბუნებას? რატომ? რა კავშირია ადამიანსა და ბუნებას შორის? – შეუძლიათ თუ არა დასაბუთება ადამიანსა და ბუნებას შორის კავშირისა, სამყაროს ერთიანობისა… ქართველი მწერლების შემოქმედებიდან, ადამიანის წარმოშობის ისტორიული და რელიგიური კუთხიდან, სხვა რესურსებიდან მოძიებული არგუმენტების საფუძველზე დაასაბუთონ ეს კავშირი და მოამზადონ პრეზენტაცია: ადამიანი ბუნების ერთ-ერთი ნაწილია …
მოსწავლეები მოიძიებენ ლიტერატურაში ამ „ერთ-ერთობის“ დასაბუთებას:
მაგალითები:
- კავშირი ბუნების კანონზომიერებასთან:
- “…ხევი მთას ჰმონებს, მთა ხევსა, წყალნი – ტყეს, ტყენი – მდინარეს…
- „…და მეც ხომ ყველას მონა ვარ პირზე ოფლგადამდინარედ…”
- “…მადლი შენ, ყველა ერთმანეთს, უფალო, დაუმონია…”
- “…ბუნება მბრძანებელია…”.
ადამიანის ერთიანობა სამყაროს ჰარმონიასთან:
“…მით ვისწავლენით, მოგვეცეს შერთვა ზესთ მწყობრთა წყობისა…”
- ქართულ ლიტერატურაში ხე (განსაკუთრებით მუხა) საქართველოს, ქართველი ერის სიმბოლოა.
- ბიბლიის მიხედვით, სამყაროს ყველა კომპონენტი, მათ შორის ადამიანი, უფალმა შექმნა სხვადასხვა დღეს.
მე მათთვის მაქვს კიდევ ერთი საინტერესო არგუმენტი:
ბიბლიური “სიცოცხლის ხე” – გვხვდება უამრავ მითსა და უძველეს ისტორიაში, ნათლად აჩვენებს, რომ ყველა ორგანიზმი, ცოცხალი თუ გადაშენებული, ერთმანეთს ენათესავება. ამ ხეზეა დამოკიდებული ხალხის ჯანსაღი აზროვნების უნარი.
და რადგან კავშირი დავასაბუთეთ, რადგან “ბუნება მბრძანებელია”, მოვუსმინოთ მის რჩევას: მოსწავლეების ერთ (კვლევის) ჯგუფს ვთხოვ, გაიარონ კონსულტაცია ბიოლოგიის მასწავლებელთან და სხვა კომპეტენტურ პირებთან:
რა არის ხისთვის ფესვები? რა მოხდება, ფესვები რომ შევაჭრათ?
აქვე ევალებათ რომელიმე მცენარეზე ცდის ჩატარება – ფესვებშეცლილ მცენარეს მიწაში ჩააბრუნებენ და შედეგს დააკვირდებიან… სიმბოლურად დააკავშირონ ერი ხესთან, ფესვები – მის ტრადიციებთან, გააკეთონ დასკვნები, მოამზადონ პრეზენტაცია.
დასკვნები დახლოებით ასეთი იქნება:
ფესვები ხისთვის სიცოცხლის, სიჯანსაღის წყაროა. ძლიერ ფესვებზე იზრდება ძლიერი ტანი და ვარჯი, ტოტები, რომლებიც შემდგომში ებრძვის და უმკლავდება ყოველგვარ უამინდობას – ქარს, სიცხეს, ყინვას…
…. ყოველი ხე თავისი ფესვებით ცოცხლობს! რომელიმე ხეს, ერთი ფესვიც რომ შეაჭრა, დაავადება გაუჩნდება და სიცოცხლე შეუმოკლდება. რაც უფრო მეტ ფესვს შეაჭრი, მით მალე მოკვდება…”.
“…ასეა ერიც, რომლის ფესვებია მისი … ეროვნული კულტურა, გენეტიკა, ენა, დამწერლობა, მორალი და ადათ-წესები…”
…ანუ, თუ ერს ძლიერი ფესვები-ტრადიციები არ ექნება, ვერ გაუმკლავდება უამინდობას – გარე თუ შიდა პრობლემებს!
…მაგრამ ხეს აქვს ხმელი, დაზიანებული ფესვები და ტოტებიც, რომლებიც საკვებს ვეღარ აწვდის მას. ის დაავადების წყაროც შეიძლება აღმოჩნდეს, ამიტომ ასეთებს ჭრიან…
მეორე (კვლევის) ჯგუფი – რა ზიანი შეიძლება მოუტანოს ხეს დაზიანებულმა, დაავადებულმა, უნაყოფო ტოტებმა, რისთვის არის საჭირო სხვლა და გასხვლის პრინციპი (როგორ ტოტებს ჭრიან, რომელია შესანარჩუნებელი და მოსაფრთხილებელი); ვთხოვ, დაესწრონ მცენარის (მაგ, ვაზის) გასხვლას, შეადარონ სიმბოლურად ერს და მის ტრადიციებს და გააკეთონ დასკვნები, მოამზადონ პრეზენტაცია.
ანუ…
- მოსაჭრელია ხმელი, დაზიანებული ტრადიცია, რომელიც საკვებს ვეღარ აწვდის მას, დაავადების წყაროც შეიძლება აღმოჩნდეს, ხოლო შესანარჩუნებელი და მოსაფრთხილებელია ჯანსაღი…
მაგრამ რომელია ჯანსაღი? “ყველა ხე ნაყოფით იცნობა…”
უარყოფითი შედეგი: ერის დასუსტება, ადამიანების დაშორება, ბოროტი საწყისი…
“…ვისაც მტერობა მასწყურდეს, ..სისხლ დაიგუბოს კერაში…”;
“…შენ რო სხვა მაჰკლა, შენც მოგკვლენ, მტერს არ შაარჩენს გვარია…”;
“…ქისტის ცხონება არ დაწერილა რჯულადა…”;
“…მაჰკალ, მარჯვენა არ მასჭერ, უკან მისდევდი მა რადა?!”
დადებითი შედეგი: – ერის გაძლიერება, ადამიანების გაერთიანება, ჰუმანური საწყისი…
“…აი, სტუმარი მოგგვარე, ღვთის წყალობაა ჩვენზედა…”;
“…დღეს სტუმარია ეს ჩემი,თუნდ ზღვა ემართოს სისხლისა…”;
“…სტუმრად მოსული უცნობი სტუმარს პატივს სცემს სხვისასა…”;
“…მაგრამ სტუმარი სხვის სახლში ვერ გაშლის ხათაბალასა…”.
მაგრამ როგორ ხვდება “თემი” ძველის “მოჭრას”, სიახლეს, განსხვავებულ აზრს?
მესამე (კვლევის) ჯგუფი – აკვირდება მყნობის არსს, პრინციპს, რომელი მცენარეების შეჯვარება, ერთმანეთზე დამყნობა მოიტანს ნაყოფს, რომელი მცენარეები დააზიანებს ერთმანეთს… უკავშირებენ სიმბოლურად ერში სიახლეების დანერგვას, სხვა ქვეყნების მაგალითის გადმოღებას, გამოაქვთ დასკვნები, ამზადებენ პრეზენტაციას.
“…შატილს ჯერ არ ჩასწვდომია შუქი შუადღის მზისაო,
არ ჩაუშვებენ ჩამსვლელსა, ცა ახურია კლდისაო…”;
“…ფერი ედება ბერდიას, ფერი სხვა-რიგის შიშისა!..”.
მაგრამ ყველა სიახლე მისაღებია?—
გავიგოთ “მყნობის”არსი:
- “…მყნობა ქირურგიული ოპერაციაა და ერთი მცენარის ქსოვილის გარკვეული ნაწილის (კვირტი, ტოტი…) მეორე მცენარეზე გადანერგვას გულისხმობს… “.
- “…ნამყენი რთული ორგანიზმია და შედგება საძირისა და სანამყენისაგან…”.
- “… ასკილზე კაკალი არ დაიმყნობა და არც მუხის ფესვები მიიღებენ, ლიმონი რომ დავამყნოთ…”.
- სხვა ქვეყნის კარგი ავითვისოთ, მაგრამ ეროვნული სული ჩავბეროთ…
მეოთხე (შეფასების და სინთეზის) ჯგუფი – მუშაობის პროცესში მოკვლეული და ნაწარმოებების შესწავლისას შეხვედრილ ტრადიციებს დააჯგუფებენ დადებით და უარყოფით, მაცოცხლებელ და მავნე, საჭირო და არასაჭიროდ მათი წარმოქმნის ისტორიის, მოსალოდნელი შედეგის მიხედვით. (სავარაუდო დასკვნები აღწერილია ჯგუფების სამუშაოების შემდეგ.
ტრადიციები – მაცოცხლებელი თუ მავნე ფესვები?!
შეჯამება
- მოვუსმინოთ ძლივს გასაგონ ჩურჩულს “ერთი მუხის ხმელი ფესვებისა”, რომელმაც “ამაყი, გულშეუდრეკელი, ლამაზი შვილი” გაზარდა. გავაცნობიეროთ, რომ “მუხის თავმომწონე ყელყელაობა ”სწორედ ფესვების შრომის და ღვაწლის” შედეგია, იმ ქართული ფესვებისა, ასე დაუნანებლად რომ ვიშორებთ და საშიში, საიდანღაც გაჩენილი სიხარბით სხვისი, უცხო ფესვების მორგებას ვცდილობთ…
დასკვნები
- ტრადიციას გააჩნია თავისი დადებითი და უარყოფითი მხარე. ტრადიციით ჩვენ კავშირი გვაქვს წარსულთან, გადმოგვაქვს დღევანდელობაში და გადავცემთ მომავალ თაობას.
- თუმცა უნდა გადაფასდეს ის ტრადიციები, რომლებიც ადამიანს, ერებს აზიანებს, უნდა აღმოიფხვრას, ადგილი პოზიტიურ, განმავითარებელ სიახლეებს უნდა დაეთმოს!
საკითხის ინოვაციურად გააზრების ამოცანები:
- ტრადიციების დაცვის საკითხის, როგორც პრობლემის აღქმა-გააზრება და მის მიმართ საკუთარი დამოკიდებულების გამოხატვა, პიროვნული პოზიციის ჩამოყალიბება და მისი არგუმენტირება;
- ტრადიციების არსის განსაზღვრა, მათი პირვანდელი სახის და შემდგომი დამახინჯებული ფორმების შედარება;
- ადამიანსა და ბუნებას შორის კავშირის დადგენა, დასაბუთება ბიბლიურ, მითოლოგიურ და ქართულ ლიტერატურაში მოძიებული მაგალითების საფუძველზე;
- ამ კავშირის საფუძველზე ბუნებაზე (კონკრეტულად, მცენარეებზე) დაკვირვება, დაკვირვების შედეგების ნაწარმოებში და საზოგადოებაში არსებულ პრობლემის გადაჭრის საფეხურებთან დაკავშირება.
ამგვარი ინოვაციური მიდგომა მოსწავლეებში სხვებთან ერთად ავითარებს ისეთ გამჭოლ კომპეტენციას, როგორიც არის ეკოლოგიური წიგნიერება, ასევე ინტეგრაცია ბიოლოგიასთან. მოსწავლეები საკუთარი გამოცდილების საფუძველზე აკეთებენ დასკვნებს.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- ეროვნული სასწავლო გეგმა2011-2016, საგნობრივი პროგრამა ქართული ენა და ლიტერატურა
- მასწავლებლის წიგნი. ლიტერატურის სწავლებ
მარინე შაქარაშვილი
