სწავლა შემოიფარგლება ცოდნა-ჩვევათა იმ მოცულობითა და შინაარსის ათვისებით, რაც გათვალისწინებულია პროგრამით და შეესაბამება გარკვეულ ასაკს. მიუხედავად ამისა, სკოლაში მეცნიერების საფუძვლების შესწავლისას მოსწავლე მრავალ სირთულეს აწყდება, რაც ალბათ, საზოგადოდ, სწავლის მრავალფეროვნებითაც არის გამოწვეული. სწავლის მრავალფეროვნება გულისხმობს:
*ზრდას
(ახალი ცოდნის შეძენას ან ცოდნის შეძენას ახალი ურთიერთობების შესახებ, ანდა ახალი მონაცემების საფუძველზე მეხსიერების გაზრდას, სამუშაო მახსოვრობის გარდაქმნას დეკლარირებულ მეხსიერებად);
*სტრუქტურირებას
(მასალის გარდაქმნა-გადატანას პროცედურულ მეხსიერებად, ანუ ეს არის კოგნიტური ეტაპი – გააზრება უნარისა, რომელსაც უნდა დაეუფლო; დეკლარაციული ეტაპი; კომპილაციური ცოდნის ეტაპი; პროდუქტის აგება; ასოციაციური ეტაპი – რომლის დროსაც ხდება არსებული ცოდნის გამტკიცება და მცირდება შემეცნება; ავტომატიზაციის ეტაპი – როდესაც უნარები ავტომატურად მოქმედებს);
*დეკლარირებას
(დავალების დაყოფას ქვეპუნქტებად; განსაზღვრას, რა ხდება განსაკუთრებულ შემთხვევაში, მეთოდების თანმიმდევრულ გამოყენებას).
სწავლის სამი სახის დახასიათება
|
პარამეტრი |
ზრდა |
რესტრუქტურიზაცია |
შექმნა, აგება
|
|
ზემოქმედების ქვეშ მყოფი
|
დეკლარაციული |
პროცედურული |
პროცედურული |
|
სწავლის ტიპი |
ცნებისა და კავშირების
|
ვარჯიშის გზით ათვისება |
მოდიფიკაცია ვარჯიშისას |
|
სწავლის პროცესები |
განსხვავებული
|
კომპოზიციის პროცედურული |
პროდუქტის |
|
სწავლის სტრატეგიები |
ინტერაქტიული
|
პრობლემის გადაჭრის |
უკუკავშირების კორექცია |
|
სხვა ცვლილებები, |
კონკრეტულობა, სტიმულების |
სამუშაო მეხსიერების
|
შეთანხმება გამოხატვის |
მაგრამ სწავლა თეორიულ მხარესთან ერთად ბუნებრივად გულისხმობს პრაქტიკასაც, ანუ აუცილებელ სასწავლო მოღვაწეობას, რომელიც, წესისამებრ, მოიცავს წაკითხვას, წაკითხულის დამახსოვრებას, სავარჯიშოების შესრულებას სპეციფიკური უნარების დასაუფლებლად და მასალის მომზადებას მასწავლებლების შეფასების მისაღებად. მოსწავლეს დამატებით შეიძლება დასჭირდეს ბიბლიოთეკის გამოყენება, სხვა ბეჭდური მასალები, აუდიოწყაროები. ასეა თუ ისე, სწავლა ყოველთვის გულისხმობს მრავალფეროვან მეთოდებს, ხერხებს, ახალ სასწავლო ტექნოლოგიებს, რომლებიც, ამის შესაბამისად, სხვა თანამდევ პროცესებსაც იწვევს; იგი უმთავრესად გულისხმობს მარტო, დამოუკიდებლად მეცადინეობას, თუმცა მოსწავლეები ხანდახან ჯგუფებადაც ერთიანდებიან სამუშაოს დასაგეგმავად და შესასრულებლად, უკუკავშირების დასამყარებლად, ცოდნის შესამოწმებლად.
მაგრამ სწავლა/დასწავლა თავის თავში აუცილებლად მოიცავს დამახსოვრების პროცესსაც, რადგან მეხსიერების და, საზოგადოდ, მახსოვრობის გააქტიურების გარეშე ძნელია იმ პრობლემების გადაჭრა, რომლებსაც გულისხმობს სწავლის მრავაფლეროვნება (სწავლის ყველა პროცესის მართვას ხომ სინამდვილეში სწორედ ის განაპირობებს).
რა არის მეხსიერება და რა პროცესებს მოიცავს იგი?
მეხსიერების დახასიათებისთვის გთავაზობთ ცხრილს:
მეხსიერების დახასიათება
|
შეფასების სისტემა |
დეკლარაციული მეხსიერება (დმ) |
ე.წ. სამუშაო |
პროცედურული |
|
ძირითადი ფუნქცია |
იმახსოვრებს ძირითადი მონაცემების მნიშვნელობას |
სასწავლო და სააზროვნო პროცესების ცენტრი; დმ-ის ქვეპუნქტი, |
ცოდნის მუდმივად შენახვა („როგორ”) |
|
მოცულობა |
განუსაზღვრელია |
მკაცრად განსაზღვრულია (სწრაფად ქრება კვალი) |
უსაზღვროა |
|
შინაარსი (კოდი) |
სემანტიკური, ძირითადად სივრცობრივი, აკუსტიკური, |
ძირითადად ორიენტირებულია მოსმენაზე (სმენის კოდი) |
ისეთივეა, როგორიც დეკლარირებული მახსოვრობის დროს |
|
საინფორმაციო ერთეულები |
ცნებები, განცხადებები, სქემები (ფრეიმები) |
ისეთივეა, როგორიც დმ-ის შემთხვევაში |
პროდუქტი მიმართულია კონკრეტულიდან საერთოსკენ („თუ…” |
|
ორგანიზება |
იერარქიული კავშირები (დაშვებულია არასწორი მნიშვნელობებიც; |
ისეთივეა, როგორიც დმ-ის შემთხვევაში |
ვიწრო |
|
სწავლა-დავიწყების პროცესები |
ვერბალური სწავლა (საჭიროების მიხედვით და დავალების |
ინტერფერენცია (მსგავსი სტიმულებისთვის), განდევნა |
სწავლა ქმედებით (ვარჯიში, გავარჯიშება, საერთო დავალებების |
ცხადია, ისეთი მრავალფეროვანი დავალებების შესრულებას, რომლებსაც სჭირდება სწავლისა და მახსოვრობის წესების ასეთი დიდი მოცულობა, მოსწავლის მხრივ სათანადო უნარ-ჩვევებიც უნდა ახლდეს. ყოველ შემთხვევაში, დიდად მნიშვნელოვანია იმ მეთოდების გააქტიურება, რომლებიც მას ამ პროცესების სრულყოფასა და ავტომატიზებაში დაეხმარება. ამ მეთოდებს შორისაა მეტაშემეცნება (რომელიც ეყრდნობა კავშირ-ურთიერთობებს სწავლასა და მეხსიერებას შორის) და მისი გამოყენების წესებიც.
მეტაშემცნება სწავლის სტრატეგიის წესების (UST, st. Paul, Minnsota) მნიშვნელოვანი დეტალია და მისი დაუფლება ხელს შეუწყობს მოსწავლეს, მაღალ შედეგებს მიაღწიოს პროფესიულ და პირად ცხოვრებაში, რამდენადაც ეს არის საშუალება, გააანალიზო საკუთარი აზრობრივი სტრატეგიები და მართო საკუთარი შემეცნებითი საქმიანობა; ეს არის განსაკუთრებული ფორმის განათლება, რომლის პროცესშიც მოსწავლე მხოლოდ მშრალ ფაქტებს და რიცხვებს კი არ ითვისებს, არამედ მთლიანად ვითარდება როგორც პიროვნება მთელი საგანმანათლებლო პროცესის განმავლობაში.
მეტაშემეცნების მეთოდიკის მიხედვით, დასწავლისა და მასალის უკეთ დამახსოვრებისთვის მნიშვნელოვანია:
1. მასალის შესწავლის დროს ძირითადი აზრის პოვნა – ინფორმაციის გაცნობისას მოსწავლემ უნდა მოახერხოს ძირითადის გამოყოფა, მოახდინოს მიღებული ინფორმაციის კოდირება, აქტიურად ეძებოს მყარი კავშირები მასალის ნაწილებს შორის და მოახდინოს მისი სტრუქტურირება;
2. მასალის დამახსოვრებისთვის მასალის მინიმუმამდე დაყვანის სტრატეგია – ანუ მეორედ გადაამუშაოს დასამახსოვრებელი მასალა, გაამყაროს ინფორმაცია განმეორებითი გადაკითხვით და უფრო მეტად შეამჭიდროოს ძირითადი აზრი;
3. „ისწავლე, ისწავლე, ისწავლე” – ანუ ინფორმაციის დასწავლას და შესწავლას საზღვარი არ გააჩნია და მოსწავლე არ უნდა შეჩერდეს, არ უნდა დასჯერდეს მიღწეულს;
4. „გაექეცი, არ მიაქციო ყურადღება მეორეხარისხოვან დეტალებს” – თუკი მასალაში არის ისეთი ინფორმაცია, რომლესაც საქმესთან პირდაპირი კავშირი არ აქვს, „ამოყაროს” ის და დატოვოს ძირითადი; ამისთვის ეფექტურია თემის მოკლე შინაარსის გაანალიზება;
5. თავისუფალი ინტერპრეტაციისთვის დროის გამოყოფა – ანუ ასოციაციური კავშირების გადახედვა, იმ აზრობრივად დაკავშირებული ფაქტების გახსენება, რომლებიც გაახსენებს და დაამახსოვრებინებს არსებულ მომენტს;
6. მოკლე შინარსის გამოყენება – გაანალიზებისას იფიქროს, რა არის მასალაში ასახული და რა – გამოტოვებული; შეეცადოს უპასუხოს შეკითხვებს, რომელიც ტექსტის კითხვისას გაუჩნდა;
7. განმეორებითი ციტირების მეთოდის გამოყენება თვითშემოწმებისთვის – ხელახლა გაიხსენოს რაც შეიძლება მეტი ფაქტი იმ მასალიდან, რომელიც ახლახან წაიკითხა;
8. შესვენება მეცადინეობისას – უმჯობესია, თუ სამეცადინო დროს გადაანაწილებს მთელ კვირაზე; ასე გაცილებით უკეთ დაამახსოვრდება. დღეში 2 საათი – ერთი საგანი, 2 საათი – მეორე და ა.შ.;
9. სამეცადინო მასალის ნაწილებად დაყოფა – მაგალითად, ინტენსიურად იმეცადინოს და გაიმეოროს მთელი მასალის 1-2 ნაწილი, მერე კი სხვა ნაწილები; ასე უკეთესია, ვიდრე მთელი თეორიული მასალის ერთიანად შესწავლა – ამგვარად ხდება სხვადასხვა უნარის გავარჯიშება და ერთმანეთში შერევა;
10. ძირითადი აზრის დაწვრილებით შესწავლა – დაეუფლოს ძირითადი აზრის გადმოცემის უნარს;
11. სწავლის საუკეთესო მოდელისა და საჭირო უნარის პოვნა – მაგალითად, კარგი პროგრამისტის დაწერილი პროგრამის შესასწავლად, მეთოდიკისა და პროგრამირების სტილის შესასწავლად;
12. შედეგების გაგების საშუალებათა პოვნა – სანამ მეხსიერებაში შემორჩენილია წაკითხული ინფორმაციის კონტექსტი და პრობლემის გადაწყვეტის შესაძლებლობები, მოსწავლემ უნდა შეძლოს, უკუკავშირის გზით მიიღოს ინფორმაცია მოსალოდნელი შედეგების შესახებ;
13. შესასწავლ მასალაზე კონცენტრირება – თავი არიდოს სწავლის პროცესის ხელისშემშლელ საშუალებებს (ტელევიზორს, გართობას და ა.შ.);
14. სასიამოვნო განწყობილების შექმნა – გააფართოოს წარმოსახვა დადებითი ემოციების გამოსაწვევად;
15. პრობლემის გამოყოფა და მისი ცალკეული მხარეების შესწავლა;
16. რთული ინსტრუქციების დაყოფა და მიზნის შესაბამისად მათი ნაწილ-ნაწილ შესრულება.
მეტაშემეცნების მეთოდიკის მიხედვით, დასწავლისა და უკეთეს დამახსოვრებისთვის ასევე მნიშვნელოვანია სწავლება ტექსტებით:
17. წინასწარი ანალიზის, ძირითადი ანალიზისა და შემოწმების უზრუნველყოფა – ხდება დასწავლა მოკლე შინაარსით და შემოწმება დავალებებით;
18. სტრატეგიის დასწავლის უზრუნველყოფა – თავდაპირველად 2 დღე ეთმობა დასწავლის სხვადასხვა ხერხის დაუფლებას (მნემონიკური მიდგომები, SQ3R-ის გამოყენებას, ქსელური კავშირების შედგენის მეთოდიკას და სხვ.
ასევე მნიშვნელოვანია ამოცანის, პრობლემის გადაწყვეტა რთული უნარების დაუფლების გზით:
19. ცნებების დადებითი და უარყოფითი მაგალითებით იდენტიფიცირების შესაძლებლობა – იმ მონაცემების გამოვლენა, რომლებიც ეწინააღმდეგება სამუშაო ჰიპოთეზას;
20. სტრუქტურის შერჩევა მოცემული დავლებისთვის – მიზნების რუკაზე ზედა დონე იყოფა რამდენიმე ქვემიზნად (შუალედური მიზნები) და ასე მანამდე, ვიდრე არ მივაღწევთ საწყის მონაცემებს;
21. მიზანთან მიახლოების თითოეული ნაბიჯის ფორმულირება:
* მასწავლებელმა უნდა გამოიცნოს და მიიღოს სწორი გადაწყვეტილება;
* მისცეს საჭირო რჩევა და გაუწიოს დახმარება მოსწავლეს რთული დავალების შესრულების ადრეულ სტადიაზე ან მიმდინარეობის პროცესში, მაგრამ მხოლოდ მანამდე, ვიდრე ის ამ უნარს შეისწავლიდეს, მერე კი რჩევები უნდა შემცირდეს;
22. სამუშაო მეხსიერების მინიმალური დატვირთვა:
* ამოცანის, პრობლემის გადაწყვეტა სტრატეგიების გზით მოითხოვს მინიმალურ სამუშაო მეხსიერებას;
* სწავლისას დამხმარე საშუალებების (კომპიუტერის, დისპლეის, კომენტარების, სქემების) გამოყენება;
* ახალ დავალებებზე თანდათანობით გადასვლა – ერთი დავალება ერთი კონკრეტული უნარისთვის;
23. დავალების მიმართ ინტერესის შენარჩუნება – უარი თქვას ადვილად მისაღწევ მიზნებზე, გამოიყენოს უკუკავშირები, აიმაღლოს მოტივაცია (გრაფიკის, მოძრაობის, ხმის და ა.შ. გამოყენება);
24. სწრაფი რეაქცია შეცდომებზე – თუ მოსწავლემ შეცდომა დაუშვა და არ იცის ეს, მის გონებაში გაიზრდება იმ პროცედურათა რიცხვი, რომლებმაც შეცდომამდე მიიყვანა;
25. აქტიური სწავლის მხარდაჭერა – მეცადინეობისას ხშირად გამოიყენონ ტესტები;
26. ინსტრუქციის დროს ყურადღების გამახვილება კონტექსტზე – სასარგებლოა უნარების ცალკეული კომპონენტების გამოყოფა, რომლებიც მოსწავლეს კონტექსტის გარჩევაში დაეხმარება;
27. დავალების შესრულების უნივერსალური პროცედურების გამოყენება – ეს პროცედურები საუკეთესო შედეგებს იძლევა, იმაზე უკეთესს, ვიდრე დავალებების შესრულება ანალოგიების გზით;
28. დავალების შეთავაზება – ანუ როგორ უნდა მოხდეს ამოცანის გადაწყვეტის წესის ფორმირება (პროცედურა – „თუ – მაშინ”) და კონკრეტული დავალების შესრულების გზების გამოყენება/გადატანა სხვა ამოცანის შესრულებაზე;
29. სწავლის პროცესში მოთხოვნილებათა ცვლილებებზე უარი – სტიმულ-რეაქციას შორის ზოგადი კავშირის წესიდან უნარების ავტომატიზაციამდე;
30. საჭირო უნარების დასაუფლებლად მნიშვნელოვანი ცდების მაქსიმალური გამოყენება – ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია იქ, სადაც მოვლენები, რომლებზეც უნდა მოხდეს რეაგირება, ითხოვს ბევრ დროს. შესაძლოა, ხელოვნურად ამაღლდეს მოვლენათა სიხშირე, მაგრამ ეს ფრთხილად უნდა გაკეთდეს, რათა მოცემულ პირობებში არ დაქვეითდეს მუშაობის ეფექტურობა;
31. ოპერაციის მაღალი ხარისხი – იგი უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს ყველა იმ შემთხვევაში, როდესაც მოსალოდნელია რეალური პირობების დუბლირება;
32. ვარჯიშისა და მეცადინეობის დროს სასწავლო კომპონენტების შერევა – ეს უკეთესია, ვიდრე ცალკეული კომპონენტების მკაცრად გადამუშავება;
33. გონივრული გადაწყვეტილებების მისაღებად საკმარისი სიჩქარით ვარჯიში – აუცილებელ სიტუაციაში სწრაფად რეაგირების საშუალებათა განვითარება;
34. უნარების შესწავლის უზრუნველყოფა დროის განაწილების პრინციპით – წარმართონ რეალური სამუშაო დროის განაწილების პრინციპით;
35. ადვილად და ეფექტურად დასაუფლებელი სისტემების გამოყენება რთული დავალებების გამოყენების დროს და პირიქით – არ მიაქციონ ყურადღება რთულად ასათვისებელ სიტუაციებს;
36. გადაიხედოს, შემოწმდეს, რომელ ამოცანებს წყვეტს არჩეული სისტემა – როგორ, როდის, რა შეზღუდვებით და როგორი ამოცანის გადაწყვეტა ხდება, გაითვალისწინონ სწავლის ხანგრძლივობა, კონტინგენტი და ა.შ.;
37. დავალების შესრულების სხვა გზების არსებობის დადგენა და გამოყენება – მთავარია, ამან არ გამოიწვიოს დაბნეულობა და არ დააქვეითოს დავალების შესრულების ეფექტურობა;
38. შეცდომების გამოსწორების შესაძლებლობა – სასურველია, დააბრუნონ სისტემა საწყის მდგომარეობაში ერთი ან რამდენიმე შეცდომის დაშვების შემდეგ;
39. ფერისა და გრაფიკული საშუალებების გამოყენება ძირითადი ინფორმაციიდან ცვლილებების გამოსაყოფად – მაგრამ ამის შემდეგ კიდევ უნდა გამოიყოს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ინფორმაციები;
40. არაარსებითი ინფორმაციისგან მეხსიერების გათავისუფლება – დატოვონ მხოლოდ მიზნების შესაფერისი ინფორმაციები;
41. აბსტრაქტულ ფორმებთან შედარებით ინფორმაციის კონკრეტული მონაცემების გამოყენება;
42. რთულ ინსტრუქციებზე უარი;
43. ტესტირებისა და ვარჯიშისთვის საჭირო პირობების შექმნა;
44. ზოგიერთი უნარის დაუფლებისას, მაღალი დონის მიღწევის შემთხვევაშიც კი, უნდა ივარჯიშო ამ უნარის შესანარჩუნებლად.
როგორც ვხედავთ, მასალის უკეთ დამახსოვრება უმთავრესად ხდება მაშინ, როცა ადამიანი ცდილობს აქტიურად დაუკავშიროს სხვადასხვა სტიმული რაღაც მთელის გააზრებას, ანუ როცა ხდება საწყისი ინფორმაციის აქტიური გადამუშავება, ხოლო მოტივაცია განსაკუთრებით იზრდება მაშინ, როდესაც:
* არსებობს კონკრეტული მიზანი;
* გამოიყენება ხმოვანი ეფექტები;
* არის „მოლოდინის რეჟიმი”;
* გამოიყენება კოგნიტური სქემები;
* ხდება ქულების „გამოთვლა”, ანუ შეფასება.
მაგრამ იმის გასახსენებლად, რა ავითვისეთ განსაზღვრული განწყობილების შემთხვევაში, საჭიროა მოცემული განწყობილების აღდგენა/განმეორებაც.
და მაინც, როგორ მოვახერხოთ რთული ტექსტის დამახსოვრება, არსებობს თუ არა ამის მარტივი წესი?
მოსწავლეთა სახელმძღვანელოების წაკითხვის მეთოდის ავტორის, რობინსონის მიხედვით, საამისოდ ერთობ ეფექტურია SQ3R ანდა SQRRR მეთოდი („survey, question, read, recite and review” – „შეფასება, შეკითხვა, წაკითხვა, გახსენება და რეცენზია”), რომელსაც თანაბრად აწყდებიან წაკითხვისას სუსტი, ძლიერი და საშუალო შეძლების მოსწავლეები.
მეთოდი SQ3R ეფუძნება პრინციპს, რომ ტექსტი, ინფორმაცია შეიძლება უკეთესად ავითვისოთ, თუ გამოვიყენებთ ხუთ ნაბიჯს:
1. მასალის გადახედვა (survey) – ამ დროს მოსწავლე ეცნობა ტექსტის სტრუქტურას, საერთო ჩანაფიქრს, დედააზრს, მოცულობას და სირთულეს, რითაც დაგეგმავს სამომავლო ნაბიჯებს; მეტი სიზუსტისთვის კარგია ცხრილებისა და დიაგრამების, ცალკეული ნაწილების გაცნობა; ასეთი „გადარბენა” საშუალებას მისცემს მოსწავლეს, გაიგოს, შეიცავს თუ არა ტექსტი აუცილებელ ინფორმაციას, თუ არა და, მაშასადამე, ამაზე დროის დახარჯვა არ ღირს;
2. წაკითხული მასალისთვის კითხვების მისადაგება, კითხვების დასმა (question) – ამ დროს ფორმულირდება ძირითადი შეკითხვები (Question), რომლებსაც პასუხი უნდა გაეცეს; მოსწავლეს შეუძლია ქვეთავებიც გადააქციოს შეკითხვებად; შემდეგი წაკითხვისას კი მან უნდა მიიღოს პასუხი დასმულ კითხვებზე. ასეთ დროს შეკითხვას „კვლევის” ხასითი აქვს, რადგან ამის გამო წაიკითხავს ტექსტს, ხოლო მიღებული პასუხებით შესაძლებელია ინფორმაციის სტრუქტურირება;
3. მასალის ყურადღებით წაკითხვა (read) – ამის შემდეგ ტექსტი აქტიურად და ყურადღებით უნდა წაიკითხოს ((Read), ხაზი გაუსვას ძირითად სიტყვებს და ფრაზებს, გააკეთოს შენიშვნები; არ მიაქციოს განსაკუთრებული ყურადღება მეორეხარისხოვან, არაარსებით ინფორმაციას; იმ ადგილებს, რომლებიც მეორეხარისხოვან ინფორმაციას შეიცავს, შეიძლება გადარბენითაც გაეცნოს;
4. ჩამოთვლა (recite) – გადმოსცეს წაკითხული თავისი სიტყვებით (Recall/Recite), რითაც შეამოწმებს ტექსტის ცოდნას, გამოყოფს ძირითად ფაქტებს, შეაპირისპირებს, სად ძირითადი ინფორმაციაა და სად – მეორეხარისხოვანი; ეს მასალის უკეთ ორგანიზებაში დაეხმარება;
5. ძირითადი მომენტების გამოყოფა და მასალის ხელახლა გამეორება (review) – ინფორმაციის გამტკიცების საუკეთესო მეთოდია, ვინმეს გადასცე მასალა ისე, როგორც ამას ხსნის, გადასცემს მასწავლებელი.
მეტაშემეცნება ზრდის მოსწავლის შესაძლებლობებს, უკეთ გაიგოს წაკითხულის აზრი, რაც საშუალებას გვაძლევს, განვიხილოთ მეტაკოგნიტური უნარები როგორც წარმატებული სწავლის გასაღები, როგორც ნებისმიერ სფეროში ცოდნის გაუმჯობესების საშუალება. მასზე დაყრდნობით მოსწავლეები აცნობიერებენ თავიანთ ძლიერ მხარეებს და შესაძლებლობების საზღვრებს და პოულობენ გზებს ამ უკანასკნელთა გასაფართოებლად და წარმატების მისაღწევად.
