სნობი – ადამიანი, რომელიც ცდილობს დაიცვას მოდა და ე.წ. კარგი ტონის წესები; პირი, რომელსაც დახვეწილი გემოვნების, მანერების პრეტენზია აქვს და ამით თავი მოაქვს, ქედმაღლობს (უცხო სიტყვათა ლექსიკონი); ადამიანი, რომელიც თვლის, რომ მას აქვს უმაღლესი დონის ინტელექტი და დახვეწილი გემოვნება; თავის თავზე ზღვარგადასული წარმოდგენის მქონე პირი (სამოქალაქო განათლების ლექსიკონი).
ენა ჩვენს იდენტობას გამოხატავს. რომელ სიტყვებს ვიყენებთ, სად ვსვამთ მახვილს, როდის ვიცვლით ტონს, რა მომენტში ავუწევთ და დავუწევთ ხმას – ეს ყველაფერი კარგად წარმოაჩენს, როგორები გვინდა ვიყოთ, ვის გვინდა, რომ ვგავდეთ ან არ ვგავდეთ. და, რაც უფრო მეტად ვცდილობთ, ჩვენი მეტყველება მანერული გავხადოთ, მით უფრო მეტად ვუსვამთ ხაზს იმას, ვის გვსურს, გავემიჯნოთ. ამიტომაც ვამბობთ, რომ ენა იდენტობას ასახავს, ყოველ შემთხვევაში იმას მაინც, თუ რომელ თემს ვეკუთვნით ან რომელ თემს გვინდა, რომ მიგვაკუთვნონ. ზოგჯერ ეს პროცესი გაუცნობიერებელია, ზოგჯერ კი მიზანმიმართული. პირველ შთაბეჭდილებას თანამოსაუბრეზე მეტწილად ენით ვახდენთ. ჩვენი აქცენტის მიხედვით თანამოსაუბრე ავტომატურად დაგვაკავშირებს რომელიმე სოციალურ ფენასთან, იმსჯელებს ჩვენს განათლებაზე, ხანდახან ჩვენს ხასიათზეც კი. აქვე უნდა აღვნიშნოთ, რომ ამგვარი მიდგომა ხშირად ზედაპირულია და შესაძლოა, მოგვაგონოს „პატარა უფლისწულის“ პერსონაჟი, თურქი ასტრონომი, რომლის აღმოჩენაც არ აღიარა ევროპულ სამოსში გამოწყობილმა სამეცნიერო საზოგადოებამ იმის გამო, რომ თურქი ასტრონომის ჩაცმულობა დაიწუნეს. ეს ამბავი მსჯელობის საგნად უნდა იქცეს გაკვეთილებზე. არადა, სნობიზმი მარტო ჩაცმულობით არ განისაზღვრება, არსებობენ ენის სნობებიც. ისინი, ვინც აღწერენ და სწავლობენ ლინგვისტურ სნობიზმს, აღნიშნავენ, რომ ზოგიერთ ქვეყანაში მეტყველების თავისებურება შეიძლება სიამაყის საგანსაც წარმოადგენდეს და ერთი რომელიღაც მანერით მეტყველება იმაზე პრესტიჟულიც კი იყოს, ვიდრე სტანდარტად მიჩნეული მეტყველება (ეს შეეხება რომელიღაც სოციალური ჯგუფის მეტყველების თავისებურების წინ წამოწევასაც). ცხადია, რომ სტანდარტიც ოდესღაც ერთ კონკრეტულ დაწინაურებულ დიალექტს დაეფუძნა ანუ, სანამ სტანდარტად იქცეოდა, სტანდარტულად აღიარებული ენაც დიალექტი იყო, რომელსაც, სხვასთან შედარებით, „გაუმართლა“ და დაწინაურდა. დაწინაურების მიზეზი კი ყოველთვის მოცემული რეგიონის კულტურული უპირატესობა არ ყოფილა, ზოგჯერ პოლიტიკა განაპირობებდა ამა თუ იმ რეგიონისთვის სახასიათო მეტყველების ნორმების გაბატონებას მთელ ქვეყანაში.
საქართველოში უპირატესობა ყოველთვის აღმოსავლეთ საქართველოს დაბლობში გავრცელებულ სამეტყველო თავისებურებებს ენიჭებოდა და სწორება ქართლ-კახურ დიალექტზე კეთდებოდა. ეს ადვილად ასახსნელია. თუმცა, არ უნდა დავივიწყოთ, რომ როდესაც ენის სტანდარტზე ვსაუბრობთ, ძირითადად სამეტყველო მანერას ვგულისხმობთ და არა ლექსიკურ ერთეულებს ან გრამატიკულ კატეგორიებს, რადგან ენა ყოველთვის მდიდრდებოდა სხვა რეგიონებიდან შემოსული ლექსიკური ერთეულებით. თუმცა ფაქტია, რომ გარკვეული ლექსიკური ერთეულების დაყოფაც შეიძლება „პრესტიჟულ“ და „არაპრესტიჟულ“ სიტყვებად. „არაპრესტიჟული“ სიტყვების წამოცდენით გავცემთ თავს, როგორი გამართული ენითაც არ უნდა ვმეტყველებდეთ, როგორც არ უნდა შევეცადოთ, დავმალოთ აქცენტი. თუმცა ყველაფერ ამასთან ერთად ისიც უნდა გვახსოვდეს, რომ არა დიალექტები, ვერ ვისაუბრებდით მრავალფეროვნებაზე. თანაც დიალექტური მეტყველება ფასდაუდებელ სამსახურს უწევს მწერლობას: ხანდახან მხოლოდ დიალექტის გამოყენებით ახერხებს მწერალი, შექმნას კოლორიტული პერსონაჟი. უნივერსიტეტის ლექციებიდან მახსოვს, როგორ გამიკვირდა, როცა გავიგე, რომ ქართულმა ენამ გელათის აკადემიის ზეობის ხანაში იმერული დიალექტიდან გადმოიღო არაერთი ფორმა. დასავლეთ საქართველოში გავრცელებულმა სიტყვებმა ხან ჩაანაცვლეს ენაში არსებული სიტყვები, ხან კი ჩანაცვლება ვერ მოახერხეს და პარალელურ ფორმებად დამკვიდრდნენ (მაგ. ლიტერატურულ ტექსტებზე დაკვირვება ცხადყოფს, რომ მესამე პირის ნაცვალსახელი „ის“ სწორედ ამ პერიოდიდან ჩნდება ენაში, რომელმაც სრულად ვერ განდევნა მანამდე დამკვდრებული „იგი“). მოკლედ, რამდენიც არ უნდა ვილაპარაკოთ, უნდა ვაღიაროთ, რომ ლინგვისტური დისკრიმინაცია ჩვეულებრივი ამბავია. იმავდროულად არც ის უნდა უარყოთ, რომ საითაც არ უნდა გავიხედოთ, ყველგან წავაწყდებით ლინგვისტურ სნობიზმს და ენის სნობებს.
რა ვითარებაა სკოლებში? რამდენიმე თვეა, მთელი საქართველოს მასშტაბით ქართული ენისა და ლიტერატურის გაკვეთილებს ვესწრები. რამდენჯერ ყოფილა, მიგრძვნია, როგორ იღვიძებს ჩემში ენის სნობი, როცა კუთხისთვის დამახასიათებელ ინტონაციას, სიტყვას ჩავიჭერ ხოლმე არა მარტო მოსწავლეების, არამედ მასწავლებლების მეტყველებაში. მაგრამ მესმის, რომ ჩემში გაღვიძებულ ენის სნობს ყური არ უნდა ვუგდო და ჩემი გამახვილებულ-გაფაციცებული სმენა სხვა უფრო მნიშვნელოვანი საკითხებისკენ უნდა მივმართო.
რამდენიმე დღის წინ ქუთაისში ვიყავი კონფერენციაზე და შესაძლებლობა მომეცა, ფრანგი მკვლევრის, ჟან ლეო ლეონარდის სემინარს დავსწრებოდი. ფრანგ მეცნიერთან ერთად სემინარს ქართველი ლინგვისტი თამარ მახარობლიძეც უძღვებოდა. სორბონას უნივერსიტეტის პროფესორმა იმედი გამოთქვა, რომ აუდიტორიაში ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლები იქნებოდნენ და მათ გამოადგებოდათ მომავალ საქმიანობაში სემინარზე მიღებული გამოცდილება. ვეჭვობ, სემინარში მონაწილეთა ძალიან მცირე ნაწილი იყო მასწავლებელი, ამიტომაც დასასრულს პროფესორისგან ნებართვა ავიღე, რომ ეს წერილი დამეწერა და მასწავლებლისთვის გამეზიარებინა ჩემი შთაბეჭდილებები.
რა ვქნათ, როგორ მოვიქცეთ და როგორ მოვახერხოთ, რომ ჩვენს მოსწავლეებს დიალექტების დადებითი მხარეებიც დავანახოთ? კი ბატონო, წავაკითხეთ მოსწავლეებს ოტია იოსელიანის, რევაზ ინანიშვილის მოთხრობები და აღმოვაჩინეთ, რომ მათ ნაწარმოებებს მომხიბვლელობას და განუმეორებლობას სწორედ დიალექტიზმების გამოყენება ანიჭებს. ვაზეპირეთ სიტყვები, რომლებიც მანამდე არ გაეგონათ იმ იმედით, რომ ხელს შევუწყობდით მოსწავლეების ლექსიკის გამდიდრებას. მაგრამ გულის სიღრმეში ვიცით, რომ ამ სიტყვებს ისინი ნაკლებად გამოიყენებენ ცხოვრებაში და, სავარაუდოდ, არასოდეს გაააქტიურებენ გრამატიკულ ფორმებს. მასწავლებლები ხმამაღლა არ ვუტყდებით საკუთარ თავსაც კი, თუმცა ხშირად ეჭვები გვღრღნის, აქვს თუ არა მნიშვნელობა ისეთი სიტყვების დაზეპირებას, რომელთაც არასოდეს გამოიყენებენ მოსწავლეები ცხოვრებაში? თუკი დიალექტური ფორმა შეგვხვდება ტექსტში, თუკი ერთი დიალექტის კუთვნილ სიტყვას წავაწყდებით ნაწარმოებში, მას ხომ კონტექსტის მიხედვითაც ამოვიცნობთ? მაშ რაღა საჭიროა ამ ლექსიკური ერთეულების ზეპირად დასწავლა? არადა მხატვრულ საშუალებებთან ერთად ხშირად პერსონაჟებს, მათ სამოქმედო არეალს, გარემოს სწორედ დიალექტიზმები ძერწავს. გავიხსენოთ რამდენიმე ნიმუში ჩვენი პოეზიიდან:
გარეთ ხმაურობს წვიმა…
ოთახს ანათებს ლამპა…
– პეტუშა გახსოვს?
– იმე!
– რა ბიჭი იყო?!
– აპა! (მუხრან მაჭავარიანი)
გზად გურულ ქალს ვეუბნები,
რომ გზაც ვარდით ნაფერია.
ის ყურს მიგდებს, მერე მკაცრად
ამბობს: მაი აფერია. (გალაკტიონ ტაბიძე)
ხომ მეთანხმებით, რომ სწორედ იმერული და გურული დიალექტური ფორმები ანიჭებს ამ ლექსებს განუმეორებელ ხიბლს? ორივე ლექსში ქალი მოსაუბრის სახე ორმა პასუხად ნათქვამმა სიტყვამ გამოძერწა, თანაც პირველ ლექსში ორივე სიტყვა დამხმარე სიტყვაა „იმე“ და „აპა“.
აღარაფერს ვამბობ ხალხური პოეზიის შედევრებზე, რომლებიც დიალექტური ფონეტიკური თავისებურებებისაგან რომ გავწმინდოთ, ლექსის ჟღერადობასთან ერთად მისი დანარჩენი ხიბლიც დაიკარგება:
ნეტამცაე მამკლამცაე,
ასო-ასო ამქნამცაე,
ჩემი სისხლი ყოვსამცა და
ყორანსამცა ასვამცაე,
ქვეშ ეკალი დამიგო
და ზედ მდუღარე მასხამცაე,
ამას ყოლას ავიტანდი,
უშენოდ არ მამკლამცაე.
დავუბრუნდეთ ჟან ლეო ლეონარდის ჩატარებულ სემინარს. სემინარზე მონაწილეები რამდენიმე ჯგუფად დაიყვნენ, თითოეული ფოკუსირდა ერთ დიალექტზე, რომელსაც ჯგუფის წევრები მეტნაკლებად კარგად ფლობდნენ. ეს იყო ზემოიმერული და ქვემოიმერული, აჭარული და კახური დიალექტები, ასევე სვანური ენა. სულ ხუთი ჯგუფი შედგა. დავალება შემდეგში მდგომარეობდა: თითოეულ ჯგუფს უნდა შეეთხზა დიალოგი, დიალოგის პერსონაჟებს უნდა გამოეყენებინათ დიალექტური ფორმები, შეძლებისდაგვარად სამივე სერიის თერთმეტივე მწკრივში უნდა წარმოედგინათ ზმნები. გამარჯვებას ჯგუფს ჟიური მიანიჭებდა. მე, ჩემდა სამწუხაროდ, აღმოვაჩინე, რომ პირველად ჩემს ცხოვრებაში ვერ შევძლებდი დავალების შესრულებას, ამიტომ ვერცერთ ჯგუფს შევუერთდებოდი და ჟიურიში მოვიკალათე. ჩემთან ერთად ჟიურიში აღმოჩნდა სემინარის მონაწილე მამაკაცი, რომელიც პროფესიით ექიმი იყო და კიდევ ორი ლინგვისტი ქალბატონი. ჟიურიმ შეიმუშავა კრიტერიუმები, რომელთა მიხედვითაც, ჯგუფების საქმიანობას შევაფასებდით. გადავწყვიტეთ, პირველ რიგში დიალოგების რაოდენობრივი და ხარისხობრივი მხარე შეგვეფასებინა: დაგვეთვალა, რამდენი მწკრივის გამოყენება მოხერხდა თითოეულ დიალოგში და თითოეული მწკრივისთვის ერთი ქულა მიგვენიჭებინა, მიახლოებით გაგვეზომა დიალოგში სტანდარტული ენისა და დიალექტის თანაფარდობა, გამოგვეთვალა, რამდენი მეტყველების ნაწილი იქნებოდა გამოყენებული თითოეულ დიალოგში (ცხადია, მეტყველების ნაწილები დიალექტური ფორმით უნდა ყოფილიყო წარმოდგენილი); კონტექსტის მიხედვით, თუკი შესაძლებელი იქნებოდა დიალექტური ფორმის ამოცნობა და თუკი პერსონაჟი და შერჩეული დიალექტი თავსებადი იქნებოდა, ეს მონაწილეებს ქულას მოუტანდა; ჯგუფს ქულას დავაკლებდით იმ შემთხვევაში, თუკი მონაწილეებს ალღო უმტყუნებდათ, გადაამეტებდნენ, გადაამლაშებდნენ და გამოყენებული დიალექტიზმებით ტექსტს გააუფასურებდნენ. ვინაიდან არც მე და არც ჟიურის მამაკაც წევრს არანაირი სურვილი არ გვქონდა, ქულებით გაგვეზომა სემინარში მონაწილეების თავდადება, კრიტერიუმები ორ ქალბატონს გადავაბარეთ, ჩვენ კი გადავწყვიტეთ, ცოტაოდენი მხიარულება შეგვეტანა სამუშაო პროცესში. რამდენიმე ფურცელზე დავწერეთ შემდეგი შემაფასებელი სიტყვები: „კაია“, „თლა კაია“, „გედვირიეთ“ და მას შემდეგ, რაც ხუთივე ჯგუფის მიერ შეთხზული დიალოგები მოვისმინეთ, ჩვენც გავითამაშეთ მოკლე სცენა: რავარია წარმოდგენილი დიალოგები? -კაია (ავწიეთ წინასწარ გამზადებული პირველი ფურცელი). -რა უშავს, რომ არ გამოვიყენოთ კრიტერიუმები და ისე შევაფასოთ ჯგუფები? თლა კაია (ავწიეთ წინასწარ გამზადებული მეორე ფურცელი). და გათამაშებული დიალოგის ბოლოს, შეთხზული დიალოგები შევაფასეთ ერთადერთი სიტყვით, როცა ავწიეთ წინასწარ გამზადებული მესამე შეფასება „გედვირიეთ“. ჩვენმა კრეატიულმა მიდგომამ სემინარის მონაწილეები გაახალისა. ამ აქტივობამ მიმახვედრა, რომ აუცილებელია, დავთრგუნოთ საკუთარ თავებში ლინგვისტური სნობიზმი და შევეგუეთ იმ ფაქტს, რომ დიალექტის გამოყენებით ლიტერატურა მხოლოდ იხეირებს, თუკი მას საჭირო დროსა და საჭირო ადგილას გამოიყენებს.
იმედია, მასწავლებლებიც თავისებურად გააცოცხლებენ დიალექტებს საკლასო აქტივობის დროს, როდესაც იმ ნაწარმოებების შესწავლაზე გადავლენ, დიალექტური ფორმების გამოყენების მრავალფეროვნებით რომ გამოირჩევიან. ამ ნაწარმოებების ავტორებს ალღო არ ღალატობთ და ხვდებიან – სპეციფიკური გარემოსა და ტიპაჟების შესაქმნელად დიალექტი მისწრებაა. ჰოდა, თქვენც, მასწავლებელსაც ნუ გიმტყუნებთ ალღო და რაღაც დოზით წაახალისეთ გარკვეულ ვითარებებში დიალექტური ფორმების გამოყენება კლასში. ასე თქვენი მოსწავლეები ლექსიკასაც გაიმდიდრებენ და იმასაც ისწავლიან, რომ გარკვეულ დროს, თუნდაც რომელიღაც როლის მორგებისას, დიალექტური მეტყველება საუკეთესო გადაწყვეტილება, ზოგჯერ კი ერთადერთი გამოსავალიც კი შეიძლება აღმოჩნდეს.
თუკი გადაწყვეტთ, გაკვეთილზე მოსწავლეებს დიალექტური ფორმებით დატვირთული დიალოგი შეაქმნევინოთ, გაითვალისწინეთ, რომ მათ ცხოველების ან ბუნების მოვლენების ალაპარაკება შეუძლიათ. რომელ ცხოველს ან მოვლენას რომელ დიალექტს მოარგებენ, ეს მოსწავლეების კრეატიულობაზეა დამოკიდებული. რატომღაც ვეჭვობ, რომ მასწავლებლებს სიფრთხილის გამოჩენაც მართებთ, რადგან ცხოველი-პერსონაჟების ამა თუ იმ დიალექტზე ამეტყველებას აუცილებლად მოჰყვება საზოგადოებაში დამკვიდრებული იარლიყებისა და სტერეოტიპების წინ წამოწევა. ასე რომ, მგონია, დიალექტებზე ჩატარებული გაკვეთილი იარლიყებზე და სტერეოტიპებზე მსჯელობით უნდა გაგრძელდეს.
