ნილ გეიმანი: რატომ არის დამოკიდებული ჩვენი მომავალი ბიბლიოთეკებზე, კითხვასა და ოცნებაზე

პირველი ნაწილი

ლექცია, რომელშიც ახსნილია, რატომ არის აუცილებელი საკუთარი წარმოსახვის გამოყენება და, საერთოდ, ამ პროცესის ხელშეწყობა. გეიმანს მიაჩნია, რომ წარმოსახვის განვითარება და გამოყენება ყველა მოქალაქის ვალია.

ნილ გეიმანი (დაიბადა 1960 წელს) – პოპულარული ბრიტანელი მწერალი. მუშაობს მოკლე ნოველის, კომიქსის, გრაფიკული მოთხრობის ჟანრებში. მიღებული აქვს მრავალი ლიტერატურული ჯილდო, მათ შორის – ჰუგო, ნებულა და ბრემ სტოკერის ლიტერატურული პრემია, კარნეგისა და ნიუბერის მედლები. მისი ყველაზე ცნობილი ნაწარმოებებია: სერია „სენდმენი” („ქვიშის კაცი”), „სტარდასტი” („ვარსკვლავის მტვერი”), „სასაფლაოს წიგნი”. გეიმანის რომანი-ფენტეზი, „ამერიკელი ღმერთები”, 2001 წელს მსოფლიო ბესტსელერი გახდა და რამდენიმე საერთაშორისო პრიზიც დაიმსახურა. გეიმანი, როჯერ ეივერისთან ერთად, გახლავთ რობერტ ზემეკისის გახმაურებული ბლოკბასტერის, „ბეოვულფის”, სცენარის თანაავტორი.

 
ადამიანისთვის ძალიან მნიშვნელოვანია იმის გაზიარება, რომელ მხარეს დგას და არის თუ არა რაიმე კუთხით მიკერძოებული. ეს შეიძლება შევადაროთ ჯგუფის ან ასოციაციის შეკრებაზე მისი წევრების მიერ საკუთარი ინტერესების ღია დეკლარირებას. ამიტომაც გადავწყვიტე, წიგნების კითხვაზე გესაუბროთ. მე ვაპირებ გითხრათ, რომ ბიბლიოთეკები ჩვენთვის ძალიან მნიშვნელოვანია.

ვაპირებ იმის თქმასაც, რომ შეთხზული ამბების (ინგლ. fiction) კითხვა, სიამოვნებისთვის კითხვა ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი საქმიანობაა ადამიანის ცხოვრებაში. ვაპირებ გავაგებინო ყველას, რომ ჩემი ჟინიანი განაცხადი ბიბლიოთეკებისა და ბიბლიოთეკართა მნიშვნელობის შესახებ მიმართულია ამ ინსტიტუტისა და იქ მომუშავე ადამიანების დასაცავად.

მე ტენდენციური პიროვნება ვარ. ღიად და ძალიან ტენდენციური: მე ავტორი ვარ, შეთხზული და გამოგონილი ამბების მწერალი. მე ვწერ ბავშვებისთვის, ვწერ დიდებისთვისაც. უკვე 30 წელია, სარჩო-საბადებელს ჩემი სიტყვების მეშვეობით მოვიპოვებ, უპირატესად – ამბების გამოგონებით და ქაღალდზე მათი გადატანით. ნათელია, რომ დაინტერესებული ვარ, ხალხმა იკითხოს, იკითხოს ის, რაც მოვიგონე და დავწერე, არსებობდნენ ბიბლიოთეკები და ბიბლიოთეკარები და ხელს უწყობდნენ კითხვის სიყვარულს და იმ ადგილების განვითარებას, სადაც ადამიანები სხედან და კითხულობენ.

ამიტომაც მე ტენდენციური და მიკერძოებული გახლავართ, როგორც ერთი მწერალი. მაგრამ გაცილებით ტენდენციური და მიკერძოებული ვარ როგორც მკითხველი და კიდევ უფრო მიკერძოებული – როგორც ბრიტანეთის მოქალაქე.

დღეს მე, „რიდინგის სააგენტოს” (Reading Agency) კეთილი ნების წყალობით, შესაძლებლობა მომეცა, გესაუბროთ კითხვასა და ლიტერატურაზე. ეს სააგენტო გახლავთ ბრიტანული საქველმოქმედო გაერთიანება, რომელიც ეხმარება ადამიანებს, მოიპოვონ საკუთარი თავის რწმენა, შეძლონ ლიტერატურის სამყაროში შესვლა და იქცნენ კითხვის ენთუზიასტებად. „რიდინგის საგენტო” ხელს უწყობს ყველას, ჰქონდეთ ლიტერატურული სიახლეების გაცნობის თანაბარი შესაძლებლობა. იგი მხარს უჭერს წერა-კითხვის შემსწავლელ პროგრამებს, ბიბლიოთეკებს და კერძო პირებს, შეიყვარონ კითხვა და მისი აქტიური მხარდამჭერები გახდნენ. ეს იმიტომ, რომ, როგორც „რიდინგში” ამბობენ, „ყველაფერი იცვლება, როდესაც ვკითხულობთ”.

დიახ, ეს ყველაფერი ცვლილებისთვის ხდება. ჩემი ეს გამოსვლაც ცვლილების ნაწილია. მე მინდა გესაუბროთ იმაზე, რას გვაძლევს კითხვა, რისთვის არის კითხვა კარგი.

ერთხელ ნიუ-იორკში ვესწრებოდი საუბარს კერძო ციხეების მშენებლობაზე, რაც საკმაოდ დიდი ინდუსტრიაა აშშ-ში. ციხეების ინდუსტრიას, ისევე როგორც სხვებს, სჭირდება სამომავლო ზრდის გეგმა: რამდენი საკანი დასჭირდებათ მომავალში? რამდენი პატიმარი ეყოლება ამერიკას 15 წლის შემდეგ? სად უნდა აშენდეს ციხეები? – და სხვა ამგვარი საკითხები. აღმოჩნდა, რომ ამ რთულ კითხვებზე პასუხის გაცემა, მათი წინასწარ განჭვრეტა შესაძლებელია საკმაოდ მარტივი ალგორითმით, რომელიც ემყარება ერთ კითხვას: „10-11 წლის ბავშვების რამდენმა პროცენტმა არ იცის კითხვა?” ან, სხვაგვარად, რამდენს უჭირს კითხვა საკუთარი სიამოვნებისათვის, თავისუფლად?

It's not one to one: you can't say that a literate society has no criminality. But there are very real correlations. / ეს არ გახლავთ პირდაპირი ურთიერთდამოკიდებულება – რა თქმა უნდა, ვერ ვიტყვით, რომ წერა-კითხვის კარგად მცოდნე საზოგადოებას არ ჰყავს კრიმინალები, თუმცა კითხვის უცოდინრობასა და კრიმინალს შორის საკმაოდ ძლიერი კორელაციაა.

ამ კორელაციებიდან და დამოკიდებულებებიდან მომდინარეობს მარტივი თეზისი – კითხვის მცოდნე ადამიანებს შეთხზული ამბების კითხვა უყვართ.

შეთხზულ ამბავს (ინგლ. Fiction) ორი მთავარი გამოყენება აქვს. ერთი ის, რომ იგი კითხვის სიყვარულის, ასე ვთქვათ, საწყისი „ნარკოტიკია”. სურვილი, გაიგო რა მოხდა მერე, გადაგაშლევინებს წიგნს მომდევნო გვერდზე, გაგრძელებინებს კითხვას, თუნდაც ეს რთული იყოს, რადგან რომელიღაც გმირი მძიმე განსაცდელშია და გსურს შეიტყო, როგორ წაუვა საქმე ბოლოს. ეს მართლაც მიმზიდველი განცდაა. მეორე ფაქტორია ის, რომ ამბისადმი (ან გმირებისადმი) ინტერესი გიბიძგებს წაიკითხო და დაიმახსოვრო, მერე კი შეისწავლო ახალი სიტყვები, გაიაზრო ახალი იდეები, გმირთა ფიქრები, უბრალოდ გააგრძელო კითხვა…

კითხვისას აღმოაჩენ, რომ კითხვის პროცესი, უბრალოდ სასიამოვნოა. როდესაც ამას გაითავისებ, უკვე ყველაფრის კითხვის გზაზე დგები. კითხვა მთავარი გასაღებია. რამდენიმე წლის წინ (მადლობა ღმერთს, ცოტა ხნით) გაისმა უცნაური ხმები იმის თაობაზე, რომ ჩვენ „პოსტ-წიგნიერ” ეპოქაში ვცხოვრობთ” და „დაწერილი სიტყვიდან” აზრის გაგების შესაძლებლობა შესაძლოა ზედმეტი გახდეს. მაგრამ ეს ხმები გაქრა, ამ დღეებმა ჩაიარა. დღეს სიტყვები გაცილებით მნიშვნელოვანია, ვიდრე ოდესმე; დღეს ჩვენ სიტყვების სამყაროში დავცურავთ, რადგან სიტყვა არის ვებზე; ჩვენ უნდა გავყვეთ იმას, რასაც სიტყვებით გვწერენ, წავიკითხოთ და გავიგოთ, რას გვწერენ და ჩვენი ნაწერი სიტყვებით დავუკავშირდეთ სხვებს. ხალხი, რომელსაც ერთმანეთისა არ ესმის, ვერ გაცვლის აზრებს, ვერ იურთიერთობებს ერთმანეთთან. თარგმანის პროგრამებს ბევრი არაფერი შეუძლიათ, ისინი შეზღუდულნი არიან.

ყველაზე მარტივი, რისი გაკეთებაც შეგვიძლია, რათა დავრწმუნდეთ, რომ განათლებას ვაძლევთ ჩვენს შვილებს, არის მათთვის კითხვის სწავლება და ჩვენება, რომ კითხვა სასიამოვნო საქმიანობაა. საამისოდ კი საჭიროა მათთვის, სულ მცირე, იმ წიგნების შეთავაზება, რომლებიც მოსწონთ, ამ წიგნების ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა და კითხვის ხელშეწყობა.

ჩემი აზრით, ცუდი საბავშვო წიგნი არ არსებობს. ზოგიერთ მოზრდილს შორის მოდური გახდა რომელიმე საბავშვო წიგნის, ჟანრის, ხანდახან ავტორის მინიშნება და იმ წიგნების საჯაროდ დასახელება, რომელთა წაკითხვაც რეკომენდებული არ არის. მე რამდენიმეჯერ შევესწარი ამას. მაგალითად, ენიდ ბლაიტონი გამოაცხადეს ცუდ ავტორად. არის ცნობები, რომ მე-20 საუკუნის 50-იან და 80-იან წლებში ქ-ნი ბლაიტონის ზოგიერთი წიგნი „აიკრძალა” და გატანილ იქნა ბიბლიოთეკებიდან. დადასტურებულია, რომ ბავშვებისთვის ერთ-ერთ ყველაზე საყვარელ მწერალს ბი-ბი-სი წლების განმავლობაში არ უთმობდა რადიოეთერს. მას ადანაშაულებდნენ სნობიზმში, სექსიზმში, რასიზმსა და პოლიტიკურ არაკორექტულობაში. მის ნაწარმოებებს იწუნებდნენ მდარე ხარისხისა და გრძელი დიალოგების გამო. თუმცა ამას ბლაიტონის წიგნების პოპულარობაზე გავლენა არ მოუხდენია. თვითონ ავტორი კი ამბობდა, რომ „მას არ აინტერესებს არც ერთი კრიტიკოსი, რომლის ასაკი 12 წელზე მეტია”. იგივე გაუკეთეს რ. ლ. სტაინს და საბავშვო წიგნების ათამდე სხვა ავტორს. კომიქსებზე საერთოდ ითქვა, რომ ისინი უწიგნურობას უწყობენ ხელს.

ეს აბსურდია. ეს სისულელეა და სნობიზმი. არ არსებობენ საბავშვო წიგნების ცუდი ავტორები, თუ მათი წიგნები ბავშვებს მოსწონთ და კითხულობენ, რადგან ყველა ბავშვი სხვადასხვანაირია. მათ შეუძლიათ, იპოვონ წიგნები და ამბები, რომლებიც მოსწონთ, სჭირდებათ, რომლებშიც ისინი „შედიან” და მონაწილეობენ კითხვისას. ტრივიალური და „გაცვეთილი” იდეები გაცვეთილი და ტრივიალური არ არის ბავშვებისთვის. ასეთ ამბებთან მათი შეხვედრა პირველად ხდება. ნუ გაუქრობთ ბავშვს კითხვის სურვილს, თუნდაც მიგაჩნდეთ, რომ იგი არ კითხულობს კარგ წიგნს. მოგონილი ამბავი, რომელიც თქვენ შესაძლოა არ მოგეწონოთ, სხვა, უკეთესი წიგნებისკენ მიმავალი გზაა. გახსოვდეთ, რომ ყველას თქვენნაირი გემოვნება არ აქვს.

კეთილგანწყობილ ზრდასრულ ადამიანს შეუძლია დაასამაროს ბავშვის წიგნის კითხვის სიყვარული. ეს შეიძლება მოხდეს, თუ შეაწყვეტინებთ, რაც მოსწონს, იმის კითხვას, მისცემთ წიგნს, რომელიც თქვენ მოგწონთ, მაგრამ მოსაწყენი აღმოჩნდება ბავშვისთვის. ეს ვიქტორიანული პერიოდის „გამოსასწორებელი” ლიტერატურის მსგავს აქტს დაემსგავსება. შედეგად შესაძლოა მივიღოთ თაობა, რომელსაც მიაჩნია, რომ კითხვა „მაგარი რამ” არ არის და უარესიც – კითხვა არ არის სასიამოვნო.

ჩვენ ბავშვებს კითხვის კიბეზე უნდა წარვუძღვეთ: ნებისმიერი საკითხავი, რომელიც მათ მოსწონთ, მათ ამ კიბეზე უფრო მაღლა აიყვანს, ნაბიჯ-ნაბიჯ წიგნიერ ადამიანებად აქცევს. აქვე აღვნიშნავ, რომ არ ჩაიდინოთ ის, რაც მე დამემართა, როდესაც ჩემს 11 წლის გოგონას, რომელიც რ. ლ. სტაინს კითხულობდა, სტივენ კინგის „ქერის”  წაკითხვა შევთავაზე. მაშინ მეგონა, რომ თუ ბავშვი სტაინს კითხულობდა, მას კინგის ეს რომანიც დააინტერესებდა. ამის შემდეგ ჰოლი (ჩემი გოგონა) მხოლოდ პრერიის ამთვისებელ პიონერებზე კითხულობდა მოთხრობებს. სტივენ კინგის ხსენებაზე კი ჰოლი დღესაც იჭმუხნება!

მეორე, რასაც თხზულების კითხვა აძლევს ბავშვებს, გახლავთ ემპათია – სხვისი დარდისა თუ ტკივილის გაზიარების უნარი. როდესაც ადამიანი ტელევიზორს უყურებს ან ფილმს ნახულობს, იგი სხვის ამბავს უცქერის. პროზაული თხზულება კი გახლავთ ფორმატი, რომელიც 26 ასოთი (ინგლისურ ანბანში 26 ასოა – ლ.ა.) და რამდენიმე სასვენი ნიშნით იწერება. ამ დროს, კითხვისას, ადამიანი მარტოა, იგი იყენებს თავის წარმოსახვას, თვითონვე ქმნის და წარმოიდგენს იმ სამყაროს, რომელზეც კითხულობს. გრძნობს, სტუმრობს ადგილებსა თუ სამყაროებს, რომლებსაც ამ წიგნის გარეშე ვერასდროს წარმოიდგენდა. ადამიანი კითხვისას სწავლობს, რომ იქ, სადღაც, ყველა მისი მსგავსია. კითხვისას მკითხველიც ვიღაც სხვა ხდება და როდესაც იგი რეალურ სამყაროში ბრუნდება, სულ ცოტათი შეცვლილია.

თანაგრძნობა გახლავთ საშუალება, რომელიც ადამიანებს ჯგუფებად კრავს, გვაძლევს საშუალებას, ვიცხოვროთ საკუთარ თავზე კონცენტრირებული ინდივიდებისგან განსხვავებულად. 

კითხვისას ვპოულობთ და ვსწავლობთ რაღაც ძალიან მნიშვნელოვანს ჩვენი ცხოვრებისთვის, კერძოდ: 

სამყარო არ უნდა იყოს აუცილებლად ისეთი, როგორიც არის. მოვლენები შესაძლოა სხვაგვარად მიმდინარეობდეს. 

2007 წელს ჩინეთში გახლდით ჩინეთის სახალხო პარტიის მიერ დაშვებულ ფანტასტიკური პროზის პირველ სემინარზე. საშუალება მომეცა, სემინარის ოფიციალური პირები გვერდზე გამეხმო და მათთვის პირდაპირ მეკითხა: რატომ არ იყო ნებადართული ჩინეთში ფანტასტიკური პროზა აქამდე? რა შეიცვალა?

ეს მარტივია, – მითხრა ოფიცილაურმა პირმა, – ჩინელები საუკეთესონი არიან, თუ მათ ვინმე სხვა დაუსახავს გეგმას, მაგრამ ახალს არ იგონებენ და არც ინოვაციებს ქმნიან. მათ წარმოდგენა უჭირთ. ამიტომაც ჩინელებმა გაგზავნეს თავიანთი დელეგაციები აშშ-ში, სადაც ესტუმრენ „ეფლს”, „მაიკროსოფტს” და „გუგლს”. ამ კომპანიებში ჩინელებმა იკითხეს, ვინ იგონებდა ამ ყველაფერს. მათ აღმოაჩინეს, რომ ყველა გამომგონებელი, ვისაც იქ შეხვდნენ, ქალი თუ კაცი, ბავშვობაში ფანტასტიკას კითხულობდა. 

შეთხზულ ამბავს შეუძლია სხვა სამყარო გიჩვენოს. შეუძლია იქ გადაგისროლოს, სადაც არასდროს ყოფილხარ. მას შემდეგ, რაც სხვა სამყაროში იყავი და ჯადოსნური ნაყოფი იგემე, შეუძლებელია კვლავ გაკმაყოფილებდეს ის სამყარო, რომელშიც იშვი და გაიზარდე. უკმაყოფილება სასარგებლოა: უკმაყოფილო ადამიანებს თავიანთი სამყაროს შეცვლა შეუძლიათ. მათ შეუძლიათ, სამყარო გააუმჯობესონ, სხვანაირი გახადონ იგი.

ინგლისურიდან თარგმნა და კომენტარები დაურთო ლევან ალფაიძემ წყარო: theguardian.com, Tuesday 15 October 2013