განათლების სისტემის რეფორმის მცდარი მამოძრავებელი ძალები

მაიკლ ფულანი

მაიკლ ფულანი (Michael Fullan) არის კანადის ონტარიოს პროვინციის ქ. ტორონტოს უნივერსიტეტის განათლების სფეროში კვლევათა ინსტიტუტის ემერიტუსი პროფესორი. ამჟამად ის, როგორც განათლების საგანგებო მრჩეველი, ემსახურება ონტარიოს პროვინციის პრემიერს. აღიარებულია მსოფლიო დონის სპეციალისტად ორგანიზაციული ცვლილებების სფეროში. ჩართულია მთელ მსოფლიოში მიმდინარე სასწავლო, საკონსულტაციო და შეფასების ცვლილათა პროექტებში.

განათლების სისტემის რეფორმის მამოძრავებელი ძალები ის პოლიტიკური და სტრატეგიული ბერკეტებია, რომლებიც მის წინსვლას განაპირობებს, ხოლო მცდარი მამოძრავებელი ძალები – ის გამიზნული პოლიტიკური გადაწყვეტილებები და მოქმედებები, რომლებიც სასურველ შედეგებამდე ვერ მიგვიყვანს. სწორი მამოძრავებელი ძალები საშუალებას აძლევს მოსწავლეს, მაღალ შედეგებს მიაღწიოს.

ჩვენ აქ განვიხილავთ იმ ბერკეტებს, რომლებსაც ჩვეულებრივ ირჩევენ რეფორმების გასატარებლად; დაგისაბუთებთ მათი წარუმატებლობის მიზეზებს; შემოგთავაზებთ ალტერნატიულ გზებს, რომლებიც დასახული მიზნების უფრო იოლად მიღწევის საშუალებას იძლევა.

განათლების რეფორმის ძირითადი მიზანია, აამაღლოს სწავლის დონე ყველასთვის და დაეხმაროს დაბალი მოსწრების მოსწავლეებს იმ მაღალი დონის უნარ-ჩვევებისა და კომპეტენციების შეძენაში, რომლებიც აუცილებელია თანამედროვე სამყაროში წარმატებული ცხოვრებისთვის.

ამა თუ იმ ბერკეტის ეფექტურობის გასაზომავად გამოიყენება ოთხი კრიტერიუმი. აუცილებელია ვიცოდეთ, შეუძლია თუ არა მოცემულ ბერკეტს:

·*გააძლიეროს მოსწავლისა და მასწავლებლის შინაგანი მოტივაცია;

·ჩართოს ისინი სწავლისა და სწავლების გაუმჯობესების უწყვეტ პროცესში;

·*გააძლიეროს კოლექტიური და გუნდური მუშაობა;

·მოიცვას მასწავლებლებისა და მოსწავლეების 100%.

სწორედ შინაგანი მოტივაცია, სწავლების გაუმჯობესება, გუნდური მუშაობა და საყოველთაო ჩართულობაა გადამწყვეტი რეფორმის წარმატებისთვის. მრავალი სისტემის რეფორმირების წარუმატებლობა ამ პრინციპების იგნორირებისა და მცდარი მამოძრავებელი ბერკეტების არჩევის ბრალია.

წარმატების გასაღებია მასწავლებლებისა და მოსწავლეების გაერთიანებული ენერგიის როგორც ცვლილებათა ძირითადი მამოძრავებელი ძალის გამოყენება. ამისთვის აუცილებელია რეფორმის მიზნებისა და მონაწილეთა შინაგანი მოტივაციის გაერთიანება. შინაგანი ენერგია ჩნდება იმის გაცნობიერებით, რომ კარგად აკეთებ იმას, რაც შენ და შენს კოლეგებს მნიშვნელოვნად მიგაჩნიათ. მას შემდეგ, რაც სასიცოცხლო მოთხოვნები დაკმაყოფილებულია, ადამიანთა უმრავლესობას მოტივაციას მატებს იმის გაცნობიერება, რომ ეფექტურად მუშაობ იმაზე, რაც მნიშვნელოვანია შენთვის, ფასეულია სხვებისა და მთელი საზოგადოებისთვის. პერსონალური წვლილი უფრო მეტ სიხარულს განიჭებს, როდესაც ის საერთო ძალისხმევის ნაწილია და აერთიანებს პიროვნულ და საზოგადოებრივ მიზნებს. პოლიტიკა და სტრატეგია, რომელიც ხელს არ უწყობს ძლიერ შინაგან მოტივაციას ყველა დონეზე, მთელ სისტემას ვერ გარდაქმნის. ასევე განწირულნი არიან მარცხისთვის ის ლიდერები, რომლებიც არ მიისწრაფვიან, განავითარონ ადამიანის პოტენციალი. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ძლიერი შინაგანი მოტივაციისა და მზარდი უნარ-ჩვევების აუცილებლობა ძალიან დიდია.

განათლების რეფორმირებისადმი ინტერესმა ბოლო დროს იმატა. ამას ხელი შეუწყო რეფორმის შედეგების ხარისხიანმა ანალიზმა. განათლების საერთაშორისო პროგრამის PISA-სა და კომპანია McKinsey-ს ანგარიშების მიხედვით, საუკეთესო შედეგები წიგნიერებაში, საბუნებისმეტყველო საგნებსა და მათემატიკაში აჩვენა ხუთმა ქვეყანამ: კორეამ, ფინეთმა, ჰონკონგმა, სინგაპურმა და კანადამ. ამ სტატიაში ჩვენ ამერიკასა და ავსტრალიას განვიხილავთ. განათლების სფეროს რეფორმირების კუთხით ბოლო დროს ორივე ქვეყანაში სერიოზული ნაბიჯები გადაიდგა; ორივე ქვეყანა აღიარებს, რომ რეფორმირება მათთვის აუცილებელია. მიუხედავად ამისა, ამერიკა ბოლო წლებში კარგავს რეიტინგს PISA-ს პოზიციებში. ასევე – ავსტრალიაც.

რეფორმის ეფექტური ბერკეტები – ეს გახლავთ პოლიტიკური გადაწყვეტილებები და მოქმედებები, რომლებსაც სასურველ შედეგებამდე მივყავართ. ეფექტური ბერკეტები – ეს ის არ არის, რაც იმედის მომცემად ჟღერს; არც ხმამაღალი ლოზუნგებია და არც დაგროვილი პრობლემების გადასაჭრელად ნაჩქარევად მიღებული ზომები; ეს თანხმობასა და მუდმივ განვითარებაში მყოფი ძალების მოქმედებაა, რომლებიც ხელს უწყობს რეფორმის მიზნებისკენ სვლას.

ოთხი მცდარი ბერკეტი ძალიან მიმზიდველი ეჩვენებათ. პოლიტიკოსები ეჭიდებიან ასეთ ბერკეტებს, რადგან ქვეყნის ლიდერებს შედეგების დაუყოვნებლივ მიღება სურთ, მაგრამ ის, რაც იოლ და მხსნელ გადაწყვეტილებად ეჩვენებათ, საბოლოო ჯამში, ავლენს თავის წარუმატებლობას. მაგრამ მოხდება გარდატეხა და აი, რა მაძლევს ამის რწმენას:

·*არაეფექტური მცდარი ბერკეტები სულ უფრო აშკარა ხდება;

·ჩნდება სულ უფრო მეტი პოზიტიური ალტერნატიული გადაწყვეტილება – გასაგები, ხელმისაწვდომი და შთამაგონებელი;

·*რაც მთავარია, ის, ვინც ჩართულია რეფორმების გატარებაში და ვისაც ყველაზე მეტად აბნევს პროგრესის არარსებობა, სოციალური პრობლემების მიზეზებზე დაფიქრდება.

 დღესდღეობით საინტერესოა ის ბერკეტები:

·*რომლებსაც სისტემის გაუმჯობესებისკენ მივყავართ;

·რომელთა მოქმედება და შედეგები ექვემდებარება გაზომვას;

·რომლებიც შესაძლებელს ხდის ლოგიკური ჯაჭვის აგებას, როდესაც X სტრატეგიას Y შედეგამდე მივყავართ.

მათგან განსხვავებით, მცდარი ბერკეტები:

·*იმედის მომცემად ჟღერს, მაგრამ სასურველ შედეგამდე არ მივყავართ;

·*აუარესებს მდგომარეობას;

·*კარგად დაკვირვებისას აღმოჩნდება, რომ ვერ მოახდინა ის გავლენა, რასაც ელოდნენ.

სწრაფი შედეგის მისაღებად მრავალი ლიდერი ირჩევს მცდარ ბერკეტებს.

აი ოთხი მცდარი ბერკეტი და მათი სწორი ალტერნატივა:

გაზომვადობა: პედაგოგთა ტესტირებისა და ნიშნების შედეგების გამოყენება მასწავლებლებისა და სკოლების წახალისებისა და დასჯისთვის – პოტენციალის შექმნის საპირისპიროდ;

ცალკეული ხელმძღვანელებისა და მასწავლებლების პროფესიული განვითარება – პრობლემის ჯგუფური გადაწყვეტის ნაცვლად;

ტექნოლოგიები: სწავლების თანამედროვე ტექნოლოგიების ინვესტირების უპირატესობა და მათ მიმართ გადაჭარბებული მოლოდინი – სწავლების ხარისხზე ყურადღების გამახვილების ნაცვლად;

ფრაგმენტული სტრატეგიები – სისტემური მიდგომის სანაცვლოდ.

 

ოთხივე მცდარი სტრატეგია, რასაკვირველია, რეფორმების დროს გამოიყენება, მაგრამ არც ერთი მათგანი არ აღმოჩნდა წარმატებული. ქვეყნები, რომლებიც ამ სტრატეგიებს ირჩევენ, ვერ აღწევენ მიზანს, უფრო მეტიც – ჩამორჩებიან რეფორმების წარმატებით გატარების კუთხით სხვა ქვეყნებს, რომლებმაც სწორი არჩევანი გააკეთეს. არც ერთ ქვეყანას, რომელიც განათლების სფეროში ლიდერობს, არ უხელმძღვანელია ამ სტრატეგიებით.

ოთხი მცდარი სტრატეგია თავისთავად არ არის ცუდი; ისინი ცუდი ხდება მაშინ, როდესაც მთელი რეფორმა მათზე იგება. ჩვენ ამ სტრატეგიებზე უარის თქმას კი არ მოვითხოვთ, არამედ მათ თანმიმდევრულ გამოყენებას. ოთხი სწორი ბერკეტის გამოყენებას მეტი წარმატება მოაქვს და ეს წარმატება უფრო საიმედო, მტკიცე და საფუძვლიანია.

სწორი ბერკეტები – პოტენციალის აგება, გუნდური მუშაობა, პედაგოგიკა და სისტემური გადაწყვეტილებები – ეფექტურია იმიტომ, რომ პირდაპირ გავლენას ახდენს სკოლის სისტემის კულტურაზე, ცვლის მას. მათგან განსხვავებით, მცდარი ბერკეტები ცვლის სტრუქტურას, პროცედურებს და სისტემის შემადგენელ სხვა ფორმალურ ნაწილებს, ამავე დროს არ ეხება მის არსს და მარცხისთვის წირავს მას.

მსოფლმხედველობა, რომელიც საფუძვლად უდევს სისტემის წარმატებულ რეფორმას – ეს ისეთი მსოფლმხედველობაა, რომელიც მუდმივად აჩენს სისტემის ცვლილების იდივიდუალურ და კოლექტიურ მოტივაციას და მათ შესაბამის ცოდნას. ძალზე ნაყოფიერია აქ განხილული რვა მამოძრავებელი ბერკეტის ერთდროული გამოყენება, მაგრამ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როდესაც ოთხი ნაკლებეფექტური ბერკეტი ასრულებს მეორეხარისხოვან როლს ოთხ სწორთან მიმართებით.

სისტემებს, რომლებიც იყენებენ ოთხ სწორ ბერკეტს, მაგრამ არც ოთხ მცდარს უგულებელყოფენ როგორც მეორეხარისხოვანს, შეუძლიათ წარმატებას მიაღწიონ.

სანამ თითოეული ბერკეტის გამოყენების დეტალურ განხილვაზე გადავიდოდეთ, წარმოგიდგენთ განათლების სისტემის გაუმჯობესების/რეფორმირების ორ მაგალითს:

ობამას ადმინისტრაციამ და განათლების სამინისტრომ დაიწყეს სერიოზული რეფორმების კამპანია, რომლის დევიზია „რბოლა მწვერვალისკენ”. ამერიკელებს იმედი აქვთ, რომ 2020 წლისთვის განათლების სფეროში კვლავ გახდებიან მსოფლიო ლიდერები. „ჩვენი მიზანია, – აცხადებს ობამა, – კარგი მასწავლებელი თითოეულ კლასში, კარგი დირექტორი თითოეულ სკოლაში”. რეფორმას საფუძვლად უდევს ოთხი პრინციპი:

·განათლებისა და შესაბამისი სისტემის შეფასების ახალი მსოფლიო სტანდარტები;

·მოსწავლეთა შეფასებისა და მასწავლებელთა ეფექტურობის კვლევის საიმედო სისტემა;

·მასწავლებელთა და სკოლების დირექტორთა მუშაობის გაუმჯობესება კანდიდატების შერჩევის, კადრების მომზადებისა და სისტემის წახალისების გზით;

·მდგომარეობის გაუმჯობესება 5 000 ჩამორჩენილ სკოლაში (სულ ქვეყანაში 100 000 სკოლაა).

სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, აშშ-ის ოთხი ძირითადი მამოძრავებელი ბერკეტია: განათლების ახალი მსოფლიო სტანდარტები; სათანადო შეფასების სისტემა; უკუკავშირი, მათ შორის – ანაზღაურების მასტიმულირებელი სისტემაც; სწავლების ეფექტურობის შეფასება მოსწავლეთა მიღწევების შესაბამისად. იმის გამო, რომ საფუძვლად აღებულია სტანდარტები, რომლებიც განათლების სფეროში წარმატებულ ქვეყნებში, მაგალითად, სინგაპურში, გამოიყენებოდა, ამერიკული სტანდარტი ფასდება როგორც მაქსიმალურად ზუსტი, რომელიც შეესაბამება მაღალი დონის უნარებს და ეფუძნება კვლევების შედეგებს. 

მიზნები და სტრატეგიები, რომლებსაც მისდევს ავსტრალია განათლების სისტემის რეფორმირებისას, ძალიან ჰგავს ამერიკულს. ყველა განათლების მინისტრმა 2008 წლის ბოლოს მიიღო მელბურნის დეკლარაცია ახალგაზრდა ავსტრალიელთა განათლებისა და მიზნების შესახებ, რომელიც განათლების სისტემის ახალ მიზნებს აყალიბებდა. დეკლარაციაში განსაზღვრულია საკვანძო სტრატეგიები და ინიციატივები, რომლებსაც მთავრობა განახორციელებს. სასკოლო რეფორმის მიმართულება მიმაგრებულია განათლების შესახებ ნაციონალურ შეთანხმებას. პრიორიტეტი ენიჭება ოთხ მიმართულებას:

·სკოლაში სწავლების ნაციონალური ჩარჩოების შემუშავება. ამასთან ერთად, სახელმწიფო დაფინანსება უნდა განაწილდეს თითოეულ შტატში სასკოლო სწავლების წარმატების მაჩვენებლების მიხედვით.

·ანგარიშვალდებულების გაძლიერება და საზოგადოებისთვის მოსწავლეთა წარმატებების შესახებ ინფორმაციაზე ხალმისაწვდომობა.

·სკოლაში მიღწეულ წარმატებაში ავსტრალიელ ბავშვებსა და ემიგრანტების შვილებს შორის განსხვავების შემცირება.

·ნაციონალური სასწავლო გეგმის შემუშავება და დანერგვა ყველა სკოლაში.

·დაბალი სოციალურ-ეკონომიკური სტატუსის მქონე სკოლების დახმარება;

·წიგნიერებასა და მათემატიკაში მოსწავლეთა მიღწევების ასამაღლებლად სპეციალური პროგრამების შემუშავება, განსაკუთრებით ეფექტური ზომების ბაზის შექნის ჩათვლით;

·მასწავლებელთა კვალიფიკაციის ამაღლება, მათ შორის – ნაციონალური სისტემის რეფორმირებისთვის კადრების მომზადების ორგანიზების ჩათვლით – პროფესიული სწავლება, პროფესიული სტანდარტები მასწვლებლებისთვის, ლიცენზირება, პროფესიული სტანდარტები სკოლის ხელმძღვანელებისთვის, სასკოლო მენეჯმენტი. 

ისევე როგორც ამერიკაში, ავსტრალიაშიც რეფორმის ძირითადი სტრატეგიები და მისი მამოძრავებელი ბერკეტებია სტანდარტები, სისტემის შეფასება, მონიტორინგი, მასწავლებელთა დახმარება და ხელშეწყობა. 

მინდა განვაცხადო, რომ ყველა ეს ამბიციური და ლამაზი გეგმა, რომლებიც სახელმწიფო დონეზეა გაცხადებული, ვერ განხორციელდება არსებული სტრატეგიების ჩარჩოებში. განათლების არც ერთი წარმატებული სისტემა არ მართულა იმ ბერკეტებით, რომლებიც ამერიკამ და ავსტრალიამ აირჩიეს: ამ ბერკეტებს არ გააჩნია ენერგია, რომელსაც შეუძლია ისეთი მოტივაციის შექმნა, რომელიც სისტემის მასშტაბურ ცვლილებას გამოიწვევს. რეფორმირებისას მცდარი ბერკეტების არჩევა აუცილებლად გამოიწვევს სკოლის გარდაქმნის ამბიციური გეგმების მარცხს. საუკეთესო შემთხვევაში, ასეთი სტრატეგიები და ბერკეტები მხოლოდ შეაჩერებს სისტემის საბოლოო რღვევას და გამოიწვევს დროებით გაუმჯობესებას, მაგრამ ვერასოდეს შექმნის მთელი სისტემის რეფორმისთვის აუცილებელ პირობებს. მცდარი ბერკეტები არაეფექტურია, რადგან არ შეუძლია შეცვალოს სკოლის ყოველდღიურობის კულტურა. 

„მკაცრი და სამართლიანი” ანგარიშვალდებულება, როგორც რეფორმის ძირითადი მამოძრავებელი, დაკავშირებულია სტანდარტის, შეფასების, წახალისებისა და სასჯელის გამოყენებასთან. მათი მოქმედების შესაბამისად, განათლების პროცესების მონაწილეებმა რეაგირება უნდა მოახდინონ ჩამოთვლილ ფაქტორებზე და შესაბამისად ცვალონ თავიანთი ქმედებები. აქედან გამომდინარე, იგულისხმება, რომ ანგარიშვალდებულებამ უნდა იმუშაოს როგორც მოტივაციამ და ხელი შეუწყოს ცოდნის მიღებას და კომპეტენციის შეძენას, რაც შედეგების გაუმჯობესებას განაპირობებს. რა უცნაურადაც უნდა ჟღერდეს, აქციო ანგარიშვალდებულება რეფორმის მამოძრავებელ ძალად – არცთუ საიმედო საშუალებაა სისტემის გაუმჯობესებისთვის. სწორედ ოთხი სწორი ბერკეტი უწყობს ხელს მოქმედებებსა და შედეგებთან მიმართებით უფრო ღრმა და საიმედო ანგარიშვალდებულების სისტემის ფორმირებას.

პრობლემა სტანდარტებსა და შეფასებებში კი არა, მათ დომინანტურობასა და იმ ფილოსოფიაშია, რომელიც მათ უკან დგას და გვარწმუნებს, რომ გარე ზეწოლის შედეგად გაჩნდება შინაგანი მოტივაცია და ცვლილებისთვის მზადყოფნა. ამის ნაცვლად საჭიროა ახალი ცოდნისა და ღრმა მოტივაციის შექმნა. საკმარისია შეიცვალოს პროფესიის პრესტიჟულობისა და პროფესიული ზრდისადმი დამოკიდებულება, რომ იმავე სტანდარტებით და შეფასების ინსტრუმენტებით სულ სხვა დინამიკა ჩნდება. გარდა ამისა, სტანდარტებსა და შეფასებებზე კონცენტრაცია არ იძლევა საშუალებას, მეტი ყურადღება მიექცეს სწავლების ხარისხს, რომელიც ცვლილების მთავარი განმაპირობებელია. მოსწავლეთა შედეგების ცვლილების ძირითადი მამოძრავებელია კავშირი „სწავლა – სწავლება – შეფასება”.

იმისთვის, რომ რეფორმამ იმუშაოს, ფაქტორებმა, რომლებიც მის მამოძრავებელ ძალას წარმოადგენს, გავლენა უნდა მოახდინოს მოტივაციაზე და ხელი შეუწყოს პედაგოგთა უმრავლესობის კომპეტენციის ზრდას. გამოიყენეთ ტესტები, მაგრამ არა ბევრი და შეფასებას მიუდექით როგორც გაუმჯობესების სტრატეგიას და არა გარეგნული ანგარიშვალდებულების მიღების საშუალებას. გამჭვირვალე გახადეთ სწავლება და შედეგები და ისინი არსობრივად გაუმჯობესდება.

გადამეტებული ტესტირების მიმდევრებს აოცებთ შედეგები: წარმატებული რეფორმის შემდეგ სწრაფი წინსვლის ნაცვლად მასწავლებლები სტანდარტებისა და შეფასების ცუნამის ქვეშ ყვებიან. დრო და ენერგია, რომელიც „სტანდარტი – შეფასების” კავშირზე იხარჯება, იმდენად დიდია, რომ აღარ რჩება მაღალი დონის მიღწევის შანსი, რაც ჩართულობას და ოსტატობას მოითხოვს. ახლა ხდება იმის თაობაზე წარმოდგენების გადახედვა, რომელი მოქმედებაა პროგრესული XXI საუკუნის გამოწვევათა გადასახედიდან. ეჭვი არ შეგეპაროთ, მაღალი დონის ცოდნა – კრიტიკული აზროვნება და პრობლემების გადაწყვეტა, საკუთარი პოზიციის დაცვა, კომუნიკაციური უნარ-ჩვევები (მოსმენის უნარის ჩათვლით), ციფრული ტექნოლოგიების გამოყენება, გუნდური მუშაობა, სამოქალაქო სიმწიფე ამ საუკუნის ბოლომდე ნორმად იქცევა. მცდარი ბერკეტები ბლოკავს სწორი გზით სიარულის ნებისმიერ შესაძლებლობას.

სიტუაციის გაუმჯობესება სკოლების მცირე ნაწილში – ეს არ არის ის გზა, რომელიც მიზნამდე მიგვიყვანს. მთელი განათლების სისტემა უნდა გახდეს უკეთესი და რაც შეიძლება სწრაფად – ექვს ან შვიდ წელიწადში. არ ღირს იმის ლოდინი, რომ ჩამორჩენილი სკოლები მოწინავეებს დაეწევიან, მაშინ როდესაც მთლიანად სისტემა არსაით მიდის. კონკრეტულ გადაწყვეტილებებს მივყავართ კონკრეტულ შედეგებამდე.

მსოფლიოში ვერც ერთი რეფორმა ვერ მიაღწევს წარმატებას, თუ ცვლილებების დროს აქცენტი ანგარიშგებაზე დაისმის. სწორი ბერკეტების სტიმულირებისთვის შედეგებისა და პრაქტიკული მუშაობის გამჭვირვალობა შესაძლოა საკვანძო ფაქტორი აღმოჩნდეს. ის საშუალებას იძლევა, შენარჩუნდეს საზოგადოების ნდობა განათლებისადმი, აიწიოს პედაგოგის პრესტიჟმა – იმ პირობით, რომ საზოგადოების პრიორიტეტული ფასეულობა იქნება პოტენციალის ზრდა, მასწავლებელთა ჩართულობა, ნდობის გაძლიერება. ამ შემთხვევაში ვერტიკალური ანგარიშგება მნიშვნელოვანია მყარი პროგრესისთვის. გარდა ამისა, გამჭვირვალობა ჩართულობასთან ერთად, პოტენციალის გაძლიერება და ნდობა ხელს უწყობს პასუხისმგებლობის წარმოშობას პარტნიორების დონეზე, რაც არცთუ უმნიშვნელოა სისტემის რეფორმირებისთვის.

 

თარგმანი, ადაპტაცია და რედაქცია კახა ჟღენტისა

1. Выбор ложных движущих сил для реформы целостной системы. Майкл Фуллан Вопросы образования №4 за 2011 год 

2. Choosing the wrong drivers for whole system reform .Michael Fullan . Centre for Strategic Education Seminar Series. 204. 2011

3. An analysis of teachers’ professional development based on the OECD’s Teaching and Learning International Survey (TALIS). European Union, 2010 – წერილების მიხედვით