სწავლის უნარის სპეციფიკური დარღვევა – დისლექსია

ჩვენ სამყაროში გარშემორტყმულები ვართ დაწერილი ფრაზებით, სიტყვებით. ჯერ კიდევ სკოლამდელ ასაკში ბავშვები ხშირად გვეკითხებიან, თუ რა წერია ამა თუ იმ წიგნზე თუ აბრაზე. მიუხედავად იმისა, რომ დაწერილი ტექსტების მიმართ სკოლამდელ ბავშვებსაც აქვთ ბუნებრივი ინტერესი, თვითონ კითხვისა და წერის სწავლების პროცესი ხანგრძლივ და ზოგიერთი მოსწავლისათვის დამღლელ პროცედურებთან არის დაკავშირებული.

კითხვის ყველაზე გავრცელებული განმარტებებია:

,,კითხვა გამოსახული სიმბოლოების მნიშვნელობის ინტერპრეტაციაა” ან ,,კითხვა მრავალმხრივი უნარია, რომელიც გულისხმობს გამოსახული სიმბოლოების დეკოდირებას აზრის გაგების მიზნით”.

იმისთვის, რომ მონიშნული ფრაზები წაიკითხოთ, თქვენ ერთდროულად:

1.ახდენთ ყურადღების კონცენტრირებას დაბეჭდილ ასოებზე და მართავთ თვალის მოძრაობას ფურცელზე;

2. გარდაქმნით ასოებს ბგერებად;

3. აგებთ აზრებსა და წარმოდგენებს;

4. ადარებთ ინფორმაციას მანამდე არსებულ ინფორმაციას;

5. იმახსოვრებთ აზრებსა და ასოციაციებს.

ახალბედა მკითხველისთვის რთულია ზემოთ ჩამოთვლილი ოპერაციების შესრულება, თუმცა ნელ-ნელა ხდება მისი ავტომატიზირება. მაგრამ, ალბათ ყველას შეგვხვედრია მოსწავლე, რომლისთვისაც ზემოთ აღწერილი ოპერაციების განხორციელება განსაკუთრებით რთულია.

პრობლემის მიზეზი კი შეიძლება დასწავლის უნარის დაქვეითება, კერძოდ – დისლექსია იყოს.

სხვადასხვა ქვეყნის მონაცემებით სკოლის ასაკის ბავშვების 3-6% აქვთ კითხვის პრობლემები. დისლექსია გვხვდება ყველა კულტურაში და სოციალურ ჯგუფში. არის მონაცემები იმის შესახებ, რომ ვაჟებში დისლექსია უფრო ხშირად გვხვდება, ვიდრე გოგონებში.

კითხვის უნარის დარღვევის დიაგნოზის დასმა ხდება იმ შემთხვევაში, როდესაც:

·ბავშვის კითხვის დონე ბევრად უფრო დაბალია, ვიდრე ეს მის ქრონოლოგიურ ასაკს, ინტელექტის დონესა და ასაკის შესაფერის განათლების დონეს შეესაბამება.

·დარღვევა ხელს უშლის ბავშვს აკადემიურ მიღწევებში და ყოველდღიური ცხოვრების იმ აქტივობებში, რომლებიც მოითხოვს მისგან კითხვის უნარებს.

·კითხვის უნარის დარღვევის დიაგნოზის დასმა არ ხდება იმ შემთხვევაში, თუ კითხვის პრობლემები მხედველობის პრობლემებით არის გამოწვეული.

აღნიშნული პრობლემის მქონე მოსწავლეებს ხშირად ეშლებათ ერთმანეთში მსგავსი მოყვანილობის ასოები (წ, შ, ძ, ხ), კითხვისას ახდენენ ასოების გადანაცვლებას (მზე/ზმე), ბგერების ,,ჩაყლაპვას” ( ველოპედი – ველოსიპედის ნაცვლად).

დისლექსიის შემთხვევაში კითხვის პროცესში ვლინდება შემდეგი პრობლემები:

·ბავშვებს უჭირთ ასოების ცნობა და მათი ბგერასთან დაკავშირება;

·კითხვისას ბავშვები სიტყვებს ცვლიან მსგავსი სიტყვებით;

·სიტყვას ცვლიან სინონიმით;

·მათ უჭირთ პატარა სიტყვების (კავშირების, ნაცვალსახელების) ამოკითხვა;

·წაკითხულიდან აზრის გამოტანა.

კითხვის გარდა ბავშვის პრობლემები ვლინდება სივრცეში ორიენტაციისას:

·უჭირთ გაგება შემდეგი მიმართებების – მარჯვნივ, მარცხნივ, ზემოთ, ქვემოთ;

·მათთვის გაუგებარია ჰორიზონტის მხარეების აღმნიშვნელი ცნებები – ჩრდილოეთი, სამხრეთი, აღმოსავლეთი, დასავლეთი.

ზოგ შემთხვევაში პრობლემები თავს იჩენს წერის დროსაც. კერძოდ,

·მათ მიერ დაწერილი წინადადებები ძალზედ მოკლეა;

·მათ ბევრი დრო სჭირდებათ წერისას;

·ისინი არ იყენებენ სასვენ ნიშნებს, უგულვებელყოფენ გრამატიკულ წესებს;

·არ ტოვებენ მანძილებს სიტყვებს შორის, სცილდებიან ხაზებს;

·ტექსტში ერთსა და იმავე სიტყვას სხვადასხვაგვარად წერენ.

სირთულეები თავს იჩენს თანმიმდევრული მოქმედების შესრულებისასაც:

·ბავშვებს უჭირთ ზონრების შეკვრა, ვინაიდან ეს რამდენიმე მოქმედების თანმიმდევრულ განხორციელებას მოითხოვს.

მექანიკური დამახსოვრების სირთულე:

·მათთვის რთულია გამრავლების ტაბულის, ფაქტების,თარიღების, გვარების

დამახსოვრება.

დროის ცნობა – მისი მართვა:

·მათ უჭირთ ციფერბლატიან საათზე დროის ცნობა. იბნევიან იმის განსაზღვრისას, თუ რას უჩვენებს დიდი ისარი და რას პატარა;

·კვირის დღეებისა და თვეების თანმიმდევრობის დამახსოვრება.

სივრცის ორგანიზება:

·უჭირთ სივრცეში ობიექტების მონახვა, განსაკუთრებით მაშინ თუ საგანი ძალზედ გამოსაჩენ ადგილზე არ დევს;

·ისინი ხშირად კარგავენ ნივთებს;

·მათ უჭირთ ნივთების მოწესრიგება სამუშაო მაგიდაზე ან ჩანთაში.

დისლექსია შეჭიდული არის ხოლმე სხვა პრობლემებთანაც. კერძოდ ყურადღების დეფიციტთან, ან სინათლისადმი მგრძნობელობასთან. დისლექსიის მქონე ადამიანების 3-8 %-ს ახასიათებს სინათლისადმი მგრძნობელობა, მათთვის ფურცლის სითეთრე უფრო მოსახვედრია თვალში, ვიდრე შავი შრიფტით დაწერილი ასოები. ასეთი ადამიანები ცდილობენ წიგნის ისე დაჭერას, რომ მას სინათლე არ ეცემოდეს.

მიიჩნევა, რომ დისლესიისას ადგილი აქვს ტვინის მცირე დისფუნქციას. მცირე დარღვევა ლოკალიზებულია ტვინის უბანში Planum temporal, რომელიც მოთავსებულია თავის ტვინის ქერქის სმენის ზონაში. ჩვეულებრივ, Planum temporal უფრო ფართეა ტვინის მარცხენა ჰემისფეროში. დისლექსიის შემთხვევაში კი აღნიშნული უბნები თანაბარი ზომისაა. ადამიანებს, რომლებსაც უჭირთ კითხვა, ხშირად აქვთ სწრაფი მეტყველების გაგების, კერძოდ კი ფონემების გარჩევის პრობლემა (Hynd, Marshal &Gonzalez, 1991).

რაც შეეხება ფერის, ფორმისა და მოძრაობის აღქმას, ამ დროს აქტიურდება ტვინის ქერქის მხედველობის ზონა. მეცნიერებმა დაადგინეს (Eden et al, 1996), რომ კითხვის პრობლემების მქონე ადამიანებთან არ აქტიურდება აღნიშნული ზონა, კერძოდ V5, მაშინ, როდესაც ადამიანი უყურებს მოძრავ წერტილებს. მაშ ეს დისფუნქცია შესაძლოა უფრო სერიოზულ პრობლემებსაც იწვევდეს.

სამაგიეროდ ზოგი მკვლევარი მიიჩნევს, რომ რიგ შემთხვევებში მარჯვენა ჰემისფეროს დომინირების გამო კითხვის პრობლემის მქონე ბავშვები გამოირჩევიან შემოქმედებითი აზროვნებით, წარმოსახვის კარგი უნარით, ხატვის ან მუსიკალური ნიჭით.

ამგვარად, მიიჩნევა, რომ კითხვის პრობლემების ფიზიოლოგიური საფუძველი ორი ძირითადი ფაქტორით არის გამოწვეული: 1) ნევროლოგიური ხასიათის ფონემების აღქმისა და გარჩევის; 2) მხედველობითი ინფორმაციის დამუშავების ქცევისა და ფიზიოლოგიური ანომალიებით.

დისლექსიის მქონე მოსწავლის პირველი და მნიშვნელოვანი დახმარება მისი დიაგნოსტირებაა. დისლექსიის შესაფასებლად აუცილებელია ბავშვის ჯანმრთელობის მდგომარეობის, ოჯახის ისტორიის, ზოგადი ინტელექტის კოეფიციენტის, ემოციური სფეროს, საბაზო აკადემიური უნარების გათვალიწინება. აუცილებლად უნდა შეფასდეს ბავშვის კითხვის, წერის, იმპრესიული და ექსპრესიული მეტყველების უნარები. ბავშვს აფასებენ – ბავშვთა ნევროპათოლოგი, ფსიქოლოგი, მეტყველების თერაპევტი, პედაგოგი.

სწავლებისას მიიჩნევენ, რომ სასურველია ფონეტიკური მეთოდისა და მთლიანი ენის მიდგომის კომბინირება(Hamill, 1993). ასევე სასურველია მულტისენოსრული მეთოდის გამოყენება (როდესაც კითხვის სწავლებისას ჩართულია მხედველობითი, სმენითი, კინესთეტიკური და ტაქტილური შეგრძნებები). ვინაიდან, თუ ,,ჩვეულებრივი” მკითხველი ინფორმაციას მეტად იღებს ვიზუალური ან აუდიალური არხებით, დასწავლის უნარის დაქვეითების მქონე მოსწავლე – შეხებით ან თამაშით.

პრობლემის მიზეზის დადგენის შემდგომ დისლექსიის მქონე ბავშვებთან მუშაობა შემდეგი მიმართულებებით მიმდინარეობს ხოლმე:

ა) ფონემური ცნობიერების გასავითარებელი სავარჯიშოები:

·მუშაობა ფონემების ერთმანეთისგან გარჩევაზე;

·ზრუნვა მოსწავლის აუდიალური მეხსიერების განვითარებაზე;

·ბგერების იდენტიფიცირებაზე;

·მარცვლების ბგერებად დაშლაზე.

ბ) ვიზუალური სავარჯიშოები:

·მოსწავლის დახმარება განასხვაოს ასოები ერთმანეთისგან;

გ) ასოების წერა

·მოსწავლის დახმარება ასოს ცნობაში და ნიმუშზე დაყრდნობით მის მოხაზვაში;

·ასოების წერის ჩვევის ავტომატიზირება.

დ) თანმიმდევრული სავარჯიშოები:

·ასოების დალაგება ანბანის მიხედვით;

·ლექსიკონში სიტყვის სწრაფად მოძიების უნარის განვითარება;

ე) სავარჯიშოები სივრცეში ორიენტაციაზე:

·მხარეების (მარჯვენა/მარცხენა) გარჩევაზე მუშაობა;

·სივრცეში ორიენტირების უნარის განვითარება;

ვ) სავარჯიშოები შეგრძნების სხვადასხვა არხების გამოყენებაზე:

·მუშაობა ბგერის აღქმაზე, მისი გამოსახულების დახსომებაზე, ასოს სწორად მოხაზვაზე, გამოთქმაზე.

ზ) სავარჯიშოები ვიზუალიზაციაზე:

·ვინაიდან დისლექსიის მქონე ბავშვებს უჭირთ იმგვარი სიტყვების ამოკითხვა, რომელსაც ვიზუალური ხატები არ გააჩნია (მაგრამ, რადგან), მათთვის ვიზუალური ხატების მოფიქრება;

თ) სავარჯიშოები კითხვის მოქნილობაზე

·ამოცნობის გარეშე ასო-ასო კითხვა;

·ხმამაღალი კითხვისას საკუთარი ხმის მოსმენა;

ი)კარნახით წერა

·აუდიალური (სმენითი მეხსიერების) გავარჯიშება;

·მოსმენილი სიტყვების დამახსოვრება და შემდეგ მათი ჩაწერა;

კ) სავარჯიშოები არტიკულაციაზე

·მუდმივი მუშაობა ბგერების სწორად გამოთქმაზე;

ლ) სავარჯიშოები ტექსტის გაგება /გააზრებაზე

·ზეპირი მეტყველების განვითარება, ტექსტის წაკითხვამდე არსებული ინფორმაციის გააქტიურება, გახსენება. ამგვარი სავარჯიშოები ხელს უწყობს მოტივაციის აღძვრასაც.

მ) კომპიუტერული თამაშები

·როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, მოსწავლეებს დისლექსიის მქონე მოსწავლეებს უჭირთ ფონემების (ბგერების) გარჩევა, მეტადრე მაშინ, როდესაც ინფორმაცია სწრაფი ტემპით მიეწოდებათ. ამიტომ, მეცნიერებმა შეიმუშავეს თამაში 5-10 წლის ბავშვებისთვის, სადაც მათ უხდებოდათ ბგერების გამოცნობა და ამ გზით ქულების დაგროვება. თავდაპირველად ბგერები გამოითქმებოდა გაწელილად, თანდათან კი მცირდებოდა გამოთქმის დრო, და ერთი ბგერა ებმებოდა მეორეს. მკვლევარების დაკვირვებით ბავშვებს, რომლებიც თანატოლებს სამეტყველო განვითარების კუთხით 1-3 წლით ჩამორჩებოდნენ, 4 კვირის განმავლობაში გვარიანად განუვითარდათ ფონემების გარჩევის უნარი. განვითარებული უნარი შენარჩუნებული იყო 6 კვირის შემდეგაც (HabiT et al, 1999; Hitchcock& Noonan, 2000). დღეს მრავლადაა იმგვარი კომპიუტერული თამაშები, სადაც ხდება ბგერის დაკავშირება ასოსთან და ასო იწერება სწორი მიმართულებით.