მეცნიერები ბავშვის ხასიათის ცვალებადობას ხშირად კრიზისული ასაკით ხსნიან, რომელიც მოზარდის ცხოვრებაში რამდენიმეჯერ დგება და ყველა შემთხვევაში სხვადასხვაგვარად ვლინდება.
კრიზისის პერიოდები ასე ნაწილდება: პირველი წლის კრიზისი, 3-4 წლის (სკოლამდელი ასაკის) კრიზისი, 7 წლის კრიზისი და 12-15 წლის (მოზარდი ასაკის) კრიზისი.
ყოველი კრიზისული პერიოდი – ეს არის განვითარების ახალი ეტაპი, როცა ბავშვს ახალი წარმოდგენები უჩნდება “ზრდასრულობაზე”; ერთი შეხედვით, თითქოს უფრო მეტს კარგავს, ვიდრე იძენს, თუმცა კრიზისის დასასრულს მშობლები აღმოაჩენენ, რომ მათი შვილი განვითარების ახალ, უფრო მაღალ საფეხურზე ავიდა. ამის შემდეგ იწყება ხანგძლივი, შესამჩნევად მშვიდი პერიოდი, როცა ბავშვი ეუფლება ახალ უნარ-ჩვევებს, იღებს საკუთარ ორგანიზმში მიმდინარე ფიზიკურ თუ ფსიქოლოგიურ ცვლილებებს.
კრიზისი უფრო მწვავედ ვლინდება, როდესაც მის გამოვლენას ზღუდავენ და მოზარდის აქტიურობა და დამოუკიდებლობის მცდელობა მშობლების მხრიდან მხარდაჭერასა და წახალისებას ვერ პოვებს.
ექსპერტთა მოსაზრებით, სკოლამდელი ასაკის კრიზისი ერთ-ერთი ყველაზე მწვავეა. მისთვის ნიშნეული ის არის, რომ ბავშვი უფრო აქტიურად აღიქვამს თავის მეობას და მშობლებისგან დამოუკიდებლობას. კრიზისი უფრო მწვავედ ვლინდება, როდესაც მის გამოვლენას ზღუდავენ და ბავშვის აქტიურობა და დამოუკიდებლობის მცდელობა მშობლების მხრიდან მხარდაჭერასა და წახალისებას ვერ პოვებს.
7 წლის კრიზისის მთავარი მიზეზი ის არის, რომ მშობლები ამ ასაკის ბავშვს ექცევიან როგორც მცირეწლოვანს, სკოლაში კი მას მაღალ მოთხოვნებს უყენებენ როგორც სწავლის, ასევე ქცევის კუთხით და ამ ასაკისთვის საკმაოდ სერიოზულ მოვალეობებს აკისრებენ. ამ მიდგომებსა და მოთხოვნებს შორის გამოკვეთილი თვისობრივი სხვაობა ქმნის კრიზისულ გარემოს, მშობელთა დამოკიდებულება და პოზიცია იწვევს ბავშვის პროტესტს.
ამასთან, კრიზისი დამოკიდებულია სკოლაზეც. იმისთვის, რომ ბავშვმა ახალი წესები და მოთხოვნები დაიცვას, ჯერ უნდა შეისწავლოს ისინი, ხოლო სანამ შეისწავლის, დაარღვიოს კიდეც. მაგალითად, ვიდრე ბავშვი ისწავლის, რომ სკოლაში მიცემული დავალება ყოველდღე უნდა შეასრულოს, იგი გაჯიუტდება, დაეზარება, ათას მიზეზს მოიგონებს დროის გასაყვანად, მერე კი თანდათან მიეჩვევა და მეცადინეობა ყოველდღიურ ჩვევად ექცევა (რა თქმა უნდა, იმ შემთხვევაში, თუ მშობელი სათანადოდ აკონტროლებს დღის რეჟიმს).
7 წლის კრიზისის მთავარი ნიშანია ე.წ. „პაუზები”: ნებისმიერ თხოვნას, მითითებას, ბრძანებასა და ბავშვის რეაქციას შორის ერთგვარი პაუზა ჩნდება, თითქოს ბავშვმა ნათქვამი ვერ გაიგონაო. გარდა ამისა, იგი ხშირად ეკამათება უფროსებს, აპროტესტებს მოთხოვნებს და თავის დასაცავად არგუმენტებს ეძებს. ცდილობს დიდივით მოიქცეს, დიდივით საუბრობს, ქცევაც, როგორც წესი, მშობლების ქცევის გაშარჟებულ ვარიანტს წარმოადგენს. ამ პერიოდში ბავშვები დიდ ყურადღებას აქცევენ საკუთარ გარერგნობას. ეს უფრო გოგონებს ეტყობათ. შინიდან გასვლის წინ სამოსის შერჩევა მათთვის მთელი ცერემონიალია.
მოზარდი ასაკის კრიზისს სულიერი, პიროვნული, სოციალური, პრაქტიკული და პროფესიული თვითგამორკვევის პრობლემები ახლავს თან. მოზარდის ინტერესებსა და მისწრაფებაში წამყვან ადგილს იკავებს თვითგამორკვევის მოტივები და დამოუკიდებელი ცხოვრებისთვის მზადება. ზოგიერთი ამ თვითგამორკვევისას საყოველთაოდ მიღებული ღირებულებებით ხელმძღვანელობს, ეყრდნობა გარშემო მყოფთა შეფასებას, მოზრდილთა ავტორიტეტს; ზოგიერთი უფროსკლასელი აუჩქარებლად მიიწევს განვითარების მომდევნო ეტაპისკენ და შედარებით იოლად ერთვება ურთიერთობათა ახალ სისტემაში. მაგრამ არც ის არის გამორიცხული, ეს პერიოდი მღელვარე და დაძაბული აღმოჩნდეს. ეს მღელვარება და დაძაბულობა, წესისამებრ, ცხოვრების საზრისისა და ამქვეყნად საკუთარი ადგილის უსისტემო ძებნის შედეგია. თუ მოზარდი მომავალს აწმყოს პოზიციიდან უყურებს, ყმაწვილი აწმყოს ხედავს მომავლის თვალით. ცხოვრების პერსპექტივის განსაზღვრისას მთავარ წინააღმდეგობას წარმოშობს არასაკმარისი დამოუკიდებლობა, ხოლო მიზნისკენ სვლისას – არასაკმარისი მიზანსწრაფულობაც.
კრიზისის ამ ეტაპზე მოზარდს ადვილად შეამჩნევთ სიჯიუტეს, სწავლის დონისა და შრომისმოყვარეობის დაქვეითებას; გარშემო მყოფებთან ხშირად იჩენს თავს კონფლიქტი. გასათვალისწინებელია, რომ ბიჭებს კრიზისის დაძლევა უფრო მეტად უჭირთ.
ფსიქოლოგები ამ პერიოდს მოიხსენიებენ როგორც „სქესობრივი მომწიფების ნეგატიურ ფაზას”. საზოგადოდ, ნეგატივიზმი ამ პერიოდს ყველაზე მეტად ახასიათებს. ადამიანის „მე” და გარესამყარო ისე შორიშორს არასოდეს არის, როგორც ამ ასაკში. მოზარდი ხშირად აკრიტიკებს სხვის მოსაზრებებს და მათ დასაბუთებას ითხოვს. აზროვნების განვითარებასთან ერთად იწყება გაძლიერებული თვითაღქმა, საკუთარ განცდებზე დაკვირვება. ყმაწვილი თითქოს შორდება გარემოს, გაღიზიანებულია, მიდრეკილია ჩხუბისა და დისციპლინის დარღვევისკენ. ამავე დროს, შინაგანად შფოთავს და მარტოობას ესწრაფვის.
ნეგატივიზმი ბიჭებთან უფრო თვალშისაცემია, ოღონდ უფრო გვიან, დაახლოებით 14-15 წლის ასაკში იწყება.
ერთი სიტყვით, ბავშვები რამდენიმეჯერ გაივლიან კრიზისულ პერიოდს, თუმცა, როგორც მეცნიერები ამბობენ, ეს პროცესი ინდივიდუალურია. რაც უფრო მეტი სიყვარული, ურთიერთგაგება და სითბოა ოჯახში, მით უფრო იოლია სირთულეთა გადალახვა.
რჩევები მშობლებს:
კრიზისულ პერიოდებს ბავშვებთან ერთად მშობლებიც გადიან. მათაც არანაკლებ უჭირთ, რადგან აღზრდის პრინციპები ხანდახან ჩიხში შედის და შვილთან გაუცხოებას გრძნობენ. თუ მშობელმა დროულად მოახერხა ძველი ქცევის ახალი, უფრო კონსტრუქციული და ეფექტური ქცევით შეცვლა, კრიზისის დაძლევა ადვილად და მალე მოხერხდება, მაგრამ თუ იგი ძველი ფორმების შენარჩუნებას ცდილობს, ეს ბავშვისთვისაც და თავად მშობლისთვისაც გარდაუვალ პრობლემას შექმნის.
სკოლამდელი ასაკის კრიზისის დროს მშობლები ხშირად უნდა ესაუბრონ ბავშვს თანატოლივით, ადამიანივით, ვისი აზრიც მათთვის საინტერესო და მნიშვნელოვანია. ურთიერთობაში მეტი მოქნილობა გამოიჩინონ, გააფართოონ და გაამდიდრონ ბავშვის უფლებები და მოვალეობები, ზედმეტად არ ჩაერიონ მის საქმეში, თუ ის თავად არ სთხოვთ ამას. თუ ბავშვი განრისხდა და გაჯიუტდა, მისი ყურადღება რაიმე ნეიტრალურ მოვლენაზე ან ამბავზე გადაიტანონ. მშობლებს მუდამ უნდა ახსოვდეთ, რომ მოუწევთ, გამოიჩინონ მოთმინება და არაერთხელ განუმარტონ, აუხსნან, აჩვენონ ბავშვს, რა და როგორ უნდა აკეთოს, თანაც ისე, რომ ბავშვი ყოველივე ამას არ აღიქვამდეს მისი დამოუკიდებლობისა და ინიციატივის შეზღუდვად.
უფროსი სასკოლო ასაკის კრიზისის დროს კი მშობელი გვერდით უნდა დაუდგეს შვილს. იგი ძალიან დაეხმარება მასაც და საკუთარ თავსაც, თუ მისცემს მოზარდს აზრის გულწრფელად გამოხატვის საშუალებას, შეუქმნის ურთიერთგაგებასა და პატივისცემაზე დაფუძნებულ გარემოს.
მოამზადა თამარ კაციტაძემ
