სოციალური ფაქტორების გავლენა განათლების ხარისხზე (მეორე ნაწილი )

დანიელ ვ. როსიდესი  -ამერიკული განათლების რეფორმა: გაუაზრებელი ფორმალიზმი

XIX საუკუნეში ამერიკაში უმაღლეს სასწავლებლებს სახელმწიფოსგან დამოუკიდებლად ქმნიდნენ ადგილობრივი თემის წარმომადგენლები. გაჩნდა მრავალი კოლეჯი, რომლებიც „გარკვეული ჯგუფების ინტერესებს” გამოხატავდა. ასეთები იყო კოლეჯები პროტესტანტული თემისთვის, კათოლიკეებისა და ებრაელებისთვის, მამაკაცებისა და ქალებისთვის, თეთრებისა და აფროამერიკელებისთვის, ფერმერებისთვის, ინჟინრებისთვის, გარკვეული ქალაქის ან შტატის მცხოვრებლებისთვის, მდიდრებისა და არც ისე მდიდრებისთვის. ინსტიტუტების სამეურვეო საბჭოების შემადგენლობაში შეინიშნება ერთი და იგივე ტენდენცია: სასულიერო პირების ძალაუფლების შესუსტება და, შესაბამისად, ბიზნესმენებისა და პროფესიონალების (ექიმების, იურისტების და ა.შ.) ძალაუფლების გაზრდა. ფერმერები, მუშები, „თეთრსაყელოიანები” (ოფისების თანამშრომლები) დაბალი ფენიდან, ეთნიკური უმცირესობა, ხელოვნების მუშაკები (ასევე – ქალები და ახალგაზრდები) არ არიან წარმოდგენილნი მმართველ საბჭოებში იმ პროპორციით, რომელიც შეესაბამება მათ მნიშვნელობას.

XIX საუკუნის მიწურულიდან უმაღლესი განათლება სულ უფრო მეტად იქცა პოლიტიკური ეკონომიკის დამატებად. კერძო კაპიტალსა და სახელმწიფო სუბსიდიებზე დაყრდნობით უმაღლესი სასწავლებლები იძლევიან ვიწროსპეციალიზებულ არაპოლიტიკურ განათლებას, რომელიც ამზადებს პერსონალს ბიზნესისთვის, სხვადასხვა პროფესიისთვის, სახელმწიფო ორგანიზაციებისა და ხელისუფლებისთვის. უმაღლეს განათლებაში კვლევები ტარდება სახელმწიფო დაფინანსებით (ამასთან, მიღებული შედეგები არ საჯაროვდება). მიუხედავად იმისა, რომ ეს ყველაფერი ეხმარება ამერიკას, იყოს კონკურენტუნარიანი ეკონომიკაში, კვლევის შედეგების უდიდესი ნაწილი უცხოურ კორპორაციებზე იყიდება.

საინტერესოა, რომ უმაღლესი განათლება უკვე აღარ წარმოადგენს მრავალდონიან მერიტოკრატიას (იხ. განმარტება სქოლიოში – რედ.), სადაც დონეები ერთმანეთთან კავშირშია. ის წარმოადგენს (და, სავარაუდოდ, მუდამ ასე იყო) არაკონკურენტუნარიანი სოციალური ჯგუფების ფრაგმენტულ ნაკრებს. ამიტომ არავის უნდა უკვირდეს, რომ უმაღლეს განათლებას ფესვები ღრმად უდგას კლასობრივ სისტემაში. სამწუხაროდ, საზოგადოებას სჯერა, რომ კოლეჯებში ხვდებიან ღირსეულები და ისეთი ფაქტორებს, როგორიცაა რასობრივი ან სოციალური წარმომავლობა, რელიგია, არ აქვს გადამწყვეტი მნიშვნელობა. სინამდვილეში კოლეჯებისა და უნივერსიტეტების სტუდენტური საბჭოები პრივილეგირებული კლასების წარმომადგენელთა თავშესაფარია.

სოციალური კლასის გავლენა უმაღლეს სასწავლებელში ჩაბარებისას სხვადასხვა ფორმას იღებს. ადგილობრივი სასკოლო ოლქები აერთიანებენ შემოსავლებით მსგავს მოსახლეობას და, შესაბამისად, ერთი კლასის ინტერესებს გამოხატავენ. ეს ნიშნავს დიდ განსხვავებას დაფინანსებაში, რომელიც განათლებაზე იხარჯება. ამაზე მნიშვნელოვანი კი ის არის, რომ მოსწავლეები უკვე დაპროგრამებული არიან წარმატებაზე ან წარუმატებლობაზე.

სკოლის მაღალ კლასებში მოსწავლეთა განაწილება IQ-სა და აკადემიური მიღწევების მიხედვით შემდგომ სერიოზულ გავლენას ახდენს უმაღლეს სასწავლებელში მათ სტატუსზე. ამის შედეგია უმაღლესი განათლების არათანაბარი ხელმისაწვდომობა. კლასობრივი კუთვნილება განსაზღვრავს, რა დონის სკოლაში დადიან ბავშვები და აგრძელებენ თუ არა ისინი კოლეჯში სწავლას. უფრო მეტიც – კოლეჯში არჩეული პროგრამებიც კი სოციალურ წარმომავლობასთან არის დაკავშირებული. 

უმაღლესი განათლების სფეროში სახელმწიფო პოლიტიკა ასახავს ამერიკულ კლასობრივ სისტემას. ამის ნათელი მაგალითია ფედერალური პროგრამა კოლეჯის სტუდენტებისთვის, რომლიც უმაღლეს განათლებაში ეკონომიკური ბარიერების დასძლევად არის შექმნილი და სტუდენტებს სწავლისთვის იაფფასიანი სესხების აღების საშუალებას აძლევს. ისინი უპროცენტო სესხს იღებენ ოთხი წლით და შემდეგ ათი წლის განმავლობაში იხდიან. ამ პროგრამით სარგებლობა არ შეუძლიათ მხოლოდ ძალიან მდიდრებს. ეს პროგრამა თეორიულად მოიცავს ღარიბებს და მუშათა კლასს, მაგრამ მისი პრაქტიკული შედეგები ამ სოციალური ფენისთვის უმნიშვნელოა. სხვადასხვა სოციალური ფენის ბავშვებს კოლეჯისთვის საჭირო მოტივაცია და უნარები სხვადასხვა ტემპით უვითარდებათ, ისინი სხვადასხვა ტიპის კოლეჯებს ირჩევენ, სხვადასხვანაირი მოსწრება აქვთ და პროგრამებს სხვადასხვა ხანგრძლივობით გადიან. ამგვარად, ფორმალურად თანაბარი შესაძლებლობები შორსაა რეალურად თანაბარი შესაძლებლობებისა და თანაბარი კონკურენციისგან. ეს იმითაც გამოიხატება, რომ სტიპენდიებს იყენებენ ისინი, ვისთვისაც არ არის აუცილებელი. ასევე ცნობილია, რომ არსებობს უპირატესობები უმაღლესი სასწავლებლებისთვის ფინანსური დახმარების განაწილებაში. სტუდენტები, რომელთაც ეს დახმარება სჭირდებათ, სამწუხაროდ, მას ვერ იღებენ, მაშინ როცა გადახდისუნარიანი სტუდენტები, თანაბარი შესაძლებლობების იდეოლოგიას ამოფარებულნი, ახერხებენ ამ დახმარების მიღებას. ბოლო დროს, განსაკუთრებით – საუკეთესო სტუდენტებზე კონკურენციის ზრდასთან ერთად, ასეთი პრაქტიკაც გაიზარდა.

სახელმწიფო და კერძო უმაღლეს სასწავლებლებს შორის განსხვავებები დიდი ხანია აღარ არსებობს. სახელმწიფო უნივერსიტეტებმა, რომლებიც თავდაპირველად საშუალო ფენის სტუდენტებისთვის შეიქმნა, თანდათან განათლებაზე გადასახადი შემოიღო. სახელმწიფო მათ უფრო და უფრო ნაკლებ დახმარებას უწევს. სახელმწიფო უნივერსიტეტებს ისე ექცევიან, როგორც „ბაზარზე მოთამაშეებს”, რომლებსაც კერძო ბიზნესი აქვთ. ფულის შემომტან ფაკულტეტებს, რომლებიც იურისტებსა და ბიზნესმენებს ამზადებენ, მომსახურებაზე გადასახადის დაწესებას სთხოვენ, პარტნიორულ ურთიერთობაში შედიან ინვესტორებთან საკონფერენციო და ტექნოპარკების მშენებლობის მიზნით იმ მიწებზე, რომლებიც სახელმწიფოს ეკუთვნის (გაიხსენეთ ანალოგიური პროცესები საქართველოში – როგორ მოხდა, ზოგჯერ – ერთ ლარად, სახელმწიფო სასწავლებლების ქონების გასხვისება; გაიხსენეთ პოლიტექნიკური უნივერსიტეტისა და სხვა სახელმწიფო სასწავლებლების პირველ სართულებზე გახსნილი კაფეები და რესტორნები! – რედ). კვლევებმა ცხადყო, რომ 2000 წელს ღარიბმა ოჯახებმა, 1980 წლისგან განსხვავებით (13%), თავიანთი წლიური შემოსავლის 25% კოლეჯზე დახარჯეს, საშუალო ფენის ოჯახებისთვის იგივე მაჩვენებელი 4-დან 7%-მდე გაიზარდა, ხოლო მდიდრებისთვის იგივე 2% დარჩა.

საუკეთესო სტუდენტების გამო კონკურენციამ უმაღლეს სასწავლებლებს შორის აგრეთვე მიგვიყვანა საშუალო და შეძლებული ფენებისთვის დახმარების გაზრდამდე. დღესდღეობით ფედერალური გრანტები სახელმწიფო კოლეჯებში სწავლების 57% ფარავს, განსხვავებით 1986 წლისგან, როცა ეს მაჩვენებელი 98%-ს აღწევდა. ღარიბი ოჯახებიდან გამოსული მაღალი აკადემიური მოსწრების სტუდენტების წილი ხუთჯერ აღემატება შეძლებული ოჯახებიდან გამოსული სტუდენტებისას.

უმაღლესი და საშუალო განათლების ძირითად ტენდენციად, როგორც სახელმწიფო ისე კერძო სექტორში, წარმოადგენს ის, რომ განათლება ხდება მზარდი ამერიკული კაპიტალიზმის ბატონობის განუყოფელი ნაწილი. ეს ტენდენცია ცვლის ტრედიციულ წარმოდგენას

 განათლებაზე, როგორც სამომხმარებლო საქონელზე, როგორც პიროვნების განვითარების გზაზე. ეს უფრო მეტია, ვიდრე იმ ფაქტის აღიარება, რომ კოლეჯები და უნივერსიტეტები მოქმედებენ როგორც ორგანიზაციები, რომლებიც ჩართულები არიან ფასებზე დავაში და ოსტატურად უწევენ ექსპლუატაციას თავიანთ სამუშაო ძალებს.

უთანასწორობის ტენდენცია იქმნება ამ სფეროში საბაზრო ურთიერთობების დანერგვით. ეს პროცესი აკანონებს არსებულ კლასობრივ იერარქიას, რაც ეწინააღმდეგება ტრადიციულ ამერიკულ ნორმებსა და ფასეულობებს. კლასობრივ კუთვნილებას ყოველთვის ჰქონდა მნიშვნელობა იმის მისაღებად, რაც ფასეული იყო ამერიკაში. მაგრამ ბოლო ათწლეულების განმავლობაში დაიწყო ამის ღიად და ფართოდ აღიარება საზოგადოების ყველა სექტორში. შესაბამისად ჩნდება ეჭვი, რომ ამერიკული განათლების სისტემის მიერ შექმნილი წინსვლის იერარქია გაჯერებულია კლასობრივი განსხვავებულობის სულით. წესით, ის უნდა ეფუძნებოდეს ადამიანის ბუნებით მინიჭებულ უნარებს. განათლების სისტემა, რომელიც აგებულია კლასობრივ განსხვავებულობაზე, გვიშლის გავიგოთ, რამდენად კარგად შეგვიძლია ჩვენი ბუნებრივი ნიჭის გამომჟღავნება.

ამერიკელებს მიაჩნიათ, რომ განათლებას შეუძლია აღზარდოს ახალგაზრდა თაობა სულ უფრო მომთხოვნი პროფესიული იერარქიისთვის და რომ ის ამზადებს ან შეუძლია მოამზადოს ისინი სამოქალაქო ფუნქციების შესასრულებლად. ემპირიული კვლევის მონაცემები გვამცნობენ, რომ განათლებაზე ასეთი წარმოდგენები არასწორია; საკმაოდ ბევრი მტკიცებულება მიგვითითებს იმაზე, რომ ფორმალური განათლება არანაირად არ არის დაკავშირებული ეკონომიკურ ან სამოქალაქო ქცევასთან. ამის მიზეზი იმალება ობიექტური ცოდნისადმი ამერიკელების აშკარა სწრაფვაში, ამ შემთხვევაში კი განათლების მოღვაწეთა ფორმალიზმში, რომელიც დეპოლიტიზებას უწევს მოსწავლეებს საბავშვო ბაღიდან პროფესიულ განათლებამდე (ავტორი გულისხმობს, რომ სკოლებში ცდილობენ, ნაკლებად შეეხონ მწვავე ეკონომიკურ თუ სამოქალაქო პრობლემების განხილვა-გაანალიზებას, შესაბამისად, სასწავლებლის ფუნქცია გაზარდოს აქტიური მოქალაქე, იკარგება – რედ.)

ივარ ბერგი (Ivar Berg) თავის კვლევაში გვიჩვენებს, რომ განათლების სისტემა წარმოადგენს „დიდ მძარცველს”. მრავალი კვლევის განზოგადებით და საკუთარ კვლევებზე დაყრდნობით მან გამოავლინა, რომ არ არსებობს კავშირი ფორმალურ განათლებასა და შესრულებული სამუშაოს ხარისხს შორის. რეალურად ფორმალური განათლება ასრულებს ერთ მარტივ ფუნქციას: ის განსაზღვრავს, რა ადგილს დაიკავებს მოსამსახურე შრომის ბაზარზე. არასწორია, როცა დამსაქმებელს სჯერა, რომ ფორმალურ განათლებას უშუალო კავშირი აქვს საწარმოებსა თუ ოფისებში მომსახურების ხარისხის ზრდასთან. სხვადასხვა დაწესებულების მოსამსახურეები მეტი თუ ნაკლები ფორმალური განათლებით დაახლოებით ერთნაირად მუშაობენ. მათი განმასხვავებელი მხოლოდ ხელფასია.

ამ კვლევებმა ასევე ვერ აღმოაჩინა კავშირი ფორმალურ განათლებასა და სამხედრო და სამოქალაქო სამსახურებში მომსახურების ხარისხს შორის. ამის მაგალითია 1980 წლის ცნობილი შემთხვევა, როდესაც პრეზიდენტმა რეიგანმა გაფიცული საჰაერო დისპეტჩერები გაათავისუფლა და ახალი დისპეტჩერების დაჩქარებული წესით მომზადება მოუწიათ. გაირკვა, რომ დიპლომიანი და უდიპლომო მოსამსახურეები ერთნაირად ასრულებდნენ თავიანთ სამუშაოს. სხვა მაგალითი: მოთხოვნა, რომ პედაგოგს უნდა ჰქონდეს საუნივერსიტეტო დიპლომი, დაკავშირებულია ამ პროფესიიდან ადამიანთა დიდი რაოდენობით გადინებასთან.

რენდალ კოლინზმა ამ თემაზე კვლევების ანალიზის დროს დაამტკიცა, რომ კავშირი ფორმალურ განათლებასა და დადებით ეკონომიკურ შედეგებს შორის ილუზორულია. აღმოჩნდა, რომ განათლება წარმოადგენს სტატუსის მინიჭების პროცესს, რომლის საშუალებითაც დომინანტური ჯგუფი ეძებს პროფესიებზე კონტროლის საშუალებას, თავს ახვევს დამატებით მოთხოვნებს, რომელიც არ ასახავს სამუშაოს შესასრულებლად საჭირო უნარებს. 

სკოლაში წარმატება არ ზრდის დასაქმებისა და მეტი შემოსავლის მიღების ალბათობას. გარდა ამისა, არ არის აუცილებელი, ის, ვინც სკოლაში სწავლობს, თავისი განათლების გამო გახდეს კარგი მუშა ან მოქალაქე. არ არსებობს კავშირი კარგ შეფასებებსა და ცხოვრებაში წარმატებას შორის.

უნივერსიტეტები არ წარმოადგენს გამონაკლისს ამერიკული განათლების საერთო უეფექტობის ფონზე. ვერც ერთი სასწავლო დაწესებულება ვერ დაგიმტკიცებთ, რომ მათი კურსდამთავრებულები სხვებზე უკეთესად მუშაობენ. მათ ახასიათებთ ერთი საერთო თვისება – ისინი „ძერწავენ” ჩვენი პროფესიული ელიტის ტვინებს ისე, რომ მათ აღარ შეუძლიათ ფართოდ აზროვნება. მათ არ ასწავლიან დღევანდელობის მნიშვნელოვან პრობლემებზე მსჯელობას: როგორ უზრუნველვყოთ დასაქმება, სამართლიანობა და სამედიცინო მომსახურება ყველასთვის და როგორ ვასწავლოთ ადამიანებს, მიაღწიონ ამ მიზნებს. სკოლასა და სამუშაო ადგილზე წარმატებებს შორის კავშირის არარსებობა უმეტესად აიხსნება იმ ფაქტორით, რომ დამსაქმებლები არ არიან დაინტერესებული მუშახელის აბსტრაქტული კოგნიტური (სააზროვნო) უნარ-ჩვევებით. როდესაც მათ ეკითხებიან, როგორი ადამიანები სჭირდებათ, ბიზნესი პასუხობს, მათ სჭირდებათ ადამიანები, რომლებსაც აქვთ მუშაობის სურვილი, იციან თავიანთი საქმე და სჯერათ საკუთარი თავის, სავსე არიან სასიცოცხლო ენერგიით და იციან,  საით მიდიან. ამ ჩამონათვალში არც კი მოიხსენიება კოგნიტური უნარ-ჩვევები. ამიტომ არის, რომ სკოლაში მაღალი შეფასებები არ ემთხვევა მუშაობაში წარმატებას. იგივე ითქმის პროფესიულ განათლებაზე – არც ერთი კვლევა არ ადასტურებს კავშირს უნივერსიტეტში მიღებულ შეფასებებსა და შემდგომ პროფესიულ წარმატებას შორის.

იდეა, რომ სასწავლო დაწესებულებები აწარმოებს ადამიანურ კაპიტალს, გასაგებია კაპიტალისტური საზოგადოებისთვის და ეკონომისტები ეთანხმებიან მას. ისინი ცდებიან, როდესაც კოლეჯების კურსდამთავრებულების მაღალ შემოსავალს იყენებენ ეკონომიკური ზრდის საბუთად იყენებენ. ვარაუდობენ, რომ განათლების ზრდა და ეკონომიკური ზრდა ურთიერთგამომდინარეა. მაგრამ ამერიკული საყოველთაო განათლების სისტემის სწრაფი ზრდა 1950-იან წლებში ემთხვევა ეკონომიკური განვითარების ტემპის შენელებას. იაპონიასა და გერმანიში ამავე დროს წარმოების ტემპი გაცილებით მზარდი იყო, მაშინ როცა კოლეჯის კურსდამთავრებულთა რაოდენობა საგრძნობლად ჩამოუვარებოდა აშშ-ის მაჩვენებელს. 

ეკონომისტებმა თავიანთი ანალიზი მცდარ შეხედულებებზე ააგეს, რომელთა მიხედვითაც რაციონალური ანუ ეფექტური ბაზარი არსებობს ან შეუძლია იარსებოს. აუცილებლად უნდა გავაქარწყლოთ ეს მითი, რადგან, იმავე წარმოდგენებიდან გამომდინარე, ამერიკელი პოლიტიკოსები განათლებასაც განიხილავენ როგორც ინსტიტუციურ კომპლექსს, რომელიც იძლევა სტატუსს და ჯილდოს კონკურეციის გზით, რომელიც ეფუძნება პირად მიღწევებს. მაგრამ რამდენად ეფექტურია, უნივერსიტეტის კურსდამთავრებულების მესამედი გყავდეს სამუშაოზე, რომლის შესრულება სკოლადამთავრებულსაც შეუძლია? განათლებასა და წარმოებას შორის კავშირის ანალიზისას საჭიროა, ერთმანეთისგან განვასხვაოთ თანამშრომლები რომლებმაც კვალიფიციური საქმიანობა უშუალოდ სამუშაო ადგილზე ისწავლეს და ჯგუფი, რომელიც ფორმალურმა განათლებამ გამოუშვა. უფრო მეტიც – ხომ არ იწვევს „ზედმეტი” განათლება ეკონომიკური ზრდის დაცემას? ჩნდებიან განათლებული ადამიანები, რომლებიც უსარგებლო სამუშაოს ასრულებენ. 

 …………………..

მერიტოკრატია – სახელმწიფოს ან კომპანიის მმართველობის ისეთი ფორმა, როდესაც ადამიანებს თანამდებობები გადაეცემათ და პასუხისმგებლობა ეკისრებათ მათ მიერ გამომჟღავნებული ნიჭისა და შესაძლებლობების (დამსახურების) მიხედვით. მერიტოკრატიის დროს საზოგადოება აჯილდოებს (სიმდიდრით, თანამდებობრივი პოზიციით ან სოციალური სტატუსით) მათ, ვინც საკუთარ ტალანტსა და კომპეტენციას წარმოაჩენს თავისი ცხოვრებისეული გამოცდილებით ან რაიმე შეჯიბრებაში გამარჯვებით. შეფასება ფორმალური განათლების სისტემებში, წესით, მერიტოკრატიას უნდა ეფუძნებოდეს (რედ.).

თარგმანი, რედაქცია და კომენტარები კახა ჟღენტისა

გამოყენებული ლიტერატურა:

1.Knee-Jerk Formalism: Reforming American Education.Rossides, Daniel W., 1925-; The Journal of Higher Education, Volume 75, Number 6, November/December.2004, pp. 667-703 (Article) Published by The Ohio State University Press DOI: 10.1353/jhe.2004.0039. (https://www.bupedu.com/lms/admin/uploded_article/eA.1063.pdf)

2.Berg, Ivar assisted by Gorelick, Sherry. (1970). Education and Jobs: The Great Training Robbery. New York: Praeger. Updated Percheron Press, 2003. Clinton Corners, N.Y.

3.Дэниел Россидис. БЕЗДУМНЫЙ ФОРМАЛИЗМ: РЕФОРМИРОВАНИЕ АМЕРИКАНСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ. (https://ecsocman.hse.ru/data/2011/05/06/1268034294/03ros.pdf)