საზოგადოების მომავალი განათლებული, კარგად განვითარებული უნარ-ჩვევების მქონე
თაობის აღზრდაშია, მაგრამ როგორი უნდა
იყოს პედაგოგი, რომელიც ამას შეძლებს და რა უნდა იყოს მისი ძირითადი ორიენტირი?
ადამიანი, რომელმაც ჩვენი აღზრდის ფორმირება
უნდა ითავოს, არ არის ისეთი, როგორიც
ბუნებამ შექმნა – იგი ისეთია, როგორიც საზოგადოებას სურს იყოს. საზოგადოებას კი ის ისეთი წარმოუდგენია, როგორსაც მისი ღირებულებები მოითხოვს. ღირებულებები დროთა განმავლობაში იცვლება; ამის კვალობაზე,იცვლება აღზრდის სისტემები და მისი მოთხოვნებიცდა, შესაბამისად, წარმოდგენებიც ამ საქმის წარმმართველთა შესახებ (მაგალითად, ძველიდროის ადამიანებს, როგორც ჩვენც, მიაჩნდათ, რომ შეძლებდნენ შვილების
ჭეშმარიტი ადამიანური სულისკვეთებით აღზრდას, მაგრამ ამ ცნების მათებური გაგება არ ემთხვევა ჩვენსას, რადგან
საზოგადოების ორგანიზაციაში მომხდარმა მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვანმა ცვლილებებმა ადამიანსაც შეუცვალა წარმოდგენა საკუთარ თავზე).
როგორი იყო პედაგოგიური იდეალები და რა გზით
ხდებოდა მათი კონკრეტულ-ისტორიული განხორციელება? რით გამოიხატებოდა საზოგადოებაში მიმდინარე ცვლილებები და, მათი
გათვალისწინებით, რას უნდა ველოდეთ მომავალში? ამ კუთხით წარსულში
მიმდინარე პროცესებს თუ გავადევნებთ თვალს, მიღებული გამოცდილება მნიშვნელოვანი ორიენტირი
იქნება სამომავლოდ.
საკთხის შესწავლას
უძველეს ეპოქაში, ადამიანთა თანაცხოვრების პირველი ორგანიზაციული ფორმების ჩამოყალიბების პერიოდში გადავყავართ. ამ დროს პირველყოფილ საზოგადოებაში, შრომის განაწილების გაძლიერებისადა ემპირიული ცოდნის გაფართოების კვალობაზე, გართულდა სწავლების
შინაარსი და ბავშვის აღზრდა, რამაც აღზრდის სისტემური ფორმების ჩამოყალიბება გამოიწვია. თუმცა შეიძლება ითქვას, რომ იმ დროს ადამიანს უმთავრესად თავად ცხოვრება ზრდიდა, რადგან უფროსების გამოცდილება არც ისე დიდი იყო, სწავლა-აღზრდა კი თვითგადარჩენისთვის ბრძოლის ფონზე მიმდინარეობდა და
მოითხოვდა ცხოვრებისთვის აუცილებელი ცოდნისა და უნარების უწყვეტ ათვისებას. ამიტომაც იყო, ამ ეტაპის საზოგადოების განვითარების ინიციატივა
კულტურული გამოცდილების გადაცემის პირველ ფორმად რომ გადაიქცა.
საზოგადოების განვითარებისკვალდაკვალ მივიღეთ სწავლა-განათლების,
სწავლა-აღზრდის თეორიული საფუძვლების პირველი ცდებიც. საზოგადოება თანდათან გადავიდა განათლების მეორე ეტაპზე, რომელიც ცალკეული
სოციალური ჯგუფების მიერ კულტურული და მატერიალური გამოცდილების ათვისებას და მათ შესაბამისად ამ ჯგუფების
დიფერენციაციას
გულისხმობდა. ამის მიხედვით გაჩნდა პედაგოგიური ამოცანები, სწავლის მიზნებისადა სწავლის ფორმირების, ორგანიზების მოთხოვნილება, მალე კი ძველი აღმოსავლეთის საზოგადოებაში მომხდარმა ცვლილებებმა
პირველი „სკოლებიც” წარმოშვა და
მათ საფუძველზე განათლებული ადამიანის იდეალზე პირველი წარმოდგენებიც შეიქმნა.
სწავლის თეორიისა და პრაქტიკის შემდგომი განვითარება
ანტიკურ ეპოქას და ბერძნულ-რომაულ სამყაროს უკავშირდება. იმ დროისთვის სწავლა-აღზრდის ორი მოდელი არსებობდა: სპარტული (ორიენტირებული ადამიანის საზოგადოებრივ და
სამხედრო-ფიზიკურ აღზრდაზე) და ათენური(ორიენტირებული ადამიანის ყოველმხრივ და პიროვნულ განვითარებაზე).შედეგმაც არ დააყოვნა – ჰომეროსის „ილიადასა” და „ოდისეაში” უკვე გვხვდება ამ
სამყაროს პირველი პედაგოგიური იდეალი – ფიზიკურად, პიროვნულად და გონებრივად განვითარებული
ანუ სრულყოფილი ადამიანის იდეალი. აღსანიშნავია ისიც, რომ იმ დროის პედაგოგიურ პრაქტიკაში ამგვარი დამოკიდებულება უკვე განიხილებოდა პედაგოგიური იდეალად.
სწავლა-აღზრდას არანაკლებ ყურადღებას აქცევდნენ
ძველი ფილოსოფოსებიც: ძველ საბერძნეთში პედაგოგიური
იდეა განავითარა დემოკრიტემ, რომელსაც ეკუთვნის მოსაზრება აღზრდის მეთოდების
ბავშვის ბუნებასთან შესაბამისობის აუცილებლობის შესახებ. დიდი ბერძენი ფილოსოფოსები, სოკრატე, პლატონი და არისტოტელე, პედაგოგიკის თეორეტიკოსებიც
იყვნენ. სოკრატე სწავლის ევრისტიკული მეთოდების სათავეებთან იდგა, პლატონმა
კი წინ წამოსწია სახელმწიფო სკოლების შექმნის იდეა და
ფიქრობდა, რომ
სახელმწიფოს უნდა გაეწია კონტროლი მომავალი თაობის სწავლა-აღზრდისთვის. ეს
იდეა განსაკუთრებით განავითარა არისტოტელემ, რომელმაც მრავალი სიახლე შეიტანა ამ სფეროში. კერძოდ, მას მიაჩნდა, რომ სწავლება რამდენიმე საფეხურად უნდა
წარმართულიყო.
შუა საუკუენეებში პედაგოგური იდეალი უკვე
შეცვლილი სახით წარმოჩნდება. მაგალითად, ნეტარი ავგუსტინე მიიჩნევდა, რომ აღზრდის
მიზანი უფალთან შეერთება იყო, აღზრდის იდეალად კი ახალი აღთქმის იდეალები იქცა. აქცენტმა ადამიანის რელიგიურ-სულიერ განვითარებაზე
გადაინაცვლა. იმ დროის
ადამიანის იდეალად იქცა ასკეტი, რომელიც ღმერთში ეძებდა შვებას, თუმცა შუა საუკუნეებში
სწავლის მიზნების მისაღწევად სხვა ხერხებიც იყო მიღებული, მაგალითად, ძალდატანება
და დასჯა.
ცვლილებები დაეტყო მომდევნო ეპოქებსაც:
* ჰუმანიზმი ქადაგებდა ჰარმონიულად განვითარებულ, თავისუფალ პიროვნებას, რომელიც გარდაქმნიდა საზოგადოებას (ერაზმ როტერდამელი ერთიან სახალხო განათლებაზეც
კი ფიქრობდა); აღორძინებამ სამყაროს ცენტრში
საერთოდ ადამიანი დააყენა; ამიტომ იყო აღორძინების
ეპოქის იდეალი რაინდის – სხვადასხვა უნარ-ჩვევის, მდიდარი კულტურის, დიდი ზნეობრივი ღირებულებების მქონე ადამიანის აღზრდა.
* ევროპაში XV საუკუნის ბოლოს, აბსოლუტური
მონარქიის ჩამოყალიბებისას,გაჩნდა აზრი, გადაეხედათ აღზრდის იდეალებისთვის და მალე ყოველმხრივ
განვითარებული, აქტიური ადამიანის იდეალი ლიტერატურულ სახედ იქცა, თუმცა პედაგოგიური აზრის განვითარება მაინც მიდიოდა ფართოდ განათლებული და კრიტიკულად მოაზროვნე
ადამიანის აღზრდისკენ.
* რეფორმაციის დროს იდეალი ისეთი ადამიანის აღზრდა იყო,
რომელიც თავის თავს საზოგადოების ინტერესებს დაუქვემდებარებდა.
* განმანათლებლობის ეპოქაში, მსგავსად აღორძინებისა, იდეალი გახდა ყოველმხრივ
განვითარებული, საკუთარი შესაძლებლობების რეალიზაციისთვის მზად მყოფი პიროვნების აღზრდა (მაგალითად, ჟაკ ჟაკ რუსოს მიაჩნდა,რომ თავისუფალი სწავლა-აღზრდა შეხამებული
უნდა ყოფილიყო მოზარდის ბუნებრივ თვისებებსა და უნარ-ჩვევებთან).
ეს პროგრესული იდეები საფრანგეთში
ახალი სკოლის თეორიულ საფუძვლად იქცა. ასეთი სკოლები გაიხსნა ასევე შვედეთში, აშშ-ში,
გერმანიაში, ავსტრიაში. მათში ბუნებრივ მონაცემებთან ერთად ხაზგასმული იყო ოჯახის,
საზოგადოებრივი და საოჯახო ურთიერთობების ერთდროულად განვითარების აუცილებლობა, ამიტომ ადამიანის დაბრუნება თავის თავთან, რასაც ზოგადსაკაცობრიო
ღირებულება აქვს, დომინანტი
გახდა პედაგოგიკაში. აღნიშნული იდეა ძალზე მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა, რადგან თანამედროვე საგანმანათლებლო პრინციპებსაც ის უდევს საფუძვლად.
მომდევნო ეპოქაში მანუფაქტურულმა და სამანქანო წარმოებამ ყოველმხრივ განათლებული
პიროვნების იდეა დააყენადღის წესრიგში. და რაც უფრო ვითარდებოდა შრომის განაწილება და ინერგებოდასამანქანო წარმოება, მით უფრო იზრდებოდა მოთხოვნა
ისეთ ადამიანზე, რომელსაც ფიზიკური და გონებრივი მონაცემები მაქსიმალურად ექნებოდა
განვითარებული. შესაბამისად უნდა მომხდარიყო მისი ზნეობრივი და ესთეტიკური ფორმირებაც.
მაგალითად, იმ დროის
თვალსაჩინო წარმომადგენელს, ინგლისელ მეფაბრიკე რობერტ ოუენს (1771-1858 წ.წ.), მიაჩნდა, რომ სწავლა-აღზრდის პარალელურად უნდა
წარმართულიყო მოზარდის შრომითი უნარ-ჩვევების განვითარებაც. ოუენმა გადაწყვიტა, ეს იდეა პრაქტიკულად
განეხორციელებინა და ლიუ-ლენკარის ფაბრიკასთან, ისტორიაში
პირველმა, შექმნა
საბავშო ბაღი, დაწყებითი სკოლა მუშათა შვილებისთვის და საღამოს სკოლა მოზრდილთათვის. მოგვიანებითახალგაზრდობის აღზრდაში შრომისა და სწავლების გაერთიანების იდეამ მეცნიერული დასაბუთება პოვა.
დღეს, როცა საოცრადსწრაფად იცვლება ტექნიკური
განვითარების ტემპი, ჩნდება ახალი და ქრება ძველი პროფესიები, სრულყოფისკენ სწრაფვა უფრო და უფრო თვალსაჩინო
ხდება. და ვინაიდან იცვლება დროის მოთხოვნები,
იცვლება მოთხოვნები ინდივიდის მიმართაც – თუ შუა საკუნეებში ადამიანის იდეალი იყო მეომარი,
მამაცი, სამშობლოს მცველი რაინდი და სწავლა-აღზრდაც უფრო “გასამხედროებულ” ხასიათს
ატარებდა, მერე კი იდეალი გახდა მაღალგანვითარებული სპეციალისტი და მეცნიერული ცოდნით აღჭურვილი მუშაკი, ამჟამად უფრო აქტიური გახდა სახელმწიფო მოღვაწის ტიპი. მაგრამ მთავარი ის არის,
რომ პიროვნული განვითარების მოთხოვნილება ასეთი მაღალი ხარისხისა, როგორიც დღესაა, არასოდეს
ყოფილა. ამას იმის აღიარებამდე მივყავართ, რომ დღეს პიროვნების ყოველმხრივი და ჰარმონიული განვითარება
არის არა ობიექტური მოთხოვნილება, არამედ მიზანი, თანამედროვე აღზრდის სისტემის იდეალი.
იდეალის მოთხოვნა სასწავლო-აღმზრდელობით გეგმებზეც აისახება – ხდება იდეალის კონკრეტიზაცია, „გაშლა” სასწავლო გეგმებში
თეორიული ცოდნისა და უნარ-ჩვევების შეძენის ფორმითადა მოთხოვნით, ეს კი, თავის მხრივ, იწვევს სწავლების შინაარსისა და სათანადო მეთოდების შემუშავებას.
თუ თვალს გადავავლებთ რეალობას,
მიმდინარე სასწავლო პროგრამებს, თანამედროვე
მსოფლიოში არსებული სწავლა-აღზრდის ყველა სისტემა პიროვნული განვითარების ორ ძირითად
პედაგოგიურ იდეალას გვთავაზობს:
* პირველი მაღალი, ფართოდ რეკლამირებული, წარმატებული,
თითქმის ადამიანისთვის მიუღწეველი იდეალია, რომლის დანიშნულებაა, იყოს ორიენტირი,
ფლაგმანი, შუქურა, რომელსაც მაქსიმალურად უნდა მიემსგავსოს აღსაზრდელი;
* მეორეა განხორციელებადი, შესაბამისად,ნაკლებად რეკლამირებული, ნაკლებად პროპაგანდიზებული
იდეალი. ეს არის რეალური იდეალი – თავისი დროის გმირი, რომელსაც ყველა
შეხარის, ვისიც ყველას შურს, რომლის
ადგილზეც ყველა ისურვებდა ყოფნას, რომლის ბედსაც ბევრი ინატრებდა თავისი შვილისთვის.
და ვინაიდან აღზრდის მიზანი ადამიანთა საზოგადოების მთელი
ისტორიის განმავლობაში არსებული წარმოდგენების,
იდეალის შეაბამისი იყო, დღესაც პედაგოგიურ პროცესს საფუძვლად უდევს ის იდეალები, რომლებიც კონკრეტული სახლემწიფოს მოქალაქეებმა შექმნეს და ზოგადსაკაცობრიო
ღირებულებების შემცველია. მაგრამ, როგორც წარსულში, ისევე ახლაც, ჩვენი პედაგოგიური იდეალი უმცირეს შტრიხებამდე საზოგადოების
პროდუქტია – ის
გვისახავს, როგორი უნდა იყოს იდეალური პიროვნება და
ამ იდეალში აისახებას მისი ორგანიზაციის ყველა თავისებურება
წარსულის გამოცდილებას
და ამჟამად არსებულ ვითარებას ერთ დასკვნამდე მივყავართ:კონკრეტული ისტორიული პირობები მნიშვნელოვანწილად განსაზღვრავს პედაგოგიური იდეალის განხორციელების შესაძლებლობებს
და თუ საზოგადოება იზრუნებს თავის სრულყოფაზე, პედაგოგიური იდეალებიც გაცილებით განხორციელებადი
იქნება.
