ძილის უკმარისობა ბავშვებში: ინტელექტის დაქვეითება, გასუქება, ჰიპერაქტიურობაპო ბრონსონი, ეშლი მერიმენი

მთელ მსოფლიოში ბავშვებს საშუალოდ ერთი საათით ნაკლები სძინავთ, ვიდრე 30 წლის წინ, ამის საზღაური კი ინტელექტის დაქვეითება, ემოციური მდგომარეობის გაუარესება, ყურადღების დეფიციტი, ჰიპერაქტიურობა და გათქვირებაა. რა ხდება ბავშვის ორგანიზმში ძილის დროს ანუ რა ემართება მის ტვინს, ჰორმონულ ფონსა და ორგანიზმის სხვა სისტემებს? რატომ არის ძილის ნაკლებობა ზრდასრულთათვის მავნებელი, ბავშვებისთვის კი გამანადგურებელი? გაგაცნობთ ამერიკელ მკვლევართა თვალსაზრისს.

ძილის ნაციონალური ფონდის მონაცემებით, ამერიკელი მშობლების 90%-ს მიაჩნია, რომ მათ შვილს საკმაოდ დიდხანს სძინავს, თავად ბავშვებს კი სხვა აზრი აქვთ: უფროსი კლასების მოსწავლეთა 60% აცხადებს, რომ მათ დღის განმავლობაში ეძინებათ, გამოკითხული მოსწავლეების 20-33%-ს კი კვირაში ერთხელ მაინც ერევა ძილი გაკვეთილების დროს.

სტატისტიკა მოწმობს, რომ ბავშვების უმრავლესობას ძილი აკლია. მოზარდთა ნახევარს სადაგ დღეებში 7 საათზე ნაკლები სძინავს, უფროსკლასელების ძილის საშუალო ხანგრძლივობა კი 6,5 საათზე ცოტა მეტია. მათ მხოლოდ 5%-ს სძინავს 8 საათი.

რასაკვირველია, ჩვენც საკმაოდ ვიღლებოდით, როცა სკოლაში დავდიოდით, მაგრამ არა ისე, როგორც ჩვენი შვილები. დღეს ბავშვებს ყოველ ღამით ერთი საათით ნაკლები სძინავთ, ვიდრე 30 წლის წინ. როგორც გაირკვა, ბაღის ასაკის ბავშვებსაც კი 30 წუთით ნაკლები სძინავთ, ვიდრე 30 წლის წინ ეძინათ. ამ უკანასკნელთა მშობლებს ამგვარი ვითარება ძლიერ აშფოთებს, სკოლის მოსწავლეთა უძილობა კი ასეთივე შეშფოთებას არ იწვევს. ძილის ხანგრძლივობის შემცირებას მრავალი მიზეზი აქვს: გადატვირთვა, რეჟიმის არარსებობა და სხვა.

სამწუხაროდ, ჩვენ უგულებელვყოფთ ამ დაკარგულ საათს, რადგან არასოდეს გვესმოდა ბავშვებისთვის მისი ჭეშმარიტი მნიშვნელობა. მაგრამ, აი, რას ამბობენ ძილის სპეციალისტები: ტვინი 21 წლამდე ვითარდება და ეს განვითარება მნიშვნელოვანწილად სწორედ ძილის დროს მიმდინარეობს. მოზარდი ასაკის მრავალი ტიპური პრობლემა სწორედ ქრონიკული უძილობით არის გამოწვეული.

თუმცა ყველაზე საოცარი ეს არ არის. აღმოჩნდა, რომ ცუდი ძილი დაკავშირებულია ისეთ მოვლენებთან, როგორიცაა სიმსუქნის პანდემია, ყურადღების დაქვეითება და ჰიპერაქტიურობა. ზოგი მეცნიერი ვარაუდობს, რომ ბავშვის ჩამოყალიბების დროს ძილთან დაკავშირებულ პრობლემებს შეუძლია, ტვინში მნიშვნელოვანი ცვლილებები გამოიწვიოს, კერძოდ, იმგვარი დაზიანება, რომლის აღმოფხვრაც შემდგომ შეუძლებელი იქნება უბრალოდ გამოძინებით ანუ დაკარგული ძილის ანაზღაურებით. მოზარდი ასაკის მრავალი ტიპობრივი პრობლემა – პრეტენზიულობა, დეპრესია და ბევრი ჭამა – სინამდვილეში ქრონიკული უძილობის სიმპტომებია.

დოქტორი ავი სეიდჰი (თელ-ავივის უნივერსიტეტი) ძილის ფენომენის ერთ-ერთი ცნობილი მკვლევარია. ორიოდე წლის წინ მან მეოთხე-მეექვსეკლასელი 77 მოსწავლის ძილი გამოიკვლია. სამი დღის განმავლობაში ბავშვების ნახევარს ადრე უნდა დაეძინა, მეორე ნახევარს კი გვიან. აქტიურობის რეგისტრატორის მეშვეობით (ხელსაწყო, რომელიც ძილის რეალური ხანგრძლივობის დადგენის საშუალებას იძლევა) სეიდჰის კვლევითმა ჯგუფმა დაადგინა, რომ ბავშვების პირველ ნახევარს 30 წუთით მეტი ეძინა, მეორეს კი 31 წუთით ნაკლები. მესამე ღამის შემდეგ მეცნიერის წინაშე შემდეგი სურათი დაიხატა: ძილის ერთსაათიანი ნაკლებობით გამოწვეული განსხვავება (აკადემიურ მოსწრებაში) უფრო დიდი იყო, ვიდრე ის განსხვავება, რომელიც მე-4 და მე-6-კლასელებს შორის საზოგადოდ არსებობს. მარტივად რომ ვთქვათ, ძილმორეული მეექვსეკლასელი სკოლაში მეოთხეკლასელივით სწავლობს.

ძილ-ღვიძილის სფეროს სპეციალისტი, ბიოლოგი დოქტორი მერი კარსკადონი: „მშობლებიპრაქტიკულად ყველა ბავშვს აძლევენ ნებას, უქმე დღეებში გვიან დაიძინონ. მართალია, მათ ამ დღეებში საკმაოდ სძინავთ, მაგრამ საქმე ის არის, რომ შედარებით გვიან იძინებენ პარასკევ და შაბათ საღამოს. დოქტორმა მონიკა ლებურჟუამ აღმოაჩინა, რომ დაძინების დროის ცვლილება (ანუ გადაწევა) ნეგატიურ გავლენას ახდენს სტანდარტული IQ ტესტის შედეგზე. ძილის დაგვიანების თითოეული საათი ბავშვს ტესტის შვიდი პუნქტი უჯდება. იმავე დასკვნამდე მივიდა დოქტორი პოლ სერატიც (ვირჯინიის უნივერსიტეტიდან)”.

კორელაცია ძილის ხანგრძლივობასა და აკადემიურ მოსწრებას შორის განსაკუთრებით მკაფიოდაა გამოხატული საშუალო სკოლის დონეზე. დოქტორმა კაილა ვალსტრემმა (მინესოტის უნივერსიტეტიდან) შვიდი ათასზე მეტი მოსწავლე გამოიკვლია – ერთმანეთს შეუფარდა მათი ძილის გრაფიკი და სწავლის შედეგები. თუ შეფასების მაქსიმალურ ქულად 5-ს ავიღებთ, აღმოჩნდება, რომ ფრიადოსნებს საშუალოდ 15 წუთით მეტი სძინავთ, ვიდრე კარგოსნებს, ამ უკანასკნელებს კი 15 წუთით მეტი სამოსნებთან შედარებით და ა.შ. ვალსტერის მიერ მიღებული მონაცემები თითქმის სავსებით შეესაბამება მანამდე წარმოებულ კარსკადონის კვლევას, რომელიც სამი ათას როდაილენდელ სკოლის მოსწავლესთან ჩატარდა. ამ ორი დამოუკიდებელი კვლევის შედეგების დამთხვევა შთამბეჭდავია. როგორც გაირკვა, 15-წუთიან ძილსაც კი ჰქონია მნიშვნელობა. 

გამოკვლევებმა აჩვენა, რამდენად ვნებს ბავშვის ტვინს არასაკმარისი ძილი. ასეთ მდგომარეობაში ბავშვი ცოტა ხნის წინ ნასწავლს ვერ იმახსოვრებს, რადგან ამ დროს ნეირონები კარგავენ პლასტიკურობას და უუნარონი ხდებიან, დაამყარონ ახალი სინაფსური კავშირები, რაც დამახსოვრებისთვის აუცილებელია.

უყურადღებობა სხვადასხვა მიზეზით შეიძლება იყოს განპირობებული. ძილის დეფიციტი ასუსტებს სისხლიდან გლუკოზის შეწოვის უნარს. ამის გამო ყველაზე მეტი ზიანი ადგება ტვინის პრეფრონტალურ ქერქს, რომელიც პასუხს აგებს ე.წ. „აღმასრულებელ ფუნქციებზე”. ამ ფუნქციებს განეკუთვნება ასევე აზროვნების მართვა, რომელიც გარკვეულ შედეგამდე უნდა მივიდეს, შეძლოს შედეგების პროგნოზირება და ჩადენილ ქმედებათა შედეგების აღქმა. ამრიგად, გამოუძინებელ ბავშვს უჭირს ამ ფუნქციების წარმოება და კონტროლი, ამიტომ ისეთი აბსტრაქტული მიზანი, როგორიცაა სწავლა, გასართობ ღონისძიებებთან შედარებით უკანა პლანზე გადაიწევს. დაღლილი ტვინი, ასე ვთქვათ, ერთ ადგილს ტკეპნის, რადგან აღარ შეუძლია შემოქმედებითი აზროვნება.

ბოლო წლებში მეცნიერებმა გამოარკვიეს, რა ფუნქციას ასრულებს ტვინი, როცა ბავშვს სძინავს. დოქტორ მეთიუ უოლკერის (ბერკლის უნივერსიტეტი) თქმით, ამ დროს ტვინი დღის განმავლობაში მიღებულ ინფორმაციას საიმედო ადგილზე „ინახავს”. ძილის ყოველი სტადია ინფორმაციის შენახვაში თავის როლს ასრულებს.

მაგალითი: უცხო ენის შესწავლისას საჭიროა სიტყვების ათვისება, ახალი ბგერების დასამახსოვრებლად სმენითი მეხსიერებისა და მოტორული მეხსიერების ამუშავება, რათა სწორად იქნეს ჩაწერილი ახალი სიტყვა. ღამის დასაწყისში, ნელტალღური ძილის დროს, ხდება სიტყვების სინთეზირება ჰიპოკამპთან – ეს ფაზა ღრმა მოსვენების უსიზმრო მდგომარეობაა. წარმოთქმის მოტორული ჩვევა მუშავდება არასწრაფი ძილის მეორე სტადიაზე, ხოლო სმენითი მეხსიერობის კოდირება ძილის ნებისმიერ სტადიაზე მიმდინარეობს. ემოციური მეხსიერება სწრაფი ძილის ფაზაში მუშავდება.

ბავშვების ძილი ზრდასრულთა ძილისგან ხარისხობრივად განსხვავდება, რადგან ბავშვების ძილის ხანგრძლივობის 40%-ზე მეტი სწორედ ნელტალღური სტადიაა (რაცზრდასრული ადამიანების ძილთან შედარებით ათჯერ მეტია). ამიტომ არის მნიშვნელოვანი ღამის კარგი ძილი ნებისმიერი სახის ინფორმაციის ხანგრძლივად დასამახსოვრებლად. რაც უფრო მეტი გაიგეთ დღის განმავლობაში, მით მეტი ძილი გჭირდებათ.

„იქმნება საშიში ვითარება, – აცხადებს უოკერი, – რადგან ბავშვების განსწავლის ინტენსივობა მკვეთრად იზრდება, მათი ძილის მოცულობა კი იკლებს. თუ ეს ორმხრივი ტენდენცია კიდევ უფრო გაძლიერდა, ბავშვის ტვინი ასეთ დატვირთვას ვეღარ გაუძლებს”.

უკანასკნელი 30 წლის განმავლობაში პუტკუნა ბავშვების რაოდენობა სამჯერ გაიზარდა. აშშ-ის მთავრობა ერთ მილიარდ დოლარზე მეტს ხარჯავს სკოლებში ჯანსაღი კვების სწავლების პროგრამებზე. მაკმასტერის უნივერსიტეტის მეცნიერთა მონაცემებით, 57 ასეთი პროგრამიდან მხოლოდ 4-მა მოიტანა შედეგი.

დიდხანს მთავარ ბოროტებად ტელევიზორი მიიჩნეოდა. ხშირად ვამბობდით: თანამედროვე ბავშვები, ნაცვლად იმისა, რომ ეზოში დაჭერობანას, ომობანას, წრეში ბურთს თამაშობდნენ, ტელევიზორთან (ან კომპიუტერთან) სხედანო. ყოველივე ამის კავშირი სიმსუქნესთან იმდენად ცხადი ჩანდა, რომ ეჭვის შეტანა თითქმის არავის უცდია.

„ეს რელიგიასავით იყო – მხოლოდ უნდა გერწმუნათ, – აცხადებს ელიზაბეტ ვანდევოტერი (ტეხასის უნივერსიტეტი), – მაგრამ ეს არ არის მეცნიერული მიდგომა”. მან გააანალიზა იმ 8 000 ოჯახის ცხოვრება, რომლებსაც 1968 წლიდან შეისწავლიდა და აღმოაჩინა, რომ მსუქანი ბავშვები ტელევიზორს ნორმალური წონის თანატოლებზე მეტხანს არ უყურებენ. ასე რომ, სიმსუქნესა და ტელევიზორის ყურების ხანგრძლივობას შორის სტატისტიკური კორელაცია არ არსებობს.

ელიზაბეტ ვანდევოტერმა შეისწავლა ბავშვების დღიურები და აღმოაჩინა, რა იყო მცდარი მანამდე არსებულ კვლევებში: ბავშვები ფიზიკურ აქტივობას სულაც არ ანაცვლებენ ეკრანთან ჯდომით. „ბავშვებს ფუნქციურად ეკვივალენტური ქმედებების ურთიერთჩანაცვლება შეუძლიათ. თუ მათ ტელევიზორის ყურებას აუკრძალავთ, ისინი ფეხბურთის სათამაშოდ კი არ წავლენ, არამედ გართობის ისეთ საშუალებას მონახავენ, რომელიც ასევე არ მოითხოვს მოძრაობას”.

ხუთი წლის წინ დოქტორმა ევა ვან კოტერმა აღმოაჩინა „ნეიროენდოკრინული კასკადი”, რომელიც სიმსუქნის პრობლემას ძილს უკავშირებს. ძილის დეფიციტი ხელს უწყობს გრელინის ჰორმონის წარმოშობას, რომელიც შიმშილის შესახებ სიგნალს აგზავნის და ამცირებს მისი მეტაბოლური ანტიპოდის, ლეპტინის, რაოდენობას, რომელიც მადას თრგუნავს. ძილის უკმარისობა ასევე ხელს უწყობს სტრესის ჰორმონის, კორტიზოლის, დონის მატებას. კორტიზოლი სტიმულს აძლევს სხეულში ქონის წარმოშობას. გარდა ამისა, ზიანდება ზრდის ჰორმონიც. ნორმალურ მდგომარეობაში ზრდის ჰორმონი ერთხელ ინტენსიურად გამოიყოფა (გამოიტყორცნება) ძილის დასაწყისში და ეს გამოსროლა აუცილებელია ქონის გასანეიტრალებილად. იმ ბავშვებს შორის, რომლებსაც 8 საათზე ნაკლები სძინავთ, სამჯერ მეტად გვხვდებიან პუტკუნები, ვიდრე მათ შორის, ვისაც 10 საათი სძინავს.

დოქტორი ჯუდით ოუენსი ბრაუნის უნივერსიტეტთან არსებულ ძილის კლინიკას ხელმძღვანელობს. ერთხელ მასთან 15 წლის გოგონა მივიდა, რომელიც თავის ძლიერ ტკივილებს უჩიოდა. აღმოჩნდა, რომ გოგონას გრაფიკი ძალიან დამქანცველი იყო: ის გაკვეთილების შემდეგ თითქმის ყოველდღე რამდენიმე სხვადასხვა წრეზე (ცეკვა, მუსიკა, ტანვარჯიში) დაჰყავდათ, მერე კი საშინაო დავალებების შესრულება უწევდა. შედეგად მას მხოლოდ 5 საათი ეძინა. ოუენსმა ბავშვს დატვირთვის შემსუბუქება და მეტი ძილი ურჩია.

გოგონას მამას ეჭვი შეეპარა რეკომენდაციის სარგებლიანობაში და მისი დასაბუთება მოითხოვა. რასაკვირველია, მამას ესმოდა, რომ ბავშვს ძილი სჭირდებოდა, მაგრამ ნუთუ ის ფრანგულ ენაზე ან კარგ კოლეჯში ჩარიცხვაზე მნიშვნელოვანი იყო?!

ოუენსმა სტანდარტული არგუმენტის მოყვანა სცადა: „მისცემდით თუ არა თქვენს ქალიშვილს მანქანის ტარების უფლებას უსაფრთხოების ღვედის გარეშე? ძილიც სწორედ ასეთივე ღვედია”. მაგრამ მამას, პირიქით, სწორედ აქტივობათა შემცირება მიაჩნდა საფრთხედ. იქნებ თავის ტკივილს არც მას შემდეგ გაევლო, რაც ბავშვი რომელიმე წრეზე სიარულს მიატოვებდა?

სამწუხაროდ, ჩვენ ხშირად გვგონია, რომ ძილი ფიზიოლოგიური მოთხოვნილება კი არა, ხასიათის სისუსტეა. ვერც კი წარმოგვიდგენია, რას ვკარგავთ ძილთან ერთად. დოქტორმა დევიდ ჯინჯესმა (პენსილვანიის უნივერსიტეტი) ასეთი ექსპერიმენტი ჩაატარა: ზრდასრულთა ძილის ხანგრძლივობა ექვსი საათით შეამცირა. ორი კვირის შემდეგ მათ მეცნიერს განუცხადეს, რომ განსაკუთრებულ ცვლილებას ვერ გრძნობდნენ, თუმცა ტესტებმა აჩვენა, რომ ცხოვრების ამგვარმა რეჟიმმა მათ ისეთივე ზიანი მიაყენა, როგორიც ადგება ადამიანს 24-საათიანი სიფხიზლისას. ბავშვებისთვის კი ძილის დეფიციტი შესაძლოა გაცილებით საზიანო აღმოჩნდეს.