„ადამიანი სიყვარულის ნიჭითაა დაჯილდოებული და თუ ეს უნარი ვერ გამოავლინა, მას შეუძლია შეიძულოს, ის შესაძლოა აგრესიული და უხეში გახდეს”.
ე. ფრომი
აგრესიის როგორც პროფესიით განპირობებული პიროვნების დეფორმაციის თეორიული ანალიზის შედეგად დადგინდა, რომ მისი გამომწვევი მიზეზები მრავალფეროვანია. განვიხილოთ პედაგოგიური საქმიანობის სპეციფიკური თავისებურებები, რომლებიც იწვევს და აძლიერებს კიდეც აგრესიას.
რას გულისხმობს პროფესიული საქმიანობის ცნება? ეს არის სოციალურად მნიშვნელოვანი ქმედება, რომელიც მოითხოვს სპეციალურ ცოდნასა და უნარ-ჩვევებს, ასევე – გარკვეულ პიროვნულ თვისებებს. მასწავლებლობა იმ ურთულეს პროფესიათაგანია, სადაც ხშირია პროფესიული დეფორმაციები. მასწავლებელი მუშაობს მოსწავლესთან, ინდივიდუალურ და უნიკალურ სუბიექტთან, რომელიც ერთ-ერთი ყველაზე რთულად შესასწავლი ობიექტია. გამუდმებით იცვლება მოსწავლის ასაკი, სტადიიდან სტადიამდე სასწავლო მასალის შინაარსი და სწავლების მეთოდები. ამავე დროს, მოსწავლესთან ურთიერთობის ფორმები უნდა შეესატყვისებოდეს მისი ფსიქიკური და ფიზიკური განვითარების თავისებურებებს. პიროვნულ განსხვავებულობასთან ერთად განუმეორებელია მოსწავლეთა ზრდისა და განვითარების ინდივიდუალური ტემპიც. პროფესიის სპეციფიკა კიდევ ერთი უმნიშვნელოვანესი უნარის ფლობას მოითხოვს – საკუთარი ცხოვრების საკმაოდ დიდი ნაწილი სხვისი (მოსწავლეების) ლოგიკით იცხოვრო, თანაც ისეთისა, რომლის ფსიქიკა და ცნობიერება ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების პროცესშია. ეს ურთულესი გზაა და მასწავლებლისგან დიდ ცოდნასა და ძალისხმევას მოითხოვს.
მასწავლებლის საქმიანობა დაბრკოლებების გადალახვის მუდმივი პროცესია, სადაც ერთი მოსწავლის წარმატებას გამუდმებით ენაცვლება მეორის წარუმატებლობა და ასე გრძელდება წლიდან წლამდე. ამავე დროს, თუ მასწავლებლმა დაბრკოლება არ აღიქვა როგორც გამოწვევა, გარკვეული ხარისხის სირთულე, ის იწვევს სტაგნაციას პროფესიულ განვითარებაში. მეორე მხრივ, თუ ეს ბარიერი მეტისმეტად მაღალია, ის ბლოკავს მასწავლებლის აქტივობას და ანგრევს მის პიროვნებას. გამოდის, რომ ბარიერებმა წარმატებით შეიძლება შეასრულოს ორგვარი როლი – განმავითარებელი და დესტრუქციული. პედაგოგიური საქმიანობისადმი ამგვარი მიდგომა გასაგებს ხდის მასწავლებლებში ემოციოგენური ტენდენციების აღმოცენებას, რაც თავისთავად მისი აგრესიულობის ამხსნელადაც გამოდგება.
აგრესია, წესისამებრ, მიმართულია ისეთი მოსწავლეებისკენ, რომლებთანაც მასწავლებელს ურთიერთობა უჭირს, უსიამოვნოა და, საზოგადოდ, უარყოფით ემოციებს იწვევს მასში. ამ კატეგორიის მოსწავლეები ყოველთვის იყვნენ და ახლაც მრავლად არიან. კვლევები ადასტურებს აგრესიის გამოვლენის მზარდ ტემპს, განსაკუთრებით – 12-13 წლის ასაკში. მისი არაორდინარული გამოვლინებები კი მრავალფეროვანია: სწავლაში ჩამორჩენილები, ასოციალური ქცევისანი და სხვა. რას მოითხოვს მასაწავლებლისგან ამ ტიპის მოსწავლეებთან მუშაობა? ბევრ რამეს: მობილურობას, თვითკონტროლის უნარს, ღრმა და მუდმივ რეფლექსიას, ტოლერანტულ დამოკიდებულებას, მათთან მუშაობის განწყობას და სხვა.
თვითონ მოსწავლეები საკმაოდ აგრესიულები არიან. ერთ-ერთი კვლევა ადასტურებს, რომ 15-17 წლის მოზარდების 55%-ს სპონტანური აგრესიის მაღალი დონე ახასიათებს, 9%-ს – დაბალი, დანარჩენების აგრესია კი ნორმის ფარგლებშია. რას გულისხმობს „სპონტანური აგრესია”? ეს არის გაუცნობიერებელი კმაყოფილება, რომელსაც განიცდის სხვისი „გაჭირვების მაყურებელი” მოზარდი; ეს არის სპონტანური, არამოტივირებული სურვილი, რაიმე გააფუჭოს, გაგიფუჭოს ხასიათი, გაგაღიზიანოს, კუთხეში მიგიმწყვდიოს. აგრესიის ობიექტი შეიძლება იყოს თანატოლიც, მშობელიც და მასწავლებელიც. ვინაიდან მოზარდი უმეტეს დროს სწორედ საკოლაში ატარებს, მასწავლებლი ხშირად ხდება მისი მსხვერპლი. მასწავლებელს კი აგრესიულ მოსწავლესთან გამკლავება უმეტესად დამოუკიდებლად უწევს, რაც მის პიროვნებაზე უარყოფითად აისახება. აგრესიული მოსწავლეები ხშირად პედაგოგის მხრიდანაც აგრესიას აწყდებიან. ეს ურთიერთდეტერმინირებული პროცესია – აგრესიული მოსწავლეები მასწავლებლის აგრესიას იწვევენ და პირიქით – ეს უკანასკნელნი თავიანთი რეაქციით აღვიძებენ მოსწავლეთა საპასუხო აგრესიას როგორც სოციალურად მისაღები ქცევის მოდელს, პროვოცირებას უწევენ მას და განამტკიცებენ.
ერთი მხრივ, მასწავლებლის საქმიანობა ნორმატიული საქმიანობაა, რომელსაც არეგულირებს სხვადასხვა საკანონმდებლო და ეთიკური ნორმა. მეორე მხრივ, იგი შემოქმედებითი სამუშაოა, ითვალისწინებს მასწავლებლის დამოუკიდებლობას პრობლემების გადაჭრის, სასწავლო პროცესის ორგანიზებისა და წარმართვის, სწავლების მეთოდების შერჩევისა და განხორციელების დროს. პედაგოგიური საქმიანობის ასეთი ორმაგი ბუნება მაღალ მოთხოვნებს უყენებს მასწავლებლს როგორც პროფესიონალს და როგორც პიროვნებას. ეს მოთხოვნები წარმოშობს სირთულეთა წყებას და დისბალანსს:
▪ პროფესიული ამოცანების დინამიკასა და მათ განსახორციელებლად საჭირო პიროვნულ მზაობას შორის;
▪ შემოქმედებითი თვითრეალიზაციის მოთხოვნილებასა და მათი დაკმაყოფილებისთვის საჭირო შესაძლებლობებს შორის;
▪ აქტუალური და განუწყვეტლივ მზარდი ინფორმაციის მოცულობასა და მისი გადამუშავების, შენახვისა და გადაცემის მოძველებულ ხერხებს შორის;
▪ საგანმანათლებლო პოლიტიკის დინამიკასა და მასწავლებლის მისწარაფებას შორის, დაიკავოს მკაფიო და თანამიმდევრული პოზიცია.
ეს წინააღმდეგობები ემოციურად ძაბავს მასწავლებელს, ცვლის დაძაბულობის ღირებულებით-მოტივაციურ ხასიათს, ამწვავებს კონფლიქტებს როგორ პიროვნულ, ისე ჯგუფის დონეზე. ყოველივე ეს კი ხელს უწყობს აგრესიული ტენდენციების გაძლიერებას.
ზოგიერთი მკვლევარი აგრესიას უკავშირებს პიროვნების ფუნდამენტურ მოტივებს, დომინირებისა და ლიდერობისკენ სწრაფვას. თანამედროვე ვითარებაში მას ემატება არსებობისთვის ბრძოლა, რაც აგრესიული ქცევის გაძლიერების კიდევ ერთ მიზეზად უნდა მივიჩნიოთ. სიტუაციას ამწვავებს კიდევ ერთი გარემოება: ზოგჯერ მასწავლებლობა იძულებითი არჩევანია (სხვა სამუშაო ვერ იშოვა) და ამ საქმიანობის განხორციელების ძირითადი, ჭეშმარიტი, პროფესიული პედაგოგიური მოტივაცია არ არსებობს. პიროვნების რეალური მოთხოვნილებისა და საქმიანობის შეუსატყვისობა, შესრულებული როლით ხანგრძლივი დაუკმაყოფილებლობა შესაძლოა საფუძვლად დაედოს კრიზისს, რაც ასევე შეიძლება აგრესიით გამოიხატოს.
საზოგადოდ, მასწავლებლებში აგრესიულობის შესწავლა საკმაოდ რთული ამოცანაა. პრობლემის თეორიული ანალიზის საუძველზე დადგენილ იქნა, რომ აგრესიას როგორც პროფესიით განპირობებულ პიროვნულ დეფორმაციას გამოვლენის სხვადასხვა ფორმა აქვს.
გამოყოფენ პედაგოგის აგრესიის 7 ტიპის:
1. იმპულსური მოქმედებები – ეს არის აფექტის მდგომარეობაში მასწავლებლის ფიზიკური ზემოქმედება მოსწავლეზე ან გარემოში არსებულ საგნებზე (რომლებიც ანაცვლებენ აგრესიის რეალურ ობიექტს). თანამედროვე საგანმანათლებლო დაწესებულებებში ასეთი ტიპი იშვითად, მაგრამ მაინც გვხვდება. ამ ტიპის აგრესიის გავლენა მოსწავლის პიროვნებაზე ყველაზე დესტრუქციულად მიიჩნევა.
2. მტრული გამონათქვამები – ეს არის რისხვის ვერბალური გამოხატვა, რომელიც ვლინდება მოსწავლისადმი უხეში გამოთქმებით. აგრესიის ეს ტიპიც არასასურველ გავლენას ახდენს მოსწავლის მორალურ განვითარებაზე და ყველაზე მეტადაა გავრცელებული – სიტყვა და მეტყველება ხომ მასწავლებლის ძირითადი პედაგოგიური იარაღია.
3. კონფრონტაცია – ეს არის დაპირისპირება, როდესაც მასწავლებელ-მოსწავლის ურთიერთობა ურთიერთგაუცხოებამდე მიდის. ამ დროს მასწავლებელმა შესაძლოა უარი განაცხადოს საქმიანობის გაგრძელებაზე, დაკარგოს მუშაობის მოტივაცია, პროფესიულად გადაიღალოს ან სულაც გადაიწვას.
4. დომინანტურობა, გამოხატული ძალაუფლებისა და ავტორიტეტულობის დემონსტრირებით – მასწავლებლის მოთხოვნები მკაცრია, ხოლო მათი შესრულება – შეუძლებელიც კი. იგი იყენებს დასჯის სხვადასხვა მეთოდს. საზოგადოდ, დომინანტურობა პედაგოგიური ურთიერთობების ავტორიტარული სტილისთვისაა დამახასიათებელი.
5. ოპოზიცია – მასწავლებელი არ ურთიერთობს მოსწავლესთან, კოლეგასთან, ადმინისტრაციასთან, რასაც თან სდევს საკუთარი საქმიანობისადმი, კოლეგებისადმი, მოსწავლეებისადმი უარყოფითი დამოკიდებულება. ეს გამოწვეულია იმით, რომ მასწავლებელი ნაწყენია თავისი სოციალურ-პროფესიული მდგომარეობით, თვითრეალიზაციის არასაკმარისი შესაძლებლობით და სხვა.
6. სტერეოტიპული დიფერენცირება – მასწავლებელი განსხვავებულად ეპყრობა მოსწავლეებს და ეს ურთიერთობები ეფუძნება პროფესიულ სტერეოტიპებს. „ოროსნებს”, „ ხულიგნებს”, „გამცდენებს” სხვაგვარად ექცევა, ხშირად – აგრესიულადაც.
7. შეუწყნარებლობა – ეს არის მოსწავლისადმი დამცინავი დამოკიდებულება, რომელიც ეფუძნება ზიზღს, მაგალითად, მისი უსუფთაობის, ფიზიკური ნაკლის ან ქცევითი გადახრის გამო. შეუწყნარებლობა უმეტესად პასიური ფორმით ვლინდება, მასწავლებელი არ ეკონტაქტება მოსწავლეს ან შესატყვისი მიმიკებით გამოხატავს ამას იძულებითი კონტაქტის დროს.
აგრესიის წარმოშობისა და გამოვლენის მიზეზების თეორიული ანალიზის შედეგად მკვლევრები ასკვნიან:
● აგრესია როგორც მასწავლებლის პროფესიული დეფორმაცია დესტრუქციული ქცევაა, რომელიც მასწავლებელ-მოსწავლის ურთიერთობის დარღვევას წარმოადგენს. ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მასწავლებელს ამ შემთხვევაში თავისი ქმედების გამამართლებელი ფორმალური მიზეზები აქვს (ერთგვარი თავდაცვის მექანიზმები);
● აგრესიის როგორც პროფესიით გამოწვეული პიროვნული დეფორმაციის გამომწვევი ფაქტორები 3 ჯგუფად ერთიანდება:
1. სუბიექტური ფაქტორები, განპირობებული მასწავლებლის ინდივიდუალურ-ფსიქოლოგიური თავისებურებებით;
2. ობიექტური ფაქტორები, რომლებიც უკავშირდება სოციალურ-პროფესიული გარემოს თავისებურებებს;
3. ობიექტურ-სუბიექტური ფაქტორები, რომლებსაც იწვევს პიროვნულ და პროფესიულ განვითარებაში არსებული დისბალანსი.
აგრესია შეიძლება იყოს როგორც აქტიური, ისე პასიურიც. ეს განისაზღვრება სიტუაციაზე მასწავლებლის ემოციური რეაგირების თავისებურებით – იმპულსურია ის თუ ზემოთ ნახსენები სხვა ფორმით გამოიხატება.
მკვლევრები ასკვნიან, რომ აუცილებელია კომპლექსურად იქნეს შესწავლილი აგრესიული ქცევები მასწავლებლის საქმიანობის სხვადასხვა ეტაპზე, რათა მოიძებნოს მათი გადალახვისა და დეფორმაციის პროფილაქტიკის ფსიქოპედაგოგიური ტექნოლოგიები. უნდა აღინიშნოს, რომ ამგვარი ტექნოლოგიები უკვე არსებობს და ტრენინგებისა და სხვა ტიპის მუშაობის საინტერესო გამოცდილება ჩვენს ქვეყანაშიც დაგროვდა.
მაინც რა შეიძლება ვიღონოთ აგრესიით გამოწვეული დაძაბულობისგან განსატვირთავად? რეკომენდაციები მრავლადაა. შემოგთავაზებთ რამდენიმე მათგანს:
▪ მოუმატეთ ფიზიკურ დატვირთვას.
▪ რთულ ვითარებაში გაესაუბრეთ სხვას. მსმენელი შეიძლება იყოს კოლეგა, მეგობარი, მშობელი, ფსიქოლოგი, „ნდობის ტელეფონზე” მომუშავე ოპერატორი – საზოგადოდ, ადამიანი, რომელსაც მოსმენის კულტურა აქვს.
▪ გადაიტანეთ აგრესია ერთი ობიექტიდან მეორეზე (უსაფრთხოზე და ისეთზე, რასაც არ ეწყინება), მაგალითად, დაჩხვლიტეთ რაიმე ნივთი, დაარტყით კრივის სავარჯიშო მსხალს, იყვირეთ, ფეხები აბაკუნეთ, გააკეთეთ ყველაფერი, რათა ორთქლი გამოუშვათ და დამშვიდდეთ.
▪ შინ, უსაფრთხო გარემოებაში, წარმოიდგინეთ თქვენი აგრესიის ობიექტი. უთხარით ყველაფერი, რასაც მასზე ფიქრობთ.
▪ აზარტით აკეთეთ საქმე, რომელიც სიამოვნებას განიჭებთ და მოახმარეთ მას მთელი თქვენი ენერგია და ნიჭი.
