ხუთშაბათი, მარტი 28, 2024
28 მარტი, ხუთშაბათი, 2024

„ვარდი და ლოკოკინა“

ჰანს ქრისტიან ანდერსენი სადღაც წერდა, ზღაპრის წერა ყველაზე რთული საქმეაო. მართალიც ბრძანდებოდა. მიდი და დაწერე ისეთი ამბავი, რომ პატარა მკითხველი  შეიყოლიო. მიდი და მოიფიქრე ზღაპარი „თოვლის დედოფალზე“, „მეღორეზე“, „ქალთევზაზე“ და უამრავ სხვა ამბავზე. თან ისე გადაამღერე, რომ მკითხველი გაერთოს კიდეც და რაღაც ცხოვრებისეულიც ისწავლოს. ახლა, ნუ მეტყვით, რაღა ანდერსენს მიადექი, ქართული ზღაპრები ცუდიაო? კარგია, გიპასუხებთ მე. ქართულიც კარგია, ძმები გრიმებისაც კარგია და კიდევ ათასი ვინმესი. თუ წერილის შესავალი ჰანს ქრისტიანით დავიწყე, მხოლოდ შემთხვევითობის ბრალია.

– და… საერთოდ რატომ დაიწყე წერილი ზღაპრებითო? – აუცილებლად იკითხავს ვინმე. თუ ზღაპარი სიბრძნეს გვასწავლის, თან გახალისებს და ერთი ამოსუნთქვით შემოგეკითხება, ქიმიაც რომ ზღაპარივით ვაქციოთ,  არ შეიძლება?

რა თქმა უნდა, ქიმიის ჩვეულებრივ გაკვეთილს ვერსად გავექცევით. თეორიების, კანონების, მექანიზმების გარეშე მოსწავლე, ე.წ. ზღაპრიდანაც, ან უბრალოდ სახალისო სანახაობიდანაც  ვერაფერს გაიგებს და, არც მეტი არც ნაკლები, უბრალოდ გაერთობა. აქ კი საუბარი გართობაზეც არის და ნასწავლის გააზრებაზეც.

მოკლედ, იყო ერთი ოჯახი. ჩვეულებრივები იყვნენ, სხვებისგან არაფრით გამოირჩეოდნენ. ორი შვილი ჰყავდათ – გოგო და ბიჭი, ბეჯითი და დამჯერი ბავშვები. ბიჭს ფანდურზე დაკვრა და ქიმიური ცდების ჩატარება უყვარდა. სულ თავისით იპოვა სადღაც ფანდურზე დაკვრისა და ქიმიის  წრეები. ჯერ ერთზე მიდიოდა, მერე მეორეზე. ერთ საღამოსაც, სახლში დაბრუნებისას, გზად უცნაური ვარდის ბუჩქი შენიშნა. ისე ყვაოდა, სულ წითლად… მოეჩვენა, რომ ბუჩქი ვიღაცას ესაუბრებოდა. ახლოს მივიდა, დააკვირდა და ლოკოკინა შერჩა ხელში. ლოკოკინამაც შეამჩნია ბიჭი და ადამიანის მზერით შეხედა (ბიჭს ასე მოეჩვენა), მერე ადგა და ლოკოკინასთვის დაუჯერებელი სიჩქარით კუთხისკენ გახოხდა. ბიჭს ყველაფერი გადაავიწყდა და უკან გაჰყვა. ქუჩის კუთხეში შეუხვიეს და… პარალელურ სამყაროში აღმოჩნდნენ.

– ტუტე პროდუქტები, ტუტე-მეთქი, მხოლოდ ასეთი გზით შეუქმნით ორგანიზმს ჯანმრთელ გარემოს, – ყვიროდა მეგაფონმომარჯვებული ბროკოლი მწვანე კომბოსტო, რომელიც „ტუტეთა“ პარტიას წარმოადგენდა. უკან კი ხილისა და ბოსტნეულის მთელი ჯარი განლაგებულიყო.

– რა ტუტე, რაებს ამბობ, გაუმარჯოს მჟავა არის შექმნელი პროდუქტების, ვაშააა…! – გზის მეორე მხრიდან დასძახოდა გაზიანი ლიმონათი. მის უკან ხორცის, რძის და ცხიმის შემცველი პროდუქტები განლაგებულიყვნენ.

ეგენი „მჟავათა“ პარტიას წარმოადგენენ – ლოკოკინამ, რომელიც ამასობაში მხარზე შესცოცებოდა, ბიჭს ყურში უჩურჩულა.

– რა ხდება? – ძლივს ამოთქვა ბიჭმა.

„აიმიქ“-ის ქვეყანაში მოხვდი. წლებია აქ ასეთი დაპირისპირება მიმდინარებს და გადაბმული დემონსტრაციები აქვთ.

უცებ ბიჭმა მხრებზე შეჯანჯღარება იგრძნო. ტკბილ პროდუქტებს ჰყავდათ გაკავებული.

– ჩვენთან ერთად წამოხვალ, გადამჭრელი ტონით უთხრეს და სადღაც გააქანეს.

„მჟავათა“ პარტიის ოფისში ამოჰყო თავი, სადაც ერთ-ერთი გადაწყვეტილების მიმღები პირი, შებოლილი ძეხვი დახვდა.

– საიდან გადმოხვედი ყმაწვილო? – მკაცრად ჩააცქერდა თვალებში;

– მმმ, ლოკოკინას წამოვყევი, უთხრა ბიჭმა.

კეთილი, მაგრამ შენ ხომ უფრო მჟავა გარემოს შემქნელი პროდუქტები გიყვარს? ძეხვეული, ტკბილეული, შემწვარი ხორცეული, ფქვილისგან გამომცხვარი რამე-რუმეები… ხომ ასეა, ყმაწვილო? გამოსატეხად ჩააცქერდა გადაწყვეტილების მიმღები შებოლილი ძეხვი.

– სამწუხაროდ, მიყვარს, აღიარა ბიჭმა. ოღონდ, ისიც ვიცი, რომ მჟავა გარემოს შემქნელი პროდუქტების უზომოდ ჭამა ორგანიზმს აზიანებს. ტუტე არის შემქმნელი საკვები კი სიტუაციას აბალანსებს და სასარგებლოა.

– სისულელეა, – თქვა გადაწყვეტილების მიმღებმა შებოლილმა ძეხვმა. ან ტუტე უნდა აირჩიო ან მჟავა. ორივეს მომხრე ერთდროულად ვერ იქნები.

– იცით, რას გეტყვით, – თქვა ბიჭმა, ადამიანის ორგანიზმი მუდმივად ინარჩუნებს მჟავა-ტუტოვან ბალანსს. ამას ბუფერული სისტემების წყალობით აკეთებს. აი, თანამედროვე კვება კი ორგანიზმს მჟავიანობას მატებს. მათი მეტაბოლიზმის შედეგად მჟავა ნარჩენები წარმოიქმნება, რომლების სისხლძარღვებს და ათას რამეს აზიანებს.

– ბუფერული სისტემები?, – გაიოცა „მჟავათა“ წარმომადგენელმა.

– დიახ, ზოგადად ორი სახის არსებობს: ა) ბუფერული სისტემა, რომელიც შეიცავს სუსტ მჟავას და მასთან შეუღლებულ ფუძეს. ასეთი სისტემის pH<7-ზე და მის მოსამზადებლად ერთმანეთს უნდა შევურიოთ სუსტი მჟავა და მარილი, რომელსაც ეს მჟავა ფუძესთან ურთიერთქმედებით იძლევა. მაგ. აცეტატუტი ბუფერი, ძმარმჟავა და ნატრიუმის აცეტატის შერევით მიიღება.  ბ) ბუფერული სისტემა, რომელიც შეიცავს სუსტ ფუძეს და მასთან შეუღლებულ მჟავას. ასეთი სისტემის pH>7-ზე და მის მოსამზადებლად ერთმანეთს უნდა შევურიოთ სუსტი ფუძე  და მარილი, რომელსაც ეს ფუძე მჟავასთან ურთიერთქმედებით იძლევა. მაგ. ამიაკური  ბუფერი, რომელიც შეიცავს ამიაკს და ამონიუმის ქლორიდს.

თუმცა, ბიჭს ორგანიზმისთვის დამახასიათებელი კონკრეტული ბუფერული სისტემების ჩამოთვლა აღარ დააცალეს:

– სისულელეა, თქვეს მჟავათა პარტიაში, საიდან იცი?

– ქიმიის წრეზე დავდივარ, უპასუხა ბიჭმა.

– ეგ რაღაა? რით დაგვიმტკიცებ?

– ლამაზი ქიმიური ცდის ჩვენება შემიძლია, უპასუხა ბიჭმა და შებოლილი ძეხვის გაკვირვებული სახისთვის არც კი შეუხედავს, ისე  გახსნა ჩანთა და ამოიღო:

პეტრის ჯამი… რომელშიც ჯერ ნატრიუმის კარბონატის რამდენიმე წვეთი ჩაასხა, შემდეგ წყლით შეავსო და ინდიკატორ თიმოლის ლურჯის ორი-ოთხი  წვეთი დაუმატა. წარმოიქმნა  ლურჯი შეფერილობა, რომლის უფრო გამუქებისთვის ბიჭმა სითხეს ხის წკირით მოურია. ნატრიუმის კარბონატს ტუტე არე აქვს და მასში თიმოლის ლურჯი ლურჯად დარჩება. შემდეგ, პეტრის ჯამის სხვადასხვა ადგილას ნატრიუმის ჰიდროსულფატის რამდენიმე წვეთი დაამატა. ისევ ხის წკირით მოურია და სითხე ნარინჯისფერი გახდა. ნატრიუმის ჰიდროსულფატს მჟავა გარემო აქვს და თიმოლის ლურჯიც მოწითალო-ნარინჯისფერში გადადის. ტუტე გარემო კი ნეიტრალიზდება. ნეიტრალურ არეში თიმოლის ლურჯი ყვითელი გახდება და სითხეც გაყვითლდება. შემდეგ, კვლავ ნატრიუმის კარბონატი ჩააწვეთა და ისევ ლურჯი ფერი წარმოიქმნა.

– ბოლოს ის ტუტე რეაქციის მქონე  რაღაც არ უნდა დაგემატებინა, – უკმაყოფილოდ ჩაილაპარაკა მჟავათა პარტიის წარმომადგენელმა. კიდევ იცი რამე ცდა?

– ვიცი, უპასუხა ბიჭმა და საქმეს შეუდგა:

ერთ დიდ ჭიქაში თიმოლის ლურჯის ხსნარი წყლით განაზავა. შედეგად ხსნარი ჯერ გამწვანდა, მერე გაყვითლდა და ასეც დარჩა. შემდეგ აიღო ხუთი ჭიქა და შიგნით ჩაასხა: პირველ ჭიქაში – ნატრიუმის ჰიდროსულფატის 5 წვეთი; მეორე  ჭიქაში –  ლიმონმჟავას 5 წვეთი (ამაზე მჟავათა პარტია კმაყოფილი დარჩა, თუმცა ლიმონი ორგანიზმში ტუტე რეაქციის მქონე პროდუქტებს წარმოქმნის); მესამე  ჭიქაში – ნატრიუმის კარბონატის 5 წვეთი და ამავე რაოდენობა ლიმონმჟავა (რეაქციის შედეგად წარმოიქმნება ციტრატი, წყალი და ნახშირორჟანგი); მეოთხე ჭიქაში – ნატრიუმის ჰიდროკარბონატის რამდენიმე კრისტალი; მეხუთე ჭიქაში – ნატრიუმის კარბონატის 5 წვეთი. შემდეგ ხუთივე ჭიქაში ინდიკატორის ტოლი რაოდენობა გადაანაწილა და ჰოი საკვირველებავ! იცით რა მოხდა? პირველ ჭიქაში სითხე წითლად შეიღება (რატომ?); მეორე ჭიქაში – ნარინჯისფრად (რატომ?); მესამეში – ყვითლად (რატომ?); მეოთხეში – მწვანედ (რატომ?); მეხუთეში კი -ლურჯი (რატომ?).

ამასობაში მჟავათა პარტიის ოფისში უკვე ტევა აღარ იყო. ქიმიური ექსპერიმენტების შესახებ ამბავი უცბად გავრცელებულიყო და ცდების საყურებლად შეგროვილიყვნენ. რძემ და რძის პროდუქტებმა თქვეს, ჰიო, მაგ ფერებში იისფერი არ არისო…

– ეჰ, თქვა ბიჭმა, ვარდის ფურცლები, რომ მქონდეს…

– ვარდის ფურცლები? გამოცოცხლდა მის მხარზე შემოსკუპებული ლოკოკინა. აი, გამომართვი, ვარდის ბუჩქიდან გამომყვა.

ბიჭმაც ვარდის ფურცლებს მდუღარე წყალი დაასხა. დაყოვნების შემდეგ გაფილტრა და ფილტრატის ნაწილი სხვა ჭიქაში გადაასხა. დაამატა ნატრიუმის ჰიდროსულფატის ხსნარის რამდენიმე წვეთი. ვარდის ნაყენის ფერი ნარინჯისფერი გახდა. შემდეგ, იმავე ჭიქას ნატრიუმის კარბონატის რამდენიმე წვეთი ჩაამატა. სითხე იასამნისფერიდან მწვანეში გადავიდა. რატომ? ვარდის ფურცლებში შემავალი ანთოციანიდების გამო (მათზე უფრო დაწვრილებით ამ სტატიაში წერია https://mastsavlebeli.ge/?p=4044).

უცებ ხმაური ატყდა. ტუტე პროდუქტებს „მჟავათა“ პარტიისთვის წრე დაერტყათ და ყვიროდნენ, ახლავე გაგანეიტრალებთო.

ბიჭმა თავისი კოლბები და ჭიქები იქვე დატოვა და  რაც შეეძლო გაიქცა. როგორც კი მოსახვევში შეუხვია, მაშინვე ნაცნობი ვარდის ბუჩქი დაინახა. იქვე მისი  ლოკოკინა იჯდა და ვარდს გაცხარებით რაღაცას ეკამათებოდა. ბიჭს გაუკვირდა, იფიქრა, ლოკოკინა, ხომ ჩემთან ერთად იყო, ახლა აქ რანაირად აღმოჩნდაო. უფრო ახლოს მივიდა, აინტერესებდა, რაზე კამათობდნენ.

– ლამაზი ვარ და მორჩა, ამტკიცებდა ვარდის ბუჩქი. ყოველ წელს ადამიანებს ყვავილებით ვატკბობ, განა ეს საკმარისი არ არის?

– ჰო, მაგრამ, – არ ეშვებოდა ლოკოკინა, მხოლოდ სილამაზე რას გიშველის, თუ სანახაობის შინაარსიც არ გააგებინე სამყაროს. თუ არ აუხსენი, რატომ ხარ ასეთი ფერის,  ფორმის, რა არის შენი სურნელის საიდუმლოება და რა სარგებლის მოტანა შეგიძლია.

– აკი გითხარი, სილამაზით ვატკბობ თვალს, სურნელი მაქვს კარგი და მორჩა. რა, კიდევ რამე სარგებლის მოტანაც შემიძლია?

– ჰმ, – ჩაიცინა ლოკოკინამ, წარმოდგენაც კი არ გაქვს, რომ შენგან ეთერზეთებს ხდიან და პარმიუმერიასა და მედიცინაშიც იყენებენ. სილამაზეც აუცილებელია, მაგრამ მის იქეთ რაც არის, ამის ახსნის გარეშე, არავითარი ფასი არ ექნება (ნაწყვეტი ანდერსენის ზღაპრიდან „ვარდი და ლოკოკინა“).

ჰოდა, ლამაზი ქიმიური ზღაპრები და სანახაობითი ექსპერიმენტები  სწორედაც რომ აუცილებელია. ოღონდ – გააზრებულად და პროცესის განმარტებით.

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი