მასწავლებლის პროფესიული განვითარება და კარიერული ზრდა. მსოფლიო გამოცდილება (პირველი ნაწილი)

ჩვენი ქვეყანა პროფესიული განვითარებისა და კარიერული ზრდის ახალი სისტემის ამოქმედების მოლოდინშია. მიმდინარეობს დისკუსია სისტემის დადებით მხარეებსა და იმ საფრთხეებზე, რომელთა გათვალისწინებაც აუცილებელია ასეთი მნიშვნელოვანი სიახლის წარმატებით განხორციელებისთვის. ამ კონტექსტში საყურადღებოა ანალოგიური სისტემების გაანალიზება და შედარება ჩვენი ქვეყნის რეალობასთან. ჩვენი წერილი ეყრდნობა ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის განათლების ექსპერტების 2011 წლის მოხსენებას. მოხსენება მომზადებულია ანდრეას შლეიხერის (გერმანია) – განათლების მკვლევარის, ეკონომიკური და კულტურული განვითარების ორგანიზაციის (OECD) PISA-ს ერთ-ერთი ხელმძღვანელისა და კოორდინატორის – მიერ.

მოხსენება ეყრდნობა შემდეგ კვლევებს, მოხსენებებსა და მონაცემებს:

1. OECD Program for International Student Assessment (PISA) and the OECD Teaching and Learning International Survey (TALIS); 

2. OECD ’s comparative policy review Teachers Matter;

3. The reports of the ILO /UNESCO Committee of Experts on the Application of the Recommendations concerning Teaching Personnel;

4. OECD’s annual data collection Education at a Glance; 

5. OECD’s report Strong Performers and Successful Reformers;

6. OECD’s review of Evaluation and Assessment Frameworks for Improving School Outcomes;

7. OECD’s study Evaluating and Rewarding the Quality of Teachers – International Practices;

8.OECD’s report Making Reform Happen;

9. Outcomes from the recent meeting of OECD Education Ministers in November 2010.

ყველა ქვეყნის მასწავლებლებისა და სკოლის ხელმძღვანელების წინაშე დგას რთული ამოცანა – გააუმჯობესონ სწავლა/სწავლების შედეგები. საზოგადოება სკოლას სთხოვს, ისეთი ცოდნა მისცეს და ისეთი უნარ-ჩვევები განუვითაროს მოსწავლეებს, რომლებიც მათ ქვეყნის წარმატებულ მოქალაქეებად აქცევს. ყველა მშობელს სურს, მისმა შვილმა წარმატებას მიაღწიოს. სწორედ ამას სთხოვს ის სკოლას. ამ მიზნის მისაღწევად მასწავლებლები თითოეულ ბავშვს ინდივიდუალურად უნდა მიუდგნენ, უნდა შეეძლოთ მუშაობა კლასში, რომელიც სულ უფრო „მრავალკულტურული” ხდება და გაითვალისწინონ, რომ სხვადასხვა ბავშვი ცოდნას სხვადასხვანაირად ითვისებს, მათი შესაძლებლობები განსხვავებულია. „ტრადიციული პედაგოგიური” მიდგომებით მიზანს ვერ მივაღწევთ; მიზნის მისაღწევად მასწავლებლებმა გამუდმებით უნდა ეძებონ ინოვაციები სასწავლო სფეროში, პედაგოგიურ მეცნიერებათა სიახლეები და აქტიურად გამოიყენონ ციფრული რესურსები, საინფორმაციო ტექნოლოგიები.

სახელმწიფოს, ქვეყნის ამოცანაა, მოსწავლეთა ეფექტური სწავლებისთვის მომზადდეს ყველა პედაგოგი და არა ზოგიერთი მათგანი. ამის გააზრება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია საქართველოსთვის, სადაც მასწავლებელთა სერტიფიცირების პროცესი უეფექტო აღმოჩნდა სკოლაში სწავლა/სწავლების ხარისხის ასამაღლებლად. ეს არც ყოფილა მოულოდნელი, ვინაიდან მასწავლებლის პროფესიული განვითარება უკანასკნელ წლებში სკოლის „გარეთ” აღმოჩნდა, მასწავლებლის „პირად” პრობლემად იქცა და არა სასკოლო საზოგადოების საერთო პრობლემად.

როდესაც სახელმწიფო მიზნად ისახავს „ყველა” მასწავლებლის პროფესიულ განვითარებას, ამისთვის აუცილებელია, გადაიხედოს მრავალი საკითხი: 

·იმ სტუდენტებისა თუ სხვა მსურველთა კონტინგენტის ოპტიმიზაცია, რომელთაგანაც ირჩევა პოტენციური მასწავლებლები; 

·კადრების შერჩევის სისტემის აგება და სკოლაში შტატების დაკომპლექტების მეთოდები; 

·როგორი უნდა იყოს განათლება, რომელსაც ახალბედა პედაგოგები მიიღებენ სამუშაოს დაწყებამდე;

·როგორ გავაცნოთ მათ მოვალეობები და შემდეგ ვაკონტროლოთ ამ მოვალეობათა შესრულება; 

·როგორ გავხადოთ ეფექტური კადრების გადამზადების, მერე კი მათი მხარდაჭერის სისტემა;

·როგორ ავანაზღაუროთ მათი შრომა; 

·როგორ დავეხმაროთ მასწავლებლებს, რომლებიც სირთულეთა წინაშე დგანან, კარგი შედეგების მქონე პედაგოგებს კი მივცეთ უფლებამოსილების გაფართოებისა და უფრო მაღალი პოზიციების დაკავების საშუალება.

მრავალ წარმატებულ საგანმანათლებლო სისტემაში პედაგოგებს ეკუთვნით მთავარი როლი არა მარტო მოსწავლეთა აკადემიური მოსწრების ამაღლებაში, არამედ განათლების სისტემის მუშაობის შედეგების სრულყოფაშიც. ასეთ სისტემებში ზემოდან მართული რეფორმები კი არ აიძულებს მასწავლებელს მუშაობის მეთოდების შეცვლას, არამედ თვითონ მასწავლებლები ხელმძღვანელობენ რეფორმებს და როგორც სპეციალისტები, პასუხისმგებლობას იღებენ საკუთარ თავზე. თითქმის ყველა ქვეყანაში, რომელიც OECD-ში შედის, პედაგოგთა უმრავლესობა კმაყოფილია თავისი მუშაობით და მიაჩნია, რომ წვლილი შეაქვს განათლების განვითარებაში. ისინი მნიშვნელოვან ინვესტიციას დებენ საკუთარ პროფესიულ განვითარებაში – ეს ეხება როგორც დახარჯულ დროს, ასევე ფინანსებსაც – და ვინც ამ გზით მიდის, შედეგად კლასში მუშაობისას იყენებს პედაგოგიური სტრატეგიების უფრო ფართო სპექტრს. სწორედ ეს არის საკვანძო საკითხი საქართველოსთვის, სადაც ვერაფრით ხერხდება განათლების სისტემის რეალური დეცენტრალიზაცია. შესაბამისად, მასწავლებელი ვერ გრძნობს თავს მიმდინარე რეფორმების თანამონაწილედ, აღიქვამს მათ თავს მოხვეულად და, შესაბამისად, განწყობა/მოტივაცია ცვლილებების წარმატებით განხორციელებისა არ გააჩნია.

მასწავლებლის პროფესიისადმი მიძღვნილ საერთაშორისო შეხვედრაზე დაისვა კითხვა, როგორ ავამაღლოთ მასწავლებელთა გადამზადებისა და სწავლა-სწავლების ხარისხი. შეიძლება გამოიყოს შეხვედრის ოთხი თემა. მონაცემებზე დაყრდნობით, მოცემულ მოხსენებაში ნაჩვენებია, როგორ გავხადოთ ეფექტური მასწავლებლებზე ორიენტირებული რეფორმა. მოყვანილია იმ რეფორმების მაგალითები, რომლებმაც დადებითი შედეგები გამოიღო, პერსპექტიულია ან წარმოაჩენს ცვლილებათა განხორციელების შემოქმედებით უნარებს. მოხსენებაში განიხილება შემდეგი საკითხები:

მალე მრავალ ქვეყანაში, მათ შორის – საქართველოშიც, წარმოიშობა პედაგოგების დეფიციტი, რადგან სპეციალისტების დიდი ნაწილი მიაღწევს საპენსიო ასაკს. საჭიროა შემუშავდეს გააზრებული სტრატეგიები და შეიქმნას მოტივაცია მასწავლებელთა რიგებში ახალი კადრების მოსაზიდად. ამ საკითხის გადაჭრის ერთ-ერთი ვარიანტი სამუშაოს ანაზღაურების მაღალი დონეა. მრავალ ქვეყანაში, სადაც მოახერხეს, მასწავლებლის პროფესია მიმზიდველი გაეხადათ, ამას არა მარტო ხელფასის გაზრდით, არამედ საზოგადოებაში მისი სტატუსის ამაღლებითაც მიაღწიეს, შესთავაზეს რა პედაგოგებს კარიერული ზრდის რეალური პერსპექტივა და მათ როგორც პროფესიონალებს რეფორმების გატარება ანდეს. ამ შემთხვევაში პედაგოგს ისეთი განათლება სჭირდება, რომელიც საშუალებას მისცემს მას, განათლების სფეროში გახდეს ინოვატორი და მკვლევარი და არა მხოლოდ სასწავლო გეგმის შემსრულებელი.

კვლევები გვიდასტურებს, რომ მასწავლებელთა პროფესიული დონე სხვადასხვა ქვეყანაში და ერთი ქვეყნის ფარგლებშიც კი ძალიან განსხვავდება. ლაპარაკია არა მხოლოდ რაოდენობრივ მაჩვენებელზე, არამედ პედაგოგიური მოღვაწეობის ბუნების გაგებაზე. ხშირად მასწავლებელთა პედაგოგიური განვითარება დაჰყავთ სხვადასხვა კურსების, ჩვენში კი – ტრენინგების, გავლამდე, მაშინ როცა მასწავლებლები აღნიშნავენ, რომ განვითარებისთვის ყველაზე სასარგებლოა კვალიფიკაციის ამაღლების გრძელვადიანი პროგრამები და ასევე – პროგრამები სწავლების ეფექტურობის ამაღლების საშუალებათა ჯგუფური განხილვების ჩათვლით. მასწავლებლები პროფესიული განვითარების ხარჯებს საკუთარ თავზე იღებენ: მან, ვინც კვალიფიკაციის ამაღლებაში მოახდინა ინვესტირება, როგორც წესი, სწავლებისგან მეტი სარგებელი მიიღო, ისევე როგორც მან, ვინც მონაწილეობდა საერთო საქმეში და კოლეგებთან ერთად მუშაობდა სწავლების არსებული მეთოდების სრულყოფისათვის. მეორე მნიშვნელოვანი საკითხი, რომელიც სამუშაო ადგილზე მასწავლებლის დახმარებას ეხება – რამდენად შეიძლება ადაპტირებული იყოს დასაქმების პირობები და კარიერული ზრდის პერსპექტივები მათ მოთხოვნილებებსა და მიზნებთან.

როდესაც შეფასება და უკუკავშირი გონივრულად ხორციელდება, მასწავლებლები მას მუშაობაში დახმარებად აფასებენ. შეფასებას შეუძლია, ხელი შეუწყოს პედაგოგების სრულყოფას და მათ მოზიდვას სკოლის მაჩვენებლების გაუმჯობესების საქმეში. დღესდღეობით მასწავლებლებს არ მიაჩნიათ, რომ სკოლების ხელმძღვანელები შეფასებას იყენებენ მათი წარმატების აღიარებისთვის, ეს კი ნიშნავს, რომ შეფასების საკვანძო კომპონენტია მათი სათანადო მომზადება, ვინც მას ატარებს. ამასთან დაკავშირებული კიდევ ერთი დელიკატური საკითხი მუშაობის მაჩვენებლებისა და ანაზღაურების შესაბამისობის კრიტერიუმთა დადგენაა. როგორი სისტემაც არ უნდა გამოიყენებოდეს, ის უნდა იყოს სამართლიანი, ეყრდნობოდეს საიმედო მონაცემებს და მისი გამოყენება უნდა ხდებოდეს გამჭვირვალედ და პროფესიული ნორმების შესაბამისად.

კარდინალურმა ცვლილებებმა შესაძლოა გამოიწვიოს გაურკვევლობის ზრდა; ეს, თავის მხრივ, მიგვიყვანს დაინტერესებულ პირთა წინააღმდეგობამდე, მასწავლებლების აქტიური და მონდომებული მონაწილეობის გარეშე კი საგანმანათლებლო რეფორმა ჩავარდება. საქართველოს გამოცდილება სწორედ ამის ნათელი მაგალითია. რეფორმის წარმატების შანსი შეიძლება გაიზარდოს მასწავლებლების ეფექტური კონსულტირებით, დახმარებით, კომპრომისების პოვნით და, რაც მთავარია, პედაგოგთა ჩართვით რეფორმის დაგეგმვისა და განხორციელების პროცესში. კონსულტირებიდან პრაქტიკული მოქმედების გზის გავლით რეფორმირების პროცესი ნელ-ნელა მიდის სკოლების რეალური ცვლილებისკენ. ამ პროცესებში გადამწყვეტია განათლების სისტემის ხელმძღვანელ პოზიციებზე პროფესიონალი და გამოცდილი პედაგოგების დანიშვნა, რაც, სამწუხაროდ, იშვიათია, განსაკუთრებით – საქართველოში. 

სასურველი არ არის ამ ოთხი თემის ცალ-ცალკე განხილვა. მათი ურთიერთდამოკიდებულება წარმოადგენს რეფორმის განხორციელების პროცესში ძირითადი პრობლემებისა და პოლიტიკის არსის გაგების საკვანძო საკითხს. მაგალითად, უმაღლეს სასწავლებლებში გამსვლელი ქულის მაღლა აწევა მიგვიყვანს პედაგოგიური კადრების დეფიციტამდე, თუ მათ ხელს არ შევუწყობთ შესაბამისი პირობებითა და ანაზღაურებით. ხელფასის მომატება და სამუშაო პირობების შეცვლა ვერ გამოიწვევს მასწავლებელთა მომზადების ხარისხის ავტომატურ ცვლილებას, თუ არ გამკაცრდა პროფესიაში შემოსვლის მოთხოვნები. პედაგოგიური მუშაობის შეფასების სისტემის გავლენა შეზღუდული იქნება, თუ შეფასების შედეგები დაიყვანება მხოლოდ ფულადი ანაზღაურების დადგენამდე და არ იქნება გათვალისწინებული პროფესიული განვითარებისა და კარიერული ზრდის საშუალებები. თუ მასწავლებლები სათანადოდ არ იქნებიან მომზადებული, მათთვის დამოუკიდებლობის მიცემა შესაძლოა კონტრპროდუქტიული აღმოჩნდეს.

სტატია მომზადდა „Building a high-quality teaching profession. Lessons from around the world”-ის მიხედვით

რედაქტირება გაუკეთა კახა ჟღენტმა

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. Building a High-Quality Teaching Profession Lessons from around THe worLd – https://asiasociety.org/files/lwtw-teachersummit.pdf

1.https://www.oecd.org/education/school/programmeforinternationalstudentassessmentpisa/47506177.pdf

2.«Учитель как специалист высокой квалификации: построение профессии.Уроки со всего мира» – Вопросы образования.2011