სამშაბათი, მარტი 19, 2024
19 მარტი, სამშაბათი, 2024

გულთგონთხართა? (წერილი მეორე)

შეცდომა პირველი – ამბავი მეორე: სარიდანის გათვლა

მსმენია (და არა მარტო მსმენია, არამედ პირადად ვიცნობ იმ ბავშვებს, რომლებიც მერე ჩემი სტუდენტები გახდნენ და მიყვებიან ამის შესახებ), „ვეფხისტყაოსნის“ სწავლებისას როგორ არასწორად უნერგავენ მოსწავლეებს თავში იმ აზრს, თითქოს სარიდანმა მეშვიდე სამეფო იმ იმედით გადააბარა ფარსადანს, რომ უშვილო ფარსადანი მის ძეს გადაულოცავდა ინდოეთის შვიდივე სამეფოს. გამოდის, სარიდანს პოლიტიკური გათვლა ჰქონია და მისი საქციელი ქვეყნისა და ხალხის წინაშე ერთგულად ნამსახურევად კი არ უნდა მივიჩნიოთ, როგორც თვითონ ამბობს, „აწ მე მწადს, თქვენსა წინაშე მეცა ვცნა ძალი გულისა, სახელი დარჩეს ჩემისა ერთგულად ნამსახურის“, არამედ შორსმიმავალ გეგმად.

ცხადია, პოლიტიკოსები იმაზე ბევრს ფიქრობენ, ვიდრე რიგითი ადამიანები. ხშირად მათ დაფარულ მიზანს მხოლოდ მას შემდეგ ვხვდებით, როცა შედეგი დადგება. პოლიტიკოსები არ არიან ვალდებულები, გამოვიდნენ და საჯაროდ ისაუბრონ იმ ნაბიჯებზე, რომლებიც მიზნამდე მიიყვანს მათ. მაგრამ ეს მსჯელობა მაშინ იქნებოდა მართებული სარიდანთან მიმართებით, თუკი სარიდანი ფარსადანს მაშინ შეეწყნარებოდა, როცა მას უკვე ჰყავდა ვაჟიშვილი. არადა, ტექსტში ხომ გასაგებად წერია, სარიდანს მას შემდეგ ეყოლა ძე, როცა ის უკვე ამირბარი იყო. ფარსადანს ჯერ კიდევ არ ჰყავდა შვილი, როცა ინდოეთის მეშვიდე სამეფო დანარჩენ ექვსს მიუერთა. სარიდანი ფარსადანზე ადრე კი გახდა მამა, მაგრამ ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ სარიდანმა ამდენი გათვალა. ტექსტში არაფერია ნათქვამი გათვლებზე, სამაგიეროდ, ტექსტში გასაგებად წერია: „ძე არ ესვა მეფესა და დედოფალსა მზისა დარსა, ჭმუნვა ჰქონდა, ჟამი იყო, მით აეხვნეს სპანი ზარსა. ვა, კრულია დღემცა იგი, მე მივეცი ამირბარსა! მეფემან თქვა: „შვილად გავზრდი, თვით ჩემივე გვარი არსა“. რა გამოდის? სარიდანი, რომელსაც „ხალვა მოსძულდა, შეექმნა გულს კაეშანთა ჯარები“, იღებს გადაწყვეტილებას, თავისი პატარა სამეფო მიუერთოს ფარსადანის ქვეყანას. ფარსადანი ალბათ იმავე სამეფოს უტოვებს მას განსაკარგად, რომელიც შეაწყნარა მანამდე სარიდანმა. თუმცა ამის პასუხად სარიდანი იღებს სრულიად ინდოეთის ამირბარობასაც: „ერთი სამეფო საკარგად, უბოძა ამირბარობა“. რამდენად მომგებიანი ან წამგებიანია სარიდანის საქციელი, მე ვერ განვსჯი, მაგრამ ტექსტი ამბობს, ეს იმდენად სწორი გადაწყვეტილებაა, სარიდანის სახელი ერთგულად ნამსახურევი დარჩება შთამომავლობასო. აქედან გამომდინარე, ეს სწორი გადაწყვეტილებაა მეშვიდე პატარა სამეფოსთვის. თუმცა სარიდანს, არა მგონია, ისიც გაეთვალა, რომ ჯერ შეეწყნარებოდა ფარსადანს, მერე გავიდოდა წლები (არ ვიცით, რამდენი, მაგრამ, ცხადია, რომ ეს იმავე წელს არ მომხდარა), ეყოლებოდა ვაჟიშვილი, ფარსადანი ისევ უშვილო იქნებოდა და მის ძეს დარჩებოდა სრულიად ინდოეთის შვიდივე სამეფო. ასეთ არასწორ გათვლებზე (თუ ის მაინც არსებობდა) ამბობენ: კაცი ბჭობდა, ღმერთი იცინოდაო, რადგან ასეთ გათვლებს იშვიათად მივყავართ სასურველ შედეგამდე. სარიდანს კი, მართლა თუ ჰქონდა ამგვარი გათვლა, ბედი ჰქონია, რომ ყველაფერი ისე მოხდა, როგორც მას უნდოდა. თუმცა, ყველაფერი ისე მაინც არ მომხდარა…

შეცდომა მეორე: ფემინიზმის ძიება და ეპოქის უგულებელყოფა

გასაგებია, რომ ოცდამეერთე საუკუნეში ვიაზრებთ ქალის როლს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში. მაგრამ დაუშვებელია, არასწორად მივაწეროთ ერთ ეპოქას ის, რაც სულ სხვა ეპოქის დამსახურება, მონაპოვარი და მიღწევაა. ლიტერატურათმცოდნეობის გზამკვლევებში, რომლითაც მსოფლიოს საუკეთესო პროგრამები ხელმძღვანელობენ, მკაცრად არის იმის შესახებ მითითება, რომ არ ვეძებოთ ტექსტებში ის, რაც იქ არ არის. მაგალითად მოჰყავთ „მედეა“ და ფემინიზმი. არ არის მედეა ფემინისტი, თუმცა ლიტერატურის მასწავლებლებს წამოსცდებათ ხოლმე არასწორი ფრაზა, არასწორი დახასიათება, რადგან ძალიან უნდათ, ეს ასე იყოს – მედეა ილაშქრებს მამაკაცის წინააღმდეგ და ამის გამო ფემინისტია. ხანდახან ეს წამოცდენა მასწავლებლების ბრალიც არ არის, რადგან ისინი იმდენად არიან მოქცეულნი თავიანთი ეპოქის პარადიგმის საზღვრებში, რომ სხვანაირად ვერც ხედავენ. იმავეს ვიტყოდი თინათინის გამეფების ამბავზე. ნუ ვეძებთ ამ კონკრეტულ ეპიზოდში ფემინიზმის ელემენტებს, სხვაც ბევრია დასანახი ამ ეპიზოდში. თინათინის გამეფებაში ფემინიზმის დანახვა ფემინიზმის არასწორი გაგებაცაა. „ლეკვი ლომისა სწორია, ძუ იყოს თუნდა ხვადია“ იმას ნიშნავს, რომ სულ ერთია, ქალი თუ მამაკაცი, მეფის წულიც მომავალი მეფეა, ზუსტად ისეთივე, როგორც თავად ახლანდელი მეფე. მომავალში, უფრო სწორად, საბჭოთა ეპოქაში, ეს აფორიზმადქცეული სტრიქონი იმ დიალოგის გაგრძელებაა, რომელიც ვაზირებსა და როსტევანს შორის იმართება: „თუცა ქალია, ხელმწიფედ მართ ღმრთისგან დანაბადია…“

ამავე ეპიზოდს უკავშირდება ეპოქის არასწორი გაგებაც, რომელიც იმით გამოიხატება, რომ, როდესაც თინათინის გამეფებას სავსებით სწორად ადარებენ თამარის გამეფებას, არასწორად ამბობენ, რომ თამარი უსამართლოდ იქნა მამამისის მიერ თანამოსაყდრედ გამოცხადებული. ამას წინათ ერთ ძალიან კარგ ჟურნალში წავიკითხე ჩემთვის ძალიან საინტერესო ლიტერატორის ეს სიტყვები და გული დამწყდა. მანამდეც არაერთხელ მსმენია სხვებისგანაც ამის თაობაზე. როდესაც გადავწყვიტე, საკითხს უკეთ გავცნობოდი, გავეცანი ისტორიკოსების ნაშრომებს, ჩავხედე წყაროებს, მოვუსმინე ავტორიტეტულ მეცნიერებს, დავეკითხე პროფესიონალ ისტორიკოსებს და მათგან ასეთი პასუხი მივიღე: თამარის გამეფება ლეგიტიმურად მოხდა, ერთადერთი, რამაც შესაძლოა, გამოიწვიოს დავა, გიორგი მესამის მეფობის საკითხია. რამდენად სწორი იყო მამამისი, როდესაც ტახტი დაუკარგა შვილიშვილს და ძალაუფლება გადასცა მეორე, უმცროს ვაჟს. პაპამისის ამ  ნაბიჯის გამო დემნა (დემეტრე), რომელმაც გადაწყვიტა ტახტის არა დაბრუნება, არამედ მითვისება, უკანონოდ მოიქცა. მას აღარ ეუკთვნოდა ტახტი, რადგან იგი არ იყო მეფის შვილი. მიუხედავად იმისა, რომ მამამისი, დავით მეხუთე, მეფე იყო, მისი სიკვდილის შემდეგ მეფობა სწორედ თამარის მამას, გიორგი მესამეს ერგო (არგუნა მამამისმა, დემეტრე პირველმა), ამიტომაც თამარის გამეფების მომენტში თამარის გამეფება ლეგიტიმური აქტი იყო, ხოლო დემეტრეს პრეტენზიები – არალეგიტიმური. ასე რომ, თინათინის გამეფების ეპიზოდში რუსთველმაც საკადრისი პასუხი გასცა მათ (თუკი ასეთები არსებობდნენ), ვისაც ეჭვი ეპარებოდა ქალის ტახტზე ასვლის შესაძლებლობაში, რაც კანონსაწინააღმდეგო ქმედება არ ყოფილა, მაგრამ უპრეცედენტო შემთხვევა ნამდვილად იყო.

შეცდომა მესამე: არასწორი შედარებები

იშვიათად, მაგრამ ისიც გამიგია, რომ ზოგიერთმა მასწავლებელმა ნესტან-დარეჯანს ანალოგი მოუძებნა. შესაძლოა, არასწორ სიტყვას ვიყენებდე და პროტოტიპს უნდა ვამბობდე, მაგრამ მე არც ერთ და არც მეორე სიტყვას არ გამოვიყენებდი ამ გაუმართლებელი მოვლენის აღსაწერად. ვინ იყო ნესტანის პროტოტიპი/ანალოგი? მედეა. ნუ გაგეცინათ. არ გაგეცინათ? იმედია, არა იმიტომ, რომ თქვენც იმათ რიცხვში ხართ, ვისაც ეს ბრიყვული აზრი მოუვიდა თავში. საქმე ისაა, რომ მე არა ვარ იმის წინააღმდეგი, ნებისმიერი ჰიპოთეზა წამოაყენოს მკითხველმა, ღმერთმა დამიფაროს, ასეთი კატეგორიული ვიყო და მიუღებლობა მჭირდეს სხვების მოსაზრებების მიმართ. პირიქით, ჩემთვის ლიტერატურა სწორედ იმითაა საინტერესო, რომ რამდენი წაკითხვაცაა, იმდენი აზრი არსებობს. ეს კი არ გულისხმობს იმას, რომ ლიტერატურის წაკითხვისას რაშომონის ეფექტს ვითვალისწინებდე. არ გახსოვთ, რა არის რაშომონის ეფექტი? გაიხსენეთ აკუტაგავა რიუნოსკეს მოთხრობა „უსიერ ტყეში“ და, თუკი ეს ტერმინი მანამდე არ გაგიგიათ, მიხვდებით, რასაც ვგულისხმობ. შესაძლოა, მოთხრობა იცოდეთ, მაგრამ არ იცოდეთ, რომ, როდესაც აკირა კუროსავამ გადაიღო ამ პატარა მოთხრობის მიხედვით ფილმი, მან მასთან ერთად გააერთიანა მეორე მოთხრობაც, რომლის სათაურშიც ფიგურირებს სიტყვა „რაშომონი“ და ფილმსაც ეს სათაური უწოდა (ხანდახან ითარგმნება როგორც „რაშომონი“, ზოგჯერ კი „რასიომონი“). ამ ფილმის მიხედვით კი ეფექტს, როდესაც ერთსა და იმავე მოვლენას ყველა სხვადასხვაგვარად აღწერს, რადგან ერთსა და იმავე ფაქტს ყველა თავის პრიზმაში ატარებს, ანუ სუბიექტურად აღიქვამს, დაარქვეს რაშომონის ეფექტი. ხშირად ამ ეფექტით აღწერენ ისეთ მოვლენასაც, რომელიც, არასაკმარისი მტკიცებულებების გამო, სიმართლეს ვერ გვაახლოებს. ვიცი რა ამ ეფექტის შესახებ, ვიაზრებ, რომ ეს ეფექტი ისტორიული ფაქტის თხრობისას თვითმხილველის განსხვავებულ პერსპექტივებს ამართლებს და ხსნის, ხოლო ლიტერატურული ნაწარმოების წაკითხვისას, მიუხედავად იმისა, რომ სიმართლესთან მიახლოება რთულია, მაინც  იმის მომხრე ვარ, ჰიპოთეზის წამოყენების შემდეგ ეს ჰიპოთეზა ან დავასაბუთოთ, ან უკუვაგდოთ.

ახლა რაც შეეხება მედეასა და ნესტან-დარეჯანის მსგავსებას. რა მსგავსება უნდა ვეძებთ ევრიპიდეს პერსონაჟსა და რუსთველის პერსონაჟებს შორის, როცა მსგავსება არ არსებობს. მათ არც ერთნაირი ბიოგრაფია აქვთ, არც ერთნაირი ხასიათი, განსხვავებულ ეპოქაშიც ცხოვრობენ და განსხვავებული კულტურის მატარებლებიც არიან. ერთადერთი საერთო მათ შორის ისაა, რომ ორივეს ჰყავს მამიდა. მაგრამ აქაც უნდა გავითვალისწინოთ შემდეგი: მედეას მამიდა, კირკე, აპოლონიოს როდოსელის პერსონაჟია, შემდეგ ეს პერსონაჟი, სხვა ავტორებთან ერთად, ოთარ ჭილაძემაც აითვისა და მხატვრულად დაამუშავა. კირკეს იცნობს ჰომეროსიც, მაგრამ ჰომეროსი არ იცნობს მედეას. თანაც ის კირკე, რომელიც აიეტის დაა და „ოდისეას“ პერსონაჟია, ანაქრონიზმია თავად პოემაში. არგონავტების ლაშქრობა ტროას ომამდელი ამბავია, რადგან ომში მონაწილე ზოგიერთი პერსონაჟი ან თავად იყო არგონავტი ან მისი მამა იყო ექსპედიციის მონაწილე. ეს იმას ნიშნავს, რომ მაშინ, როდესაც ოდისევსი კირკეს კუნძულზე მოხვდება, მედეა ასაკოვანი ქალი უნდა იყოს, ხოლო კირკე, მისი მამიდა, პოემაში არა ჰგავს ხანდაზმულს, რადგან მას სასიყვარულო კავშირი აქვს ოდისევსთან. ერთადერთი ახსნა, რა ასაკისაა კირკე, მის გრძნეულებაში იმალება: სავარაუდოდ, გრძნეული კირკეს ასაკი ბუნდოვანია. მაგრამ ამ მსჯელობას ნიადაგი ეცლება, როცა გავიხსენებთ, რომ ჰომეროსი საერთოდ არც ასახელებს მედეას. არადა, გრძნეული კირკეს სახე სწორედ ჰომეროსიდან გადავიდა სხვა ნაწარმოებებშიც. დავარიც გრძნეულია, მან „გრძებითა ცაცა იცის“, ფარსადანის აზრით, მან ასწავლა ნესტანს ეშმაკისეული საქმეები: „მე ღმრთისა ვუთხარ, დაუბამს მას ეშმაკისა ბადესა!“ ერთი შეხედვით, დავარი და კირკე გვანან ერთმანეთს, მაგრამ მედეა და ნესტანი არანაირ მსგავსებას არ ავლენენ. თანაც არსად წერია, არცერთ ლიტერატურულ ტექსტსი, რომ კირკემ ასწავლა მედეას გრძნეულება. ერთადერთი ასეთი ნაწარმოებია ოთარ ჭილაძის „გზაზე ერთი კაცი მოდიოდა“, რომელიც ვერაფერით ეცოდინებოდა რუსთველს. გამოდის, რომ, თუკი წამოვაყენებთ ჰიპოთეზას, რომლის მიხედვითაც, წყვილი „მედეა და კირკე“ ნესტანისა და დავარის წინასახეა, ეს ჰიპოთეზა უნდა უკუვაგდოთ, რადგან ის ყოველგვარ საფუძველსაა მოკლებული. უფრო სწორი იქნება თუკი გავიხსენებთ, რომ ნესტანის, ისევე როგორც თინათინის, პროტოტიპი თამარი უნდა იყოს (როგორ ამას დავით წერედიანი (და სხვა მრავალი მკვლევარი) ამბობს არაჩვეულებრივ ინტერვიუში), აღმოვაჩენთ, რომ თამარს და მის დას მამიდა რუსუდანი ზრდიდა, რუსუდანი კი ქვრივი იყო. ამიტომ ის უფრო გამოდგება პროტოტიპად, თუკი ასე ძალიან გვინდა, მივუსადაგოთ რუსთველისეულ პერსონაჟებს სხვა პერსონაჟები, ხან ისტორიული და ხანაც ლიტერატურული. მაგრამ ისიც არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ მსგავსება რუსუდანსა და დავარს შორის მხოლოდ ტიპოლოგიურია და ერთადერთ რამეში ვლინდება: ორივე ძმისშვილს ზრდის.

იმედია, საკმარისზე მეტი არგუმენტი მოვიყვანე იმის დასამტკიცებლად, რომ ვინც მედეას ნესტანს ადარებს, გარდა იმისა, რომ არცერთ ნაწარმოებს არ იცნობს წესიერად, იმასაც ამჟღავნებს, რომ წაკითხულის გააზრებაც არ შეუძლია წესიერად და არ იცის მთავარი პრინციპი – ყველაფრის შედარება არ შეიძლება. მერე რა, რომ ნესტანის და მედეას ბედიც ზღვას უკავშორდება? ორი რამ ერთმანეთს შეადარო, ჯერ საერთო უნდა მოძებნო (და ეს საერთო ზღვა არ უნდა იყოს ჩვენს კონკრეტულ შემთხვევაში) და მხოლოდ ამის შემდეგ ხდება დასაშვები შედარება. ასე ხომ ნესტანის ჯულიეტასთან შედარებაც შესაძლებელი იქნებოდა, არადა, აბსურდი არ არის ამ ორი პერსონაჟის ერთმანეთთან შედარება?!

ამ წერილის ბოლოს, კიდევ ერთხელ მოვუხდი ბოდიშს მათ (ბოდიშს ვიხდიდი პირველი წერილის დასაწყისში და, თუკი ვინმეს პირველი წერილი არ წაუკითხავს, მისთვის არ იქნება ეს ბოდიში ზედმეტი რევერანსი), ვისაც ამ შეცდომების საჯაროდ აღნიშვნა ეზედმეტა, რადგან ისევ და ისევ ვიმეორებ, ეს წერილი მათთვის არცაა დაწერილი. ეს წერილი იმათ ეხებათ, ვინც „ვეფხისტყაოსნის“ სწავლებისას უხერხულ შეცდომებს უშვებენ. ასეთები კი, დამერწმუნეთ, საკმაოდ არიან…

 

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი