მასწავლებლის პროფესიული განვითარება და კარიერული ზრდა.მსოფლიო გამოცდილება. (მეორე ნაწილი)

ჩვენი ქვეყანა პროფესიული განვითარებისა და კარიერული ზრდის ახალი სისტემის ამოქმედების მოლოდინშია. მიმდინარეობს დისკუსია სისტემის დადებით მხარეებსა და იმ საფრთხეებზე, რომელთა გათვალისწინებაც აუცილებელია ასეთი მნიშვნელოვანი სიახლის წარმატებით განხორციელებისთვის. ამ კონტექსტში საყურადღებოა ანალოგიური სისტემების გაანალიზება და შედარება ჩვენი ქვეყნის რეალობასთან. ჩვენი წერილი ეყრდნობა ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის განათლების ექსპერტების 2011 წლის მოხსენებას. მოხსენება მომზადებულია ანდრეას შლეიხერის (გერმანია) – განათლების მკვლევარის, ეკონომიკური და კულტურული განვითარების ორგანიზაციის (OECD) PISA-ს ერთ-ერთი ხელმძღვანელისა და კოორდინატორის – მიერ.

განათლების სისტემების წინაშე დგას რთული ამოცანა – დააინტერესონ უმაღლესი სასწავლებლების ნიჭიერი კურსდამთავრებულები მასწავლებლის პროფესიით. სხვადასხვა ქვეყანაში ამ პრობლემას სხვადასხვანაირად წყვეტენ. შრომის ანაზღაურების კონკურენტუნარიანობა, კარიერული ზრდის პერსპექტივა, პროფესიული თვითრეალიზაციის განსხვავებული გზები და მასწავლებლებისთვის როგორც პროფესიონალებისთვის განსაზღვრული უფლებამოსილების მინიჭება გამოყენებული სტრატეგიების მნიშვნელოვანი ასპექტებია.

კადრების შერჩევის აქტიურ კამპანიაში აქცენტი შეიძლება დაისვას იმაზე, რომ ამ პროფესიას შეუძლია მორალური კმაყოფილების მოტანა – ამგვარად ამ პროფესიაში შეიძლება ისეთი ადამიანების მოზიდვა, რომლებიც სხვაგვარად არც კი განიხილავდნენ ამ შესაძლებლობას. იქ, სადაც პედაგოგიური მოღვაწეობა პრესტიჟულ საქმიანობად ითვლება, შესაძლებელია სტატუსის უფრო მეტად აწევა კონკურსის მეშვეობით, რომელიც მასწავლებლებს წარმოდგენას შუქმნის იმის შესახებ, რომ მათ პოპულარული პროფესია აირჩიეს. ამასთან ერთად, აუცილებელია გარკვეული დონე პროფესიული განათლების დასაწყისში, რომელიც ახალ მასწავლებლებს არა მხოლოდ სტანდარტული მეთოდების გამოყენებისთვის, არამედ საგანმანათლებლო პროგრამების შემუშავებასა და განხორციელებაში აქტიური მონაწილეობისთვისაც ამზადებს.

საგანმანათლებლო სისტემებს შეუძლია მაღალი კლასის სპეციალისტების მოზიდვა არა მარტო ანაზღაურებით, არამედ იმ პირობებითაც, რომლებშიც მასწავლებელი პროფესიონალად ჩამოყალიბდება.

PISA კვლევის მონაცემების თანახმად, მსოფლიოს წარმატებული საგანმანათლებლო სისტემები სტუდენტებს სთავაზობენ ისეთი სახისა და ხარისხის განათლებას, რომელიც ნაკლებწარმატებულ სისტემებში მხოლოდ ელიტური უმცირესობისთვის არის ხელმისაწვდომი. ეს იმას ნიშნავს, რომ მათ უნდა შეძლონ ყველასთვის უმაღლესი დონის პედაგოგიური მომსახურების უზრუნველყოფა. როგორც გვიჩვენებს განათლების სფეროში ნაციონალური პოლიტიკის მიმოხილვა, წარმატებულ საგანმანათლებლო სისტემებს ხშირად აჰყავთ სამუშაოდ ისეთი სასწავლო დაწესებულებების კურსდამთავრებულები, რომლებიც საუკეთესო სპეციალისტებმა დაამთავრეს. ადამიანები, რომლებიც პროფესიული თვითრეალიზაციისკენ მიისწრაფვიან და დაინტერესებულები არიან სტატუსის შესაბამისი პროფესიული შრომის პირობებით, შესაძლოა შეაშინოს სკოლებში დირექტიულმა ატმოსფერომ და მმართველობაში ბიუროკრატიული მექანიზმების გამოყენებამ. ამიტომ ბევრი საგანმანათლებლო სისტემა სკოლების მართვის რეორგანიზაციის გზით მიდის: ადმინისტრაციის სანაცვლოდ მოვიდა მმართველობა ნორმების საფუძველზე, რომელსაც პროფესიული საზოგადოება შეიმუშავებს და რომელიც უზრუნველყოფს საზოგადოებრივ სტატუსს, შრომის ანაზღაურების განსაზღვრულ დონეს, პროფესიულ დამოუკიდებლობას, ხარისხიან პროფესიულ განათლებას და პასუხისმგებლობას როგორც პროფესიული მოღვაწეობის შემადგენელს. ამავე საგანმანათლებლო სისტემებმა შექმნეს საზოგადოებრივი დიალოგის ეფექტური მექანიზმები. დაბოლოს, მათ შეიმუშავეს თანამშრომლობის მიმზიდველი ფორმები, რომლებიც შესაბამისობაშია მუშაობის მოქნილ გრაფიკთან დასაქმების გარანტიით და რომელიც სკოლას საკმარის უფლებამოსილებას სთავაზობს პედაგოგიური კადრების მართვის კუთხით.

მმართველობის ეს პრინციპები ნაციონალურ და რეგიონულ პოლიტიკაში პრიორიტეტული გახდა.

უნდა გავითვალისწინოთ სამუშაო ძალით სახელმწიფოს უზრუნველყოფა და მასზე მოთხოვნა და იმ სტრატეგიების მოფიქრება, რომლებიც მიმართულია პროფესიაში ახალგაზრდობის მოზიდვისკენ, ასევე – განსაზღვრულ საგნებში სპეციალისტების უკმარისობის პრობლემის მოგვარებისკენ.

იმ ქვეყნებშიც კი, სადაც განათლების სისტემას აქვს განსაკუთრებით ნიჭიერი კურსდამთავრებულების რეკრუტირების საშუალება, აღიარებენ, რომ სწავლების ხარისხი მნიშვნელოვანწილად არის დამოკიდებული იმაზე, რომელი სასწავლო დაწესებულება დაამთავრა მასწავლებელმა. პოტენციური პედაგოგები, რომელთა შორისაც ხდება არჩევა, განიცდიან გავლენას საზოგადოებაში გაბატონებული აზრისა მოცემულ პროფესიაზე, მათ შორის – საზოგადოებრივ სტატუსზე; შრომის პირობებზე; მასთან დაკავშირებულ შესაძლებლობაზე იგრძნონ, რომ შენს სამუშაო ადგილზე რაღაც შენზეც არის დამოკიდებული; მატერიალურ შემადგენელზე. ეს ფაქტორები ყურადღებით არის შესასწავლი, იმის გათვალისწინებით, რომ მრავალი განვითარებული ქვეყნის ეკონომიკა უკვე შეეჯახა პედაგოგიური კადრების დეფიციტს და მომავალში სიტუაცია გაუარესდება, რადგან ბევრი მასწავლებელი პენსიაზე გავა. იმ ქვეყნებშიც კი, სადაც მოთხოვნები განათლების სფეროში დაბალანსებულია, ცალკეულ საგნებსა და სკოლებში არ ჰყოფნით პედაგოგები მოსახლეობის სოციალურად მგრძნობიარე და იზოლირებული ჯგუფებისთვის.

ამ სფეროში პოლიტიკური გადაწყვეტილებები ორ სხვადასხვა დონეზე უნდა მიიღებოდეს. პირველი ეხება პროფესიის ხასიათს როგორც ასეთს და სპეციფიკურ პირობებს, რომლებშიც მასწავლებლები მუშაობენ. აქ ძალისხმევა საზოგადოდ მასწავლებლის პროფესიის სტატუსის ამაღლებისა და ბაზარზე მისი კონკურენტუნარიანობის ზრდისკენ უნდა იყოს მიმართული. მეორეა კონკრეტული ზომები, რომელთა მიზანია მასწავლებელთა მოზიდვა ქვეყნის იმ რეგიონებში, იმ თემებში, იმ სპეციალიზაციებში, სადაც ისინი არ ჰყოფნით. ამ დონეზე გადაწყვეტილების მიღებისას ჩვენ ამოვდივართ იქიდან, რომ პედაგოგებისთვის არსებობს შრომის არა ერთი ბაზარი, არამედ მთელი წყება ბაზრებისა, რომლებიც ერთმანეთისგან განსხვავდება სკოლის ტიპის, განსაზღვრული საგნის სპეციალიზაციის მიხედვით. გამოკითხვისას ვიგებთ, რას აფასებენ თავიანთ მუშაობაში თავად მასწავლებლები, ასევე – რაზე დაისვას აქცენტი პროფესიაში ამა თუ იმ კატეგორიის სპეციალისტების მოსაზიდად: სწავლების სოციალურ მნიშვნელობაზე, ახალგაზრდებთან მუშაობის შესაძლებლობაზე, შემოქმედებითი თვითგამოხატვის პერსპექტივებზე თუ პროფესიულ დამოუკიდებლობასა და თანამოაზრეების ჯგუფში მუშაობაზე.

სხვადასხვა ქვეყნის მაგალითი გვიჩვენებს, რომ პოლიტიკური საშუალებებით შესაძლებელია გავლენის მოხდენა პედაგოგის პროფესიის მიმზიდველობაზე.

პედაგოგის პროფესიის სტატუსი არ წარმოადგენს ამა თუ იმ კულტურის უცვლელ მახასიათებელს და ზოგიერთ ქვეყანაში ის დროთა განმავლობაში იცვლება. სინგაპურის, ინგლისისა და ფინეთის მაგალითები მოწმობს, რომ სიტუაციის კარდინალური შეცვლა შესაძლებელია. სხვადასხვა ქვეყანაში შემჩნეულია კადრების შერჩევისადმი საინტერესო მიდგომები, მათ შორის:

▪ სარეკლამო პროგრამები, ორიენტირებული მასწავლებლობის კანდიდატების „არატრადიციულ” ჯგუფზე;

▪ შერჩევის ინსტრუმენტების გაფართოება;

▪ სამუშაო სტაჟის გათვალისწინების ნორმების გადახედვა პედაგოგთა ამა თუ იმ დაწესებულებაში დასაკავებლად, რათა თავიდან იქნეს აცილებული სიტუაციები, როდესაც ახალბედა მასწავლებლებს გზავნიან რთულ და არაპოპულარულ სკოლებში, რაც უფრო მეტად აუარესებს მდგომარეობას ამ სკოლებში და შესაძლოა, უარყოფითად იმოქმედოს მასწავლებელთა პროფესიულ ზრდაზეც.

თუ კანდიდატი მასწავლებლობის დიდ სურვილს ამჟღავნებს, შერჩევის დროს ხანდახან უპირატესობა ენიჭება რთულად გაზომვად თვისებებს, ისეთებს, როგორებიცაა ენთუზიაზმი, შრომისმოყვარეობა და მოსწავლეთა მოთხოვნებისადმი გულისყურიანი დამოკიდებულება, რადგან ზოგ შემთხვევაში სწავლების ხარისხის კუთხით ისინი უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე შრომითი გამოცდილება და დიპლომი.

კვლევებმა გვიჩვენა, რომ ადამიანებს, რომლებიც მჭიდროდ არიან დაკავშირებულნი სკოლასთან: მშობლებს, რომლებიც ეხმარებიან მასწავლებლებს, ასევე დამსაქმებლებს, რომელთა თანამშრომლები მონაწილეობენ სამუშაო ადგილზე სასწავლო პროგრამებში – მასწავლებლებისადმი უკეთესი დამოკიდებულება აქვთ , ვიდრე ადამიანებს, რომლებსაც მათთან უშუალო კავშირი არ გააჩნიათ. სკოლასა და საზოგადოებას შორის ურთიერთობის გამყარებამ შესაძლოა ხელი შეუწყოს პედაგოგის სტატუსის ამაღლებას. მასწავლებლებსა და სკოლის ხელმძღვანელობას უნარი შესწევთ, საკვანძო როლი შეასრულონ სკოლასა და ოჯახებსა თუ მთლიანად საზოგადოებას შორის კავშირის გაძლიერებაში.

შრომის მიმზიდველ პირობებს ძალუძს გააუმჯობესოს მორალური კლიმატი, შეამციროს კადრების გადინება და გააფართოოს პედაგოგთა კონტინგენტი. 

თანამედროვე დამსაქმებლებს ესმით, რომ თანამშრომლებს ხელი უნდა შეუწყონ სამუშაოსა და პირად ცხოვრებას შორის ბალანსის შენარჩუნებაში. ზოგიერთ ქვეყანაში მასწავლებლებს საშუალება ეძლევათ, იმუშაონ არასრული რეჟიმით, ისინი სარგებლობენ შემოქმედებითი შვებულებით და უხანგრძლივდებათ შვებულება საკუთარ ხარჯზე, ხდება საწარმოო დაწესებულებებთან გაცვლა-გამოცვლსი ორგანიზება. ეს წამოწყებები მოითხოვს თანხებს, მაგრამ ამ დანახარჯის ფასად მცირდება კადრების გადინება, უმჯობესდება მორალური კლიმატი, სკოლებში შემოდის ახალი ცოდნა და უნარები.

პედაგოგიურ მუშაობას მეტი კმაყოფილება მოაქვს, როდესაც მასწავლებელი მონაწილეობს სკოლის მუშაობის გაუმჯობესების პროცესში. 

პროფესიონალიზმის არსი მდგომარეობს იმ ფაქტის აღიარებაში, რომ „ჩინოვნიკს” კი არა, არამედ პროფესიონალს აქვს ის ცოდნა, რომელიც აუცილებელია იმის შესახებ გადაწყვეტილებათა მისაღებად, რა მომსახურებაა საჭირო და როგორ უზრუნველვყოთ ის. როდესაც ორგანიზატორთა რიგებში პროფესიონალი ჭარბობს, მასში მმართველობის ნაკლები დონეა, მუშახელი იღებს კონსულტაციებს ყველა საჭირო საკითხზე და აქვს ფართო უფლებამოსილება კლიენტების მოთხოვნების დიაგნოსტირებისა და იმის თაობაზე გადაწყვეტილების მიღების კუთხით, როგორი მომსახურება დააკმაყოფილებს ამ მოთხოვნებს. მართლაც, მრავალ პროფესიაში და მრავალი პროფესიონალისთვის მუშახელი ხელმძღვანელიცაა, ხშირად კი – ბიზნესის მფლობელიც.

პოლიტიკოსები, რომლებიც განათლების სფეროში გადაწყვეტილებებს იღებენ, არაერთხელ მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ ზემოდან წამოსული ინიციატივები არ კმარა იმისთვის, რომ რეალურად განხორციელდეს ღრმა და შეუქცევადი ცვლილებები. ზემოდან განხორციელებული რეფორმების წარუმატებლობის მიზეზი მრავალია: ასეთი რეფორმები ფოკუსირებულია ასპექტებზე, რომლებიც სწავლა-სწავლების ძირითად საფუძვლებსაა აცდენილი; რეფორმა გამომდინარეობს დაშვებიდან, რომ მასწავლებლებმა იციან, როგორ აკეთონ ის, რისი კეთებაც სინამდვილეში არ იციან; რეფორმატორები მასწავლებლებისგან ერთდროულად ბევრი რამის კეთებას ითხოვენ; მასწავლებლები და სკოლები არ ეთანხმებიან რეფორმის სტრატეგიას. 

უკანასკნელ ათწლეულში მრავალ საგანმანათლებლო სისტემაში სკოლების ხელმძღვანელობამ და პედაგოგებმა მიიღეს მოქმედების მნიშვნელოვანი თავისუფლება – ეს არის ის, რასაც მასწავლებლები უწოდებენ ფაქტორს, რომელიც მიმზიდველობას მატებს პედაგოგის პროფესიას და რომელიც, PISA პროგრამის შედეგების თანახმად, მჭიდროდაა დაკავშირებული სკოლის საქმიანობის წარმატებასთან ანგარიშვალდებულების ზომებთან შესაბამისობაში. ფინეთი და ონტარიო არიან იმის მაგალითები, წინათ ცენტრალიზებულმა სისტემებმა როგორ გადაიტანეს აქცენტები:

· სწავლების სრულყოფილებაზე;

·მასწავლებლებისთვის ახალი იდეების გამოცდისა და კოლეგებისგან სწავლების საშუალებების უზრუნველყოფაზე;

·ერთიანი სტრატეგიისა და შესაძლო შედეგების კომპლექსის შემუშავებაზე როგორც პედაგოგებისთვის, ისე მოსწავლეებისთვისაც;

·რეფორმის მხარდაჭერის უზრუნველყოფაზე პედაგოგთა და პროფკავშირების მხრივ. 

ზოგიერთ ქვეყანაში მოქმედების დიდი თავისუფლება მიენიჭა როგორც მთლიანად სკოლის კოლექტივს, ასევე თითოეულ მასწავლებელს. სხვაგან უფლებამოსილება გაეზარდათ სკოლებს, რომლებმაც შედეგები გააუმჯობესეს და შეუმცირდათ მათ, ვინც სირთულეებს განიცდის. ზოგიერთ ქვეყანაში სკოლის დირექტორი სტატუსით ოდნავ თუ განსხვავდება წამყვანი მასწავლებლისგან; სხვაგან ისევ ელიან, რომ სკოლის დირექტორი უხელმძღვანელებს მასწავლებლებს და მისცემს მიმართულებას მათ განვითარებას.

PISA-ს შედეგები ადასტურებს, რომ აქცენტი პროფესიულ პასუხისმგებლობაზე არ ეწინააღმდეგება დადგენილ ცენტრალიზებულ სტანდარტებს და შეფასების სისტემებს; სავარაუდოდ, ისინი ერთმანეთთან კავშირშია.

სტატია მომზადდა „Building a high-quality teaching profession. Lessons from around the world” მოხსენების საფუძველზე.

რედაქტირება გაუკეთა კახა ჟღენტმა.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. Building a High-Quality Teaching Profession Lessons from around THe worLd – https://asiasociety.org/files/lwtw-teachersummit.pdf

2. https://www.oecd.org/education/school/programmeforinternationalstudentassessmentpisa/47506177.pdf

3. „Учитель как специалист высокой квалификации: построение профессии.Уроки со всего мира”, Вопросы образования, 2011