ბავშვთა ანთროპოლოგია: კვლევები ბავშვების გარეშე?

შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ სკოლაში და, ზოგადად, ბავშვთა განათლებაში არსებული პრობლემები დაკავშირებულია მარტივ მიზეზთან – ჩვენ ჩვენი ბავშვები არასაკმარისად გვყავს შესწავლილილი! შესაძლოა, სწორედ ბავშვების შესახებ ცოდნის სიმწირე არის ჩვენი განათლების სისტემის მთავარი ნაკლი. გთავაზობთ რამდენიმე მოსაზრებას ბავშვების ანთროპოლოგიის შესახებ, რომლებიც საინტერესოდ აღწერენ მათი გამოკვლევების ისტორიას.

ბავშვთა ანთროპოლოგია ანთროპოლოგიური კვლევების შედარებით ახალი სფეროა, რომელიც დიდ ბრიტანეთში 1970-იან წლებში გაჩნდა და იგი განსხვავდება ამერიკელი ანთროპოლოგის, მარგარეტ მიდის[1] კვლევებისგან, რომლებიც მან გასული საუკუნის 40-იან წლებში დაიწყო.  მარგარეტ მიდის კვლევების მთავარი მიზანი გახლდათ ბავშვობაში მიმდინარე სოციალიზაციისა და ცოდნის გადაცემის პროცესების შესწავლა.

თუმცა, უნდა ითქვას, რომ ამ დროს, მცირე ყურადღება ექცეოდა თვითონ ბავშვის აქტიურ როლს სოციალიზაციის პროცესებში. ამის ნაცვლად, კვლევების ფოკუსი მიმართული იყო იმ მექანიზმებისკენ, რომლებიც გამოიყენებოდნენ თაობებს შორის კულტურის გადასაცემად.

დღევანდელი ანთროპოლოგია ბავშვების შესახებ, მთავარ აქცენტს აკეთებს ბავშვზე, როგორც სრულფასოვან სოციალურ აქტორზე, და იკვლევს  მის პერსპექტივებს  საზოგადოებასა და სამყაროში.

ეს მიდგომა ითვალისწინებს იმ რეალობას, რომ ბავშვებს განსხვავებული სახის ბავშვობა აქვთ და სვამ საკითხს: „უნდა იყოს თუ არა კულტურული თვალსაზრისით უნივერსალური ბავშვობა?“

თანამედროვე ანთროპოლოგია ასევე აღიარებს იმასაც, რომ მიუხედავად ბავშვების შეზღუდული როლისა სოციალურ, პოლიტიკურ თუ ეკონომიკურ ცხოვრებაში, მნიშვნელოვანია იმის გაცნობიერება, რომ ისინი უნდა მონაწილეობდნენ საზოგადოების განვითარებაში.

ეს შესაძლოა გამოიხატებოდეს სხვადასხვა საბავშვო ჯგუფისა და საოჯახო ორგანიზაციის წევრობით; გასართობ ღონისძიებებში, სასკოლო სამუშაოებში და თვითონ სასწავლო პროცესში მონაწილეობით. ბავშვთა ანთროპოლოგია ცდილობს, შეისწავლოს ბავშვების სოციალური სამყარო და ასევე, ბავშვების მიერ მოზრდილთა სამყაროს გაცნობისა და შემეცნების გზები.

გასული საუკუნის დასწყისში, გავრცელებული იყო წარმოდგენა, რომ დედამიწაზე სხვადასხვა კონტინენტზე შემორჩენილი პირველყოფილი ანიმისტური ადამიანები (ანიმიზმი/ტოტემიზმი – ძველი, ბუნებრივი რელიგიები, რომლებიც  სულების არსებობას და ბუნების ობიექტების სულიერებას ქადაგებენ, ლ.ა.), ბავშვებივით აზროვნებდნენ.

1932 წელს, ამ წარმოდგენის შესახებ ახალგაზრდა მარგარეტ მიდმა, ძალიან ლოგიკური შეკითხვა დასვა: „მაშინ როგორ აზროვნებენ ამ ტრადიციული საზოგადოებების ბავშვები?“

მარგარეტ მიდი თავის თეორიულ და ეთნოგრაფიულ ნაშრომებში განსაკუთრებით დიდ ყურადღებას უთმობდა ბავშვების შესწავლასა და კვლევას. მხოლოდ რამდენიმე გამონაკლისის გარდა, „ბავშვები“ თითქმის შეუსწავლელნი იყვნენ როგორც სოციალური ჯგუფი, რომ აღარაფერი ვთქვათ მათ როლზე კულტურულ კონცეფციებში.  ასეთ შეფასებებს ბევრი წამყვანი სოციალური ანთროპოლოგი ეთანხმება (ინგოლდი[2], ტორენი[3], ჰირშფელდი[4]).

ლოურენს ჰირშფელდმა  თავის 2002 წლის სტატიაში – „რატომ არ უყვართ ანთროპოლოგებს ბავშვები?“[5] – თქვა: „ბავშვებისა და ბავშვობის მარგინალიზაციამ სრულიად ბუნდოვანი გახადა ჩვენი გაგება კულტურული ფორმების წარმოშობისა და მათი შენარჩუნების შესახებ“. იქვე, ჰირშფელდი წერს, რომ „არსებითი, მნიშვნელოვანი და თანმიმდევრული და რაც მთავარია, ბავშვების შესახებ კვლევებზე ფოკუსირებული თეორიულად გავლენიანი  პროგრამა, არ ჩანს“. შეფასებებში კიდევ უფრო მკვეთრი და ირონიულია პროფესორი ტიმ ინგოლდი:  „ანთროპოლოგიური სტატიებისა და ნაშრომების უმეტესობაში თვალში საცემია ბავშვების არარსებობა“.  

ისინი [ბავშვები] იშვიათად შეგხვდებათ ანთროპოლოგიურ პუბლიკაციებში, საუნივერსიტეტო სახელმძღვანელოებში ან უახლესი ანთროპოლოგიური ტენდენციების შესახებ მსჯელობების დროს.

იგივე შეიძლება ითქვას დღემდე შემორჩენილი პირველყოფილი საზოგადოებების (ან როგორც მათ ინგლისურენოვან სამეცნიერო ლიტერატურაში მოიხსენიებენ – „მონადირე-შემგროვებელთა“ საზოგადოება – hunter-gatherers societies, ლ.ა.) შესწავლაზე. მდიდარი, ხშირად უნაკლო და თითქმის ყოვლისმომცველი ანთროპოლოგიური მასალები და სამეცნიერო კვლევები, ცენტრალური და სამხრეთ აფრიკის, ამაზონიის, სამხრეთ ინდოეთისა თუ ავსტრალია-ოკეანიის მონადირე-შემგროვებელ ხალხებზე თითქმის არაფერს ამბობენ ბავშვებზე, სხვაგვარად, ბავშვთა საზოგადოებაზე. ბავშვებს იშვიათად იხსენიებენ ეთნოგრაფიულ პროფილებში, მწირია მათდამი მიძღვნილი სამეცნიერო სტატიები, მიუხედავად ანთროპოლოგიური თემებისა და მიმართულებების მრავალფეროვნებისა. სტუდენტებს, რომლებიც მუშაობენ ეკოლოგიურ-ევოლუციური ტრადიციების საკითხებზე, ხშირად უწევთ ბავშვების შესახებ „გავრცელებული“ თემებისა და საკითხების დამუშავება „მიღებული“ პრაქტიკის შესაბამისად – ეს რამდენიმე თემა შემოისაზღვრება ბავშვთა სიკვდილიანობის თემით, ბავშვთა აღზრდისა და განვითარების საკითხებით.

უნდა აღინიშნოს, რომ ისეთ მდიდარ ანთროპოლოგიურ მიმართულებებშიც კი, რომლებიც ტრადიციულ მონადირე-შემგროვებელთა კულტურებს სწვლობენ, ბავშვების შესახებ კვლევები ძალიან იშვიათია.

როგორც ჰაიფას უნივერსიტეტის (ისრაელი) სოციალური ანთროპოლოგიის პროფესორი, ნურით ბერდ-დავიდი აღნიშნავს, კვლევებში ბავშვთა უგულვებელყოფა საიდუმლოებით მოცული საკითხია. რატომ არის ასეთი ცოტა  ბავშვებზე ფოკუსირებული გამოკვლევა, როდესაც კონსერვატიული შეფასებითაც კი, ოჯახში არსებული ორი ბავშვი, უკვე შესასწავლი პოპულაციის დიდ ნაწილს შეადგენენ? რატომ არიან ბავშვები ასეთი შეუმჩნეველნი, როდესაც ეთნოგრაფები ველზე მუშაობისას, ზუსტად ბავშვებთან ატარებენ დროის უდიდეს ნაწილს? როგორც წესი, ბავშვების მოხელთება უფრო ადვილად შეიძლება, ვიდრე ყოველდღიური საქმეებით დაკავებული მოზრდილი ადამიანებისა მონადირე-შემგროვებელთა თემიდან.

ბავშვები, რომლებსაც აინტერესებთ ეთნოგრაფების ველზე მუშაობის ყურება, ხშირად კუდში დაჰყვებიან მეცნიერებს. ისინი ძალიან კარგი თანამოსაუბრეები არიან, რაც ეხმარება მეცნიერებს, შეისწავლონ ადგილობრივების ენა. ხშირად, მკვლევრებს ბავშვების გვერდით აცხოვრებენ, რადგან, პირველ ეტაპზე, ჯერ კიდევ არ იციან ადგილობრივების ცხოვრების წესი და მათ ბავშვების გვერდით, უსაფრთხო ადგილას ამყოფებენ.

გასაოცარია, რომ სოციალური ანთროპოლოგიის მდიდარი თეორიული ტრადიციისა და განვითარების მიუხედავად, ბავშვებზე ფოკუსირებული კვლევების სტიმულირება არ მომხდარა.

ბავშვების უგულვებელყოფა კიდევ უფრო გაუგებარი და საიდუმლოებით მოცული ამბავია მონადირე-შემგროვებელთა კვლევებისას. ეთნოგრაფები იშვიათად მუშაობენ ამ საზოგადოებების ბავშვებთან დაკავშირებულ თემებზე, მაშინ, როცა „ბავშვები“ ერთ-ერთი მთავარი დ საკვანძო ცნებაა თვითონ ამ ხალხის კულტურაში.

მაგალითად, ტროპიკული ტყეების მონადირე-შემგროვებელ ტომებში როგორც მოზრდილები, ისე – ბავშვები თავს ტყის „ბავშვებს“ უწოდებენ.

სამხრეთ ინდოეთში მცხოვრები ნაიაკას ხალხი (ნილგირის მაღლობები, ტამილ ნადუ), საკუთარ თავს „მაკალოს“ (ბავშვებს) ეძახის. ეს აიხსნება იმით, რომ ნაიაკას ხალხი, თვითიდენტიფიკაციას ერთი მხრივ, ტროპიკული ჯუნგლების და მეორე მხრივ, წარსულში გამქრალი წინაპრების შთამომავლებად ახდენენ, რომლებსაც ისინი „დიდ მშობლებს“ უწოდებენ.

„ბავშვები“ წარმოადგენს ნაიაკას ხალხის ცენტრალურ კონცეფციას, რომლითაც ისინი საკუთარ თავს, სამყაროში თავიანთ ადგილს და მათ ურთიერთობებს აღიქვამენ საცხოვრებელ გარემოსთან; იგივე მეორდება მათ მორალურ და რიტუალურ დისკურსებში.

თუ ნაიაკას წარმოდგენებს „ბავშვზე“ მის თანამედროვე აღქმას შევადარებთ, ნაიაკას კულტურაში „მშობელი-ბავშვის“ ურთიერთკავშირი, როგორც ასეთი,

განზოგადებულია. ტერმინი „ბავშვი“ გამოიყენება როგორც სინონიმი ახლობელთა ერთად ცხოვრებისა, უერთიერთზრუნვისა და ყურადღებისა, ჯგუფთან კუთვნილებისა და გაზიარებული იდენტობისა. „ბავშვი“ არასოდეს განიხილება „ბავშვი-მშობლის“ ურთიერთობისგან დამოუკიდებლად. „ბავშვი“ აღნიშნავს საზოგადოების ჰორიზონტულ ნაწილს, რომელიც არ არის განცალკევებული და ავტონომიური „მშობლებისგან“; პირიქით, ეს ცნება განუყოფელია „მშობლის“ ცნებისგან და ხშირად გადაფარავს კიდეც მას.

ნაიაკას ხალხი, რიტუალების დროს, საკუთარ თავს „მაკალოდ“ მოიხსენიებს, ხოლო წინაპრებს „დოდაპპანუს“ („დიდ“ მშობლებს) უწოდებს. ამ დროს, ნაიაკები თავს არ განიხილავენ მშობელთა შემცვლელ  ან მომდევნო თაობად – პირიქით, ისინი ხაზს უსვამენ იმ ურთიერთკავშირებს, რომლებიც „ბავშვებსა“ და „დიდ მშობლებს“ შორის არსებობს; და იმ ურთიერთზრუნვასა და გაზიარებას, რომელიც მათ წარმოდგენებშია.

ბოლოს შეიძლება ითქვას, რომ საქმე გვაქვს პარადოქსთან: ჩვენთვის ნაცნობ ანთროპოლოგიური დისონანსი ჩვენს ანალიტიკურ კატეგორიებსა და ადგილზე იგივე ცნებების აღქმებს შორის. ანთროპოლოგიაში სულ უფრო მზარდი და პოპულარული ტენდენცია იმკვიდრებს თავს: შეისწავლოს ბავშვები როგორც ცალკეული „კლასი“, „უმცირესობა“ თუ დაქვემდებარებული „სუბ-კულტურა“. ეს მიდგომა  არ განიხილავს ბავშვებს, როგორც „დამწყებებს“ ან „ნედლ მასალას“, რომლებიც საზოგადოების სრულუფლებიან წევრად ჩამოყალიბების პროცესში იმყოფებიან.

ტრადიციულ საზოგადოებაში (მონადირე-შემგროვებლებში) კი „ბავშვები“ არ არიან ცალკე მდომი, გამორჩეული კლასი. პირიქით, ბავშვი-მშობლის ურთიერთობები ნაიაკას ტომის ხალხის ცხოვრების ნაწილია, რადგან „ბავშვის“ ცნება გაზიარებულ ცხოვრებისეულ გამოცდილებას აღნიშნავს.

მასალ მოამზადა და ინგლისურიდან თარგმნა ლევან ალფაიძემ.

[1] მარგარეტ მიდი (Margaret Mead, 1901-1978) – ამერიკელი ანთროპოლოგი, 1960 და 1970-იანი წლების ამერიკის საზოგადო ცხოვრების მოვლენების კომენტატორი და აქტივისტი. მიდი იყო თანამედროვე ამერიკულ და დასავლურ კულტურაში ზოგადად ანთროპოლოგიის პოპულარიზატორი, ასევე დამსახურებული აკადემიური ანთროპოლოგი. მისი რეპორტაჟები სამხრეთ ოკეანიისა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის ტრადიციული კულტურების შეხედულებებზე სექსის მიმართ 1960-იანი წლების სექსუალური რევოლუციის ერთგვარი კატალიზატორი გახდა.

[2] ტიმ ინგოლდი – აბერდინის უნივერსიტეტის (შოტლანდია, დიდი ბრიტანეთი) სოციალური ანტროპოლოგიის კათედრის ხელმძღვანელი.

[3] კრისტინა თორენი – სენტ-ენდრიუსის უნივერსიტეტის (დიდი ბრიტანეთი) სოციალური ანთროპოლოგიის პროფესორი.

[4] ლოურენს ჰირშფელდი – ნიუ-სქულის უნივერსიტეტის (აშშ)  ფსიქოლოგიის პროფესორი.

[5] სტატია: Why Don’t Anthropologists Like Children? (PDF)  Available from: https://www.researchgate.net/publication/227667828_Why_Don’t_Anthropologists_Like_Children