ოთარ ჭილაძის შემოქმედებაზე და, კონკრეტულად ერთ მის პოემაზე „ადამიანი გაზეთის სვეტში“, ბევრი უსაუბრიათ და ბევრიც დაუწერიათ, მაგრამ სასაუბროც და დასაწერიც კიდევ ბევრი დარჩა. ამ პოემას კითხულობენ და აანალიზებენ, მაგრამ ნაკლებად აქცევენ ყურადღებას მისი დაწერის თარიღს. გავრცელებული ტრადიციის მიხედვით, ნაწარმოები 1963 წლით თარიღდება. ეროვნულ გამოცდებზე უცხო ტექსტს მიწერილი აქვს ხოლმე მისი შექმნის დრო, რადგანაც ხშირ შემთხვევაში მითითებული წელი ეხმარება მკითხველს, ამოიცნოს ისტორიული კონტექსტი. ჩემს მოსწავლეებს ვასწავლი, რომ არ დაავიწყდეთ ეს ფაქტორი და, თუკი შესაძლებელი იქნება, გაითვალისწინონ ლექსის თუ პროზაული ამონარიდის გარჩევის პროცესში.
ერთხელ გაკვეთილზე ოთარ ჭილაძის ზემოთ ნახსენები პოემა შევიტანე საანალიზოდ. ცხადია, დარიგებისამებრ, ტექსტის თარიღსაც შევხედეთ. 1963 წელი – თითქოს ეს წელი ბევრს არაფერს გვეუბნება. მაგრამ, როგორც კი დავინტერესდებით, გავერკვეთ იმ ამბავში, რომელიც პოემას თავში აქვს დართული და გაზეთებიდან ამონარიდს წარმოადგენს, ძალიან საინტერესო აღმოჩენის მომსწრენი გავხდებით. ამერიკელმა ჯარისკაცმა არ ისურვა პატრიოტი პანამელი დემონსტრანტების წინააღმდეგ იარაღი გამოეყენებინა. კრუს ხიმენესი, დაუმორჩილებელი დამსჯელი მოკლეს თავისიანებმა. საქმე ისაა, რომ 1963 წელი არაფრით არ იყო გამორჩეული პანამელი ხალხისთვის. ოთარ ჭილაძეს რომც ეწინასწარმეტყველებინა ის გამოსვლები, რომელთაც ადგილი ჰქონდა 1964 წლის იანვარში, ის ვერ მოიგონებდა იმ ადამიანის სახელს და გვარს (კრუს ხიმენესის), რომელმაც მართლაც მონაწილეობა მიიღო მშვიდობიანი მომიტინგეების სადამსჯელო ოპერაციაში. ამბავი, რომელიც პოემის კონტექსტს წარმოადგენს, არა 1963, არამედ მოგვიანებით, 1964 წელს მოხდა. მაგრამ ეს არაა მთავარი.
საქმე ისაა, რომ გაკვეთილზე გადავწყვიტეთ დაგვეგუგლა და მოგვეძიებინა, რას, რომელ პოლიტიკურ მოვლენას უკავშირდებოდა პანამის გამოსვლები. აღმოჩნდა, რომ ხელშეკრულების მიხედვით, პანამის არხის სახმელეთო ზოლი, რომელსაც პანამის ზონას უწოდებენ, ხოლო იქ მცხოვრებ მოსახლეობას – ზონელებს (სხვათა შორის, სენატორი მაკ კეინიც ზონელი ყოფილა), ათწლეულების მანძილზე ფორმალურად ნეიტრალური ტერიტორია იყო. მას შემდეგ, რაც პანამა კოლუმბიას გამოეყო (აღიარების სანაცვლოდ ამერიკის შეერთებულ შტატებს ამ ქვეყნისთვის ერთჯერადად 10 მილიონი დოლარი და ყოველწლიურად 250000 დოლარი უნდა გადაეხადა), პანამის არხის სახმელეთო ზონაზე კონტროლისთვის აშშ-ს პანამისთვის ყოველწლიურად 10 მილიონი დოლარი უნდა გადაეხადა. ზონაზე ამერიკის სუვერენიტეტი ვრცელდებოდა და ძირითადი შემოსავალიც ამ ქვეყანას რჩებოდა. მოვლენები გამწვავდა მეორე მსოფლიო ომის, ხოლო სუეცის კრიზისის შემდეგ, როდესაც აშშ ზეწოლის შედეგად 1956 წელს ბრიტანეთმა და საფრანგეთმა დაკარგეს სუეცის არხზე კონტროლი, პანამამაც მოინდომა აღედგინა თავისი კანონიერი უფლებები არხზე. ერთ-ერთი დათმობა, რომელზეც კენედის მთავრობა წავიდა ის იყო, რომ პანამის ზონაში არამილიტარულ დაწესებულებებზე ამერიკული დროშის გვერდით პანამის დროშის აღმართვის უფლებაც დაუშვეს. კანონმა ძალაში შესვლა ვერ მოასწრო და კენედის მკვლელობიდან ერთი თვის თავზე პანამის ზონის გუბერნატორმა რობერტ ფლემინგმა გადაწყვიტა, რომ დაწესებულებების თავზე არც ამერიკის და არც პანამის დროშა აღარ იფრიალებდა. აღშფოთებულმა ზონელებმა ეს დეკრეტი აღიქვეს, როგორც ამერიკის გავლენის უარყოფა და, პროტესტის ნიშნად, დაიწყეს ყველგან ამერიკის დროშების გამოფენა. 9 იანვარს ბალბოას სკოლაში ადმინისტრაციამ ჩამოხსნა ამერიკის დროშა, რამაც სტუდენტების პროტესტი გამოიწვია. სტუდენტების პროტესტს მხარს სხვა ზონელებიც უჭერდნენ, როდესაც მათ სკოლის თავზე ისევ აღმართეს ამერიკის დროშა. საპასუხოდ პანამელმა სტუდენტებმა პანამის დროშით ხელში მსვლელობა მოაწყვეს ეროვნული ინსტიტუტიდან ბალბოას სკოლისკენ. მათი სამართლიანი სურვილი იყო, ამერიკის დროშის გვერდით პანამის დროშაც აღმართულიყო. მიუხედავად იმისა, რომ პანამელმა სტუდენტებმა გამოსვლა ადმინისტრაციასთან და ოფიციოზთან შეათანხმეს, მათ ბალბოას სკოლასთან პოლიციის კორდონი დახვდათ. მშვიდობიანი გამოსვლა მალევე გადაიზარდა შეტაკებაში. ინციდენტის დროს დაიხა პანამის დროშა. განრისხებულ პანამელებს ვეღარაფერი აკავებდათ, ისინი უკვე პანამის ზონის ამერიკული გავლენისგან გათავისუფლებას მოითხოვდნენ. ინციდენტის დროს დაიღუპნენ პანამელი სტუდენტები და პოლიციელები. პოლიციელთა შორის იყო კრუს ხიმენესიც. ინტერნეტში გამოქვეყნებული არცერთი წყარო არ მოგვითხრობს კრუს ხიმენესის გაუგონარ ამბავს, ჭილაძისეულ ვერსიას. მხოლოდ დიდი გაჭირვებით მივაგენი ერთ დეტალს, კრუსი ხიმენესის ცოლი სადაზღვევო კომპანიას დაღუპული მეუღლის თანხას სასამართლოს გზით ითხოვდარადგანაც მას, როგორც ზონელს და ამერიკის მოქალაქეს, ეს თანხა სიკვდილის შემდეგ ერგებოდა.
ჭილაძის პოემაში გაჟღერებული ინფორმაციის დასაზუსტებლად გადავწყვიტე, მომეძიებინა 1964 წლის საბჭოთა პრესაც, მაგრამ ვერც იქ ვერ მივაგენი ჩემთვის საინტერესო მასალას. სავარაუდოდ, კრუს ხიმენესის „გმირობა“ ოთარ ჭილაძის მიერაა შეთხზული. თუკი პოემის შესავალი მხოლოდ პოეტური გამონაგონია, კითხვა, რომელიც აუცილებლად დაებადება მკითხველს, არის ის, თუ რაში დასჭირდა მწერალს ამ ისტორიის გამოგონება. რა თქმა უნდა, ნებისმიერი შემოქმედი თავისუფალია და მის ფანტაზიას საზღვარი არა აქვს. მაგრამ ხანდახან ასეთი პასუხი მარტივი გამოსავალია და საქმე სხვა რამესთან, ბევრად უფრო რთულ მოვლენასთან გვაქვს. პასუხი თავად ტექსტშია, დასაწყისში და ბოლოში, მის სათაურში და კიდევ იმ გაზეთებში, საიდანაც, სავარაუდოდ, ინფორმაციას იღებდა მწერალი.
პოემის სათაურში თითქოს არაფერია გაუგებარი, თითქოს მასში საუბარია იმ ადამიანებზე, რომელთა ცხოვრებაც საინტერესო გახდა ჟურნალისტებისთვის და ამის გამო გადაწყვიტეს, გაზეთის ფურცლებიდან მოეთხროთ მკითხველისთვის. მაგრამ ჟურნალისტები შეზღუდულები არიან და მათი მოყოლილი ამბავი მხოლოდ რამდენიმე სვეტში თუ მოექცევა. საბჭოთა კავშირის მასშტაბით გამოცემულმა გაზეთებმა გვერდი ვერ აუარეს პანამის ტრაგედიას, ჟურნალისტები მოვლენებს აშუქებდნენ გაზეთების ხან პირველ, ხანაც მეორე და მომდევნო გვერდებზე. მაგრამ, როგორც კი 1964 წლის გაზეთი „თბილისის“ 9 იანვრის შემდგომ დღეებში გამოცემულ ნომრებს გადავფურცლავთ და დავინტერესდებით პანამის ზონის კრიზისით და მოკლული ამერიკელი პოლიციელის – კრუს ხიმენესის ბედით, დავინახავთ, რომ ამ გაზეთში ამბავს მეოთხე გვერდზე დაუდია ბინა და ის რედაქტორს ნეკროლოგების თავზე მოუქცევია, თითქოს ეს ამბავიც ნეკროლოგების ტოლფასი იყოს. ჩემი და ჩემზე უფროსი თაობის ადამიანებს ახსოვთ, რომ გაზეთ „თბილისს“ მოსახლეობის დიდი ნაწილი სწორედ ნეკროლოგების გამო იწერდა. ჩვენი მოსწავლეების თაობამ არ იცის, რომ ნებისმიერი ადამიანის სიკვდილის შესახებ ჩვენი მშობლების და ბებია-ბაბუების თაობა სწორედ გაზეთის ნეკროლოგიდან იგებდა. ნეკროლოგები რამდენიმე ათეული სიტყვისგან შედგებოდა და მათში ძირითადად ერთი და იგივე სიტყვები მეორდებოდა: „მეუღლე N, შვილები X, Y, ბიძაშვილები, დეიდაშვილები ღრმა მწუხარებით იუწყებიან, რომ გარდაიცვალა Z. პანაშვიდი გაიმართება ამა და ამ დღეს, დაკრძალვა ამა და ამ საათზე ამა და ამ მისამართზე“. თუკი გარდაცვლილს ცოტა მაღალი თანამდებობა ეჭირა რომელიღაც დაწესებულებაში ან რომელიმე დარგის მეტად თუ ნაკლებად გამორჩეულ პიროვნებას წარმოადგენდა, მაშინ მისი ნეკროლოგი ოდნავ უფრო ვრცელი იქნებოდა. პანამის ტრაგედიის შესახებ ინფორმაცია 11 იანვრიდან თითქმის იანვრის ბოლომდე ქვეყნდებოდა და ზომით რიგით ნეკროლოგებზე ვრცელი და გამორჩეული გარდაცვლილების ნეკროლოგებზე მცირე იყო, პრინციპში, მას გაზეთის სრული სვეტი არც კი ეთმობოდა. ეს ყველაფერი იმდენად თვალში საცემია, რომ უნებლიეთ გიჩნდება ეჭვი, რომ ოთარ ჭილაძეს აინტერესებს, მაგრამ შედარებით ნაკლებად საკუთრივ პანამის ტრაგედია, მას სულ სხვა რამ აქვს მიზნად. განსაკუთრებით იმის ფონზე, რომ ამ მოვლენებს თავის გამოსვლებში ეხებოდა ნიკიტა ხრუშჩოვიც, ფიდელ კასტროც, რომელიც იმ სისხლიანი იანვრის დღეებში იმყოფებოდა ვიზიტით საბჭოთა კავშირში და, რაც მთავარია, ამ გამოსვლებში გაჟღერებულ გზავნილებს აანალიზებენ უცხოურ პრესაში ცნობილი ექსპერტები. დავუშვათ, რომ ოთარ ჭილაძეს, ისევე როგორც ალბათ ბევრ სხვა ქართველს, როცა გაეცნობდნენ პანამის ზონაში დატრიალებულ ამბებს და რეზონანსს, რომელიც მოჰყვა ამ მოვლენას, აუცილებლად გაახსენდებოდათ სულ რაღაც შვიდი წლის წინანდელი მოვლენები, რომლებიც თბილისში დატრიალდა. 1956 წლის მშვიდობიანი დემონსტრანტების გამოსვლებიც ისევე როგორც პანამელი სტუდენტების გამოსვლები, ერთი მიზეზით დაიწყო, მაგრამ მალევე ახალგაზრდების მოთხოვნები სერიოზულ პოლიტიკურ მოთხოვნებში გადაიზარდა. დემონსტრანტები დაცხრილეს ჯარისკაცებმა. რომელთაც არც სახელები ჰქონდათ და არც ეროვნება. მაშინდელი ნატყვიარები შენობებს დღემდე ამჩნევია. წარმოიდგინეთ იმ ქართველის რეაქცია, რომელიც გაზეთში კითხულობს, რომ პანამელმა ხალხმა მოკლულების დაკრძალვის დღეს შენობებზე დარჩენილი ნატყვიარები მწვანე რგოლებით შემოხაზა, რათა არავის დავიწყებოდა სისხლიანი დღე – ალბათ საბჭოთა გაზეთების მკითხველი ქართველისთვის ეს რეაქცია ბოღმით სავსე იქნებოდა; ახლა წარმოიდგინეთ იმ ქართველის რეაქცია, რომელიც გაზეთის სვეტში მოქცეული დახვრეტილი ახალგაზრდების ამბავს ეცნობა და ახსენდება, რომ შვიდი წლის წინ ყველა გაზეთი დუმდა, არცერთი ჟურნალისტი არ აშუქებდა თბილისში მიმდინარე მოვლენებს, მაშინ ნეკროლოგებიც კი არ ქვეყნდებოდა გაზეთებში, რომ ასე მაინც მიმხვდარიყავი, რამდენი იყო მსხვერპლის რიცხვი, ათეული თუ ასეული, ეგებ ათასობითაც კი – ალბათ საბჭოთა გაზეთების მკითხველი ქართველისთვის ეს რეაქცია გამოუთქმელი ბოღმა იქნებოდა; ახლა წარმოიდგინეთ იმ ქართველის რეაქცია, რომელიც ეცნობა პანამაში მიმდინარე მოვლენებზე ხრუშჩოვის გამოსვლას და მის სიტყვებში კითხულობს, რომ ის მხარს უჭერს პატარა ერის სწრაფვას დამოუკიდებლობისკენ, თანაც თითქოს დამთხვევაა, რომ პანამელი და ქართველი დემონსტრანტები 9 რიცხვში ჩაცხრილეს, თუმცა ერთი იანვარში, მეორე კი მარტში, მაგრამ რა მნიშვნელობა აქვს ზუსტ თარიღებს, მთავარი ხომ მოვლენებია – ალბათ საბჭოთა გაზეთების მკითხველი ქართველის რეაქცია სსრკ ლიდერის ცინიკურ სიტყვებზე მწარე ჩაღიმება იქნებოდა და გულში გავლებული ზუსტი, მაგრამ უცენზურო სიტყვები.
დარწმუნებული ვარ, ამ ყველაფერს გრძნობდა ოთარ ჭილაძეც, როცა პანამის მოვლენებზე კითხულობდა გაზეთებში. მან თავისი დარდი (არასაკმარისია ამ სიტყვით აღვწეროთ და გამოვხატოთ ემოცია) პროზაულ ლექსად გამოთქვა, შეფარვით თქვა თავისი და უამრავი ქართველის, შესაძლოა სხვა საბჭოთა რესპუბლიკების ადამიანების სათქმელი. პოემა შედევრია არა მხოლოდ იმ ღრმა აზრების გამო, რომლებზეც ჩაფიქრება მოუწევს მკითხველს, არამედ იმითიც, რომ მკითხველს აჩვენებს, თუ როგორი კავშირები შეგვიძლია დავინახოთ ისტორიულ მოვლენებში, როგორი საერთო ტენდენციებით ხასიათდება ისტორიული მოვლენები და რომ ასეთი მასშტაბის ტრაგედიებს არა აქვთ მხოლოდ კონკრეტული ეთნიკური მნიშვნელობა და ფასი, ის საერთოა მთელი კაცობრიობისთვის და სამაგალითო უნდა იყოს ნებისმიერ ეპოქასა და რეგიონში. გმირობა კი, მოხდება ის სინამდვილეში თუ მხოლოდ წარმოსახვითი იქნება, გადამდები აღმოჩნდება: „როგორც ტყიდან მეორე ტყეში გადააქვთ ქარებს თესლი ხეების, ისე გადადის გულიდან გულზე ჩვენი ფიქრები და სურვილები, ცა ხომ ვრცელია, მაგრამ ამ ცაშიც ეჯახებიან ღრუბლები ღრუბლებს. ამ შეჯახებას მოაქვს ქუხილი, ქუხილს კი ცეცხლი, რომ შუქით გზა გაინათონ წვიმებმა ბნელში, ხოლო წვიმები კლდეებსაც რეცხავენ და კაცის გულსაც.“ ნამდვილად ასეა, უსასრულო ცაშიც ხვდებიან და ეჯახებიან ღრუბლები და როგორ შეიძლება, რომ ასეთ პატარა პლანეტა დედამიწაზე უკვალოდ ჩაიაროს ღირსეულმა საქციელმა, როგორ შეიძლება, რომ რომელიმე ქვეყანაში ჯარისკაცმა ან პოლიციელმა იარაღი არ მიუშვიროს მშვიდობიან მოქალაქეს და მერე ეს ამბავი არ მოედოს მთელ ქვეყანას?!
რა იქნებოდა, რომ 1956 წლის 9 მარტს საქართველოში თუნდაც ერთ უსახელო ჯარისკაცს უარი ეთქვა და არ ესროლა მომიტინგეებისთვის?! შესაძლოა, ამით არც არაფერი შეცვლილიყო, მაგრამ ეს ხომ დამაფიქრებელი აღმოჩნდებოდა სხვა ჯარისკაცებისთვის 9 იანვარს, 9 აპრილს, სხვა ასეთივე დღეებში საქართველოში, პანამაში, ჩეხოსლოვაკიაში, უნგრეთში?.. ჯარისკაციც ხომ ჩვეულებრივი ადამიანია და მას სხვებისგან მხოლოდ ფორმა განასხვავებს. ჯარისკაცი ხომ იმ მარცვალს წააგავს, რომლის ბოლოც ან ჩიტის ჩიჩახვია (გადამუშავების შედეგად სკლინტად რომ გადაიქცევა) ან კლდე, რომელზეც არაფერი იზრდება ან უდაბოს სილა, რომელზეც არაფერი ხარობს ანდა ნაყოფიერი ნიადაგი, რომელზეც მსხმოიარე ხეები იზრდება და პურის ყანები ხარობს. რა იქნებოდა, რომ ადამიანი, ყველა თუ არა, ერთი-ორი მაინც, ისე არ კვდებოდეს, რომ მისი ცხოვრება მხოლოდ მოკლე, რამდენიმე ათეული სიტყვისგან შემდგარ ნეკროლოგებში კი არ ეტეოდეს, არამედ მათზე მოთხრობას დიდი მწერლები ცდილობდნენ და მაინც ვერ ატევდნენ სათქმელს სქელ წიგნებში. რა იქნებოდა, ერთი სვეტი დაეთმოთ გაზეთის ფურცლებზე 1956 წელს დაღუპული მომიტინგეების ბედისთვის, ანდა სვეტი კი არა, ერთი მცირე ნეკროლოგი, თითოეულისთვის ცალ-ცალკე თუ არა, ყველასთვის ერთად მაინც და განეთავსებინათ თუნდაც გაზეთის ბოლო გვერდზე… ესეც ხომ საქმე იქნებოდა… ასე ხომ არ დაივიწყებდნენ იმათ სახელებს, გვარებს, ვისაც ასე სწყუროდა სიცოცხლე და ვინც უგულო ფორმიანმა, უმოწყალო ბრძანებას რომ დაემორჩილა, დახვრიტა. დახვრიტა და კედლებზე შერჩა ნატყვიარები და ამ ნატყვიარებს გულგრილი სახით უქცევენ გვერდს მოქალაქეები, ბევრმა არც კი იცის, რისი კვალია უტყვ კედლებზე და რამხელა სიმბოლური, ისტორიული, სამომავლო მნიშვნელობა აქვთ მათ ქვეყნისთვის. 1956 წლის 9 მარტის ამბებზე ბევრი არაფერი ვიცით. ვიცით, რომ იყო გამოსვლები, რომლებიც ტრაგიკულად დასრულდა, მაგრამ ძალიან ცოტა თუ აანალიზებს, რა მოხდა სინამდვილეში, სტალინის სახელს შეეწირა ქართველი ხალხი თუ დამოუკიდებელ საქართველოზე ოცნებას. ამ თემას უბრუნდება ოთარ ჭილაძე „აველუმშიც“. ტკივილიან სტრიქონებში ვხედავთ, როგორ აწუხებს კითხვები მწერალს და როგორ უპასუხოდ რჩება ეს კითხვები მისთვისაც და ჩვენთვისაც, დღევანდელი ქართველისთვისაც. იმედია, მომავალი თაობა მაინც გადაწყვეტს ბოლოსდაბოლოს, გასცეს შეკითხვებს პასუხები, როგორი დაუნდობელიც არ უნდა აღმოჩნდეს ისინი, როგორც არ უნდა გვატკინოს გული. წარსულის ობიექტური და პირუთვნელი ანალიზის გარეშე ვერ აშენდება ისეთი ქვეყანა, როგორის დატოვებაც ჩვენი შვილებისთვის გვინდა. წარსულზე არასწორი, ფსევდოპატრიოტული შეხედულებები ისევ აგვაცდენს სწორ გზას. ეს იცოდა ოთარ ჭილაძემ, პასუხგაუცემელ კითხვებს უბრუნდებოდა და მუდმივად ცდილობდა, ამ სწორი გზისკენ მოებრუნებინა გზიდან გადასული და ორმოში უკვე მერამდენედ ჩავარდნილი მკითხველიც და ერიც.
