კრეატიული პედაგოგიკა და თანამედროვე გამოწვევები

ხშირად  გვსმენია მოსაზრება, რომ ნებისმიერი პედაგოგიკა შემოქმედებითია.    პასუხი  ამგვარ დამოკიდებულებაზე  მხოლოდ  ასეთი  შეიძლება  იყოს – დიახ, მაგრამ გარკვეული დოზით, რადგან სპეციალური განათლების გარეშე შემოქმედებითი განვითარება ყოველთვის  ნაწილობრივ მიიღწევა.  

სწავლისთვის  საგნის სპეციფიკას შეიძლება  არც  კი  ჰქონდეს  მნიშვნელობა,  მაგრამ  მეთოდოლოგიას (პედაგოგიკის ტიპს)  ყოველთვის ძალიან დიდი მნიშვნელობა აქვს. 

მაგალითად, შემოქმედებითი, კრეატიული მეთოდური მიდგომით საერთოდ  იცვლება სწავლა/სწავლების პროცესი, რადგან კრეატიული პედაგოგიკა გულისხმობს სუბიექტზე არამარტო პედაგოგიურ ზემოქმედებას გარკვეული მასალის (სასწავლო საგნის) შეთვისების მიზნით, არამედ მოიცავს  შემხვედრ პროცესსაც – ვისაც  ასწავლიან  ზემოქმედების ობიექტიდან შემოქმედების (კრეატიულობის)  სუბიექტად გადაიქცევა და შედეგად ვიღებთ საოცარ მიღწევებს მოსწავლეთა ცოდნის დაუფლების თვალსაზრისით.   

ანუ კრეატიული პედაგოგიკის გამოყენებისას ტრადიციული (ძირითადი) სასწავლო   მასალა  ათვისების  საგნიდან მიზნის მიღწევის საშუალებად გადაიქცევა, ხოლო  დამატებითი მასალა მხოლოდ ევრისტიული მიდგომებისა და მეთოდების  აღწერა/ჩვენებით შემოიფარგლება. ამიტომ იყო, რომ კრეატიული პედაგოგიკა   გამოქვეყნებისთანავე (1990 წ.) პოპულარული გახდა. მისი გამოყენება შეიძლება    ნებისმიერი  საგნის  სწავლებისას, იქნება  ეს  მათემატიკა, ფიზიკა თუ ეკონომიკა. 

 კრეატიული პედაგოგიკის მიზანია ნებისმიერი საგნის სწავლების შემოქმედებით   სასწავლო პროცესად გადაქცევა, რომელიც  გაცილებით ეფექტურია შემოქმედებითი მოსწავლეების აღზრდისთვის, ვიდრე ტრადიციული მეთოდები. ტრადიციული საგნის (კლასის,  კურსის, პროგრამის,  სკოლის)  ასეთი   გარდაქმნის   პროცესს  ეწოდება   „კრეატიული ან შემოქმედებითი ორიენტაცია”. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, კრეატიული პედაგოგიკა შეისწავლის და გამოიკვლევს იმ პროცესს, თუ როგორ ხდება შემოქმედების და შემოქმედი პიროვნების ფორმირება და განვითარება.    

ერთი მხრივ, კრეატიული პედაგოგიკა დიფერენცირებულია შემოქმედების როგორც საგნის სწავლებისაგან  (მაგალითად, შეიძლება   ვასწავლოთ  შემოქმედება სრულიად არაშემოქმედებითად, ანუ ტრადიციული მეთოდებით), მეორე მხრივ კი,  კრეატიული  პედაგოგიკა  ზოგადადაც  განსხვავდება შემოქმედებითი სწავლებისაგან როგორც ასეთი  (მაგალითად, მასწავლებელი შეიძლება  ძალიან შემოქმედებითი და საუკეთესო მასწავლებელიც კი იყოს სკოლაში, მაგრამ თავის საქმეს ინტუიციურად აკეთებდეს, შემოქმედებითი განვითარების სპეციალური მეთოდების ცოდნის გარეშე, შესაძლოა მოსწავლეებსაც უყვარდეთ და იცოდნენ მისი საგანი, მაგრამ ეს არ  ნიშნავს, რომ მას შეუძლია  თავად გახდეს შემოქმედებითი ადამიანი ან ამ მიმართულებით სიახლე შექმნას). 

რამ გამოიწვია პედაგოგიკის ამ მიმართულების განვითარება? მიჩნეულია, რომ პედაგოგიკის ტიპი ყოველთვის დამოკიდებულია საზოგადოების მოთხოვნილებაზე. კონკრეტულად:  

·როდესაც საზოგადოებას სჭირდებოდა შემგროვებლები, მეთევზეები და მონადირეები (უძველეს დროში), მაშინდელი დროის მოთხოვნების შესაბამისად განვითარდა  პრიმიტიული პედაგოგიკა  (სწავლება). იგი  მარტივი მაგალითების საფუძველზე „ქმნიდა” შემგროვებლებს, მეთევზეებს და მონადირეებს („გააკეთე ისე, როგორც მე! მომბაძე მე!”). ეს საკმარისი იყო მათი (მეთევზეების, მონადირეების, შემგროვებლების და მეომრების)  აღზრდისთვისაც კი; 

·როდესაც საზოგადოებას სჭირდებოდა ორატორები და  ფილოსოფოსები,  საფუძველი ჩაეყარა პედაგოგიკას (შტუდიები ძველ საბერძნეთში), რომელიც ორიენტირებული იყო ორატორების  და ფილოსოფოსების აღზრდაზე.  ეს იყო რიტორიკის კლასები და საზოგადოებრივი დისკუსიები (ხოლო როდესაც სოკრატემ შემოიღო ახალი  მეთოდოლოგია, დღეს რომ სოკრატული მეთოდის სახელითაა ცნობილი, იგი სიკვდილით დასაჯეს);

·როდესაც საზოგადოებას სჭირდებოდა დიდი რაოდენობით ხელოსანი, ასეთ საზოგადოებაში გაჩნდა ტექნიკური სკოლები (სახელოსნოები) და, შესაბამისად, ტექნიკური უნარების და ჩვევების  პედაგოგიკა;

· როდესაც საზოგადებას დასჭირდა უფრო განათლებული ინჟინრები და დოქტორები, გაჩნდა ცოდნის შეძენაზე ორიენტირებული პედაგოგიკა (სკოლა, კოლეჯი, უნივერსიტეტი);

·XX საუკუნის შუა წლებში აღმოჩნდა, რომ არსებობს პრობლემის გადაჭრის შესწავლის საშუალებები, შესაბამისად წარმოიშვნენ პრობლემის შემოქმედებითად გადაჭრაზე ორიენტირებული  სკოლები,  სადაც სწავლებას და სწავლას  შემოქმედებითი ხასიათი ჰქონდა. და ეს იყო სრულიად  ახალი პედაგოგიკა, რომელმაც კრეატიული პედაგოგიკის სახელი მიიღო. იგი წარმოიშვა როგორც პედაგოგიკა, რომელიც მიისწრაფვის შემოქმედებითი ადამიანის აღზრდისკენ, რომელსაც შეუძლია გაუსწორდეს ცხოვრების სულ უფრო მზარდ სირთულეებს და საზოგადოების დაჩქარებული  განვითარების რიტმს. 

კრეატიულ პედაგოგიკას  სხვადასხვა  სფეროში იყენებენ: 

·ხელოვნების გაკვეთილებზე;

·ტექნიკური  შემოქმედებისას;

·შემოქმედების ფსიქოლოგიის შესწავლისას;

·პრობლემის შემოქმედებითად გადაჭრისას;

·სწავლის პროგრამის  შემოქმედებითი  ორიენტაციისას და ა.შ. 

კრეატიული   პედაგოგიკის   შექმნის   შემდეგ   მეორე  მნიშვნელოვანი  ნაბიჯი იყო შემოწმება –  შესაძლებელი  იყო თუ არა შემოქმედებითი  სწავლის   თეორიის  და პრაქტიკის  გადაცემა სხვა მასწავლებლისათვის,  პროფესორებისთვის ან საერთოდ პედაგოგებისათვის. კრეატიული პედაგოგიკა ხომ უმთავრესად იმის სწავლების მეცნიერება და ხელოვნებაა, თუ როგორ ვასწავლოთ შემოქმედებითად (ამიტომაა რომ ევრისტიული  აზროვნების  სწავლება    კრეატიული პედაგოგიკის  მხოლოდ ნაწილია, ხოლო მასწავლებლისათვის  ევრისტიულად  აზროვნების  სწავლება – კრეატიული  მეტაპედაგოგიკის  ნაწილი).  

როგორც პრაქტიკა გვიჩვენებს, პედაგოგის მუშაობა ყველაზე ხშირად შემოიფარგლება მოსწავლეთათვის შემოქმედებითი დავალებების მიცემით, რომელთა შესრულებისას  მოსწავლეებს  უვითარდებათ შემოქმედებითი შესაძლებლობები. მაგრამ კრეატიულობის  განვითარებისათვის  ეს არაა საკმარისი. ამიტომ სწავლის სტრატეგია, რომელიც ამ მიზანისკენაა მიმართული, უნდა ითვალისწინებდეს  კრეატიულობის   ყველა ფაქტორს,   რომელსაც   მნიშვნელოვანი წონა აქვს სწავლის ნებისმიერ საფეხურზე და არა  მარტო ცოდნის შემოქმედებითად  გამოყენების ეტაპზე. მასში  უნდა აისახოს საგნის შესწავლისთვის საჭირო ყველა ფსიქოლოგიური და პედაგოგიური საშუალება და მოსწავლეთა შემოქმედებითი აზროვნების   გააქტიურებისთვის აუცილებელი მიდგომებიც. ანუ კრეატიული  პოტენციალის  გამოვლენისა და განვითარებისათვის უნდა მოხდეს სხვადასხვა  პედაგოგიური სისტემის (დიდაქტიკური, მეთოდური, ტექნოლოგიური) ეფექტური   შერწყმა.  

ზოგადად კრეატიული პოტენციალი განიხილება, როგორც კოპლექსური  ფსიქიკური  განათლება, რომლის კომპონენტებიც არიან მენტალური სტრუქტურები. მათში თითქოსდა „ჩადებულია” სუბიექტის ინტელექტუალური, ემოციონალური, მოტივაციური რესურსები, რომლებიც თავის მხრივ   განსაზღვრავენ  სიტუაციის (დავალების, ამოცანის, პრობლემის) კრეატიულ   და ინდივიდუალურ  ხასიათსაც. 

კრეატიული მეთოდები საშუალებას იძლევიან გაკვეთილების გარკვეული ორგანიზებისათვის.  ამ ტიპის გაკვეთილებია:   

vამოცანის შედგენის და გადაწყვეტის გაკვეთილები; გაკვეთილი-დიალოგი (დისკუსია, დისპუტი, ევრისტიული საუბარი); გაკვეთილი-პარადოქსი; გაკვეთილი-ფანტაზია; გამოგონებების გაკვეთილი; ისტორიის „შეცვლის” გაკვეთილი (ისტორიული მოვლენების საკუთარი გადაწყვეტა); საქმიანი თამაში; როლური თამაში; გაკვეთილი-მოგზაურობა (რეალური, ვირტუალური); გაკვეთილი – „პირიქით” (მოსწავლე მასწავლებლის როლში). 

კონკრეტულად   კი  კრეატიული  მეთოდი   განიხილავს   იმ ამოცანას,  პრობლემას, სადაც   აუცილებლია   დაფიქრება  და ჩაძიება, სადაც  გამოცანა  თავად  დავალებაშია მოცემული.  მაგალითად,  ისტორიის შესწავლის  პირველ საფეხურზე შეიძლება შეგვხვდეს ასეთი  სურათები (ნახ.1): 

ნახ.1.

მასწავლებელი, გამოიყენებს რა კრეატიულ მეთოდებს, სვამს შეკითხვას:  

·რას უნდა ნიშნავდეს  ეს ნახატები? 

·რისთვისაა ეს ქანდაკებები? 

·წარმოიდგინეთ სიტუაციები, როდესაც მათ ქმნიდნენ;

·რა საჭირო იყო მათი გამოგონება?

·როგორ უნდა გეკეთებინათ ისინი?

·წარმოისახეთ, რაზე უნდა ეოცნებათ მათ შემქმნელებს?

·აღწერეთ, როგორ შეიძლებოდა ეცხოვრათ იმ  ხალხს, ვინც  მათ ქმნიდა?

და ა.შ. 

სამუშაოს პროცესში მოსწავლეები თვითონაც გადიან  მათი შექმნის გზას. რა თქმა უნდა, მოსწავლეთა ვარაუდები პრიმიტიული შეიძლება იყოს, მაგრამ ბავშვების აზროვნების სტრუქტურები ამ გზით აქტიურდებიან და კრეატიული პედაგოგიკის მიზანიც ესაა!  სინამდვილეში მოსწავლეები ხომ მხოლოდ გზის დასაწყისში არიან?!  

კრეატიული მეთოდები

კრეატიული  მეთოდები ძირითადად ორიენტირებულია მოსწავლის მიერ საკუთარი  საგანმანათლებლო  პროდუქტის შექმნაზე. მაგალითად, გამოგონების მეთოდი: ესაა  მოსწავლის მიერ უცნობი, ახალი პროდუქტის შექმნის საშუალება, რომელიც გარკვეული გონებრივი სამუშაოს შესრულების შედეგია. მეთოდი რეალიზდება შემდეგი მიდგომების გამოყენებით: 

ა) ერთი ობიექტის თვისებრივი ცვლილებები სხვა, ახალი ობიექტის შექმნის მიზნით;

 ბ) ობიექტის თვისებების მოძიება სხვა გარემოში; 

გ) შესასწავლი ობიექტის ელემენტების შეცვლა და ახალი, შეცვლილი ობიექტის თვისებების აღწერა.

მეთოდი „თუკი.. რომ..”:  მოსწავლეებს სთავაზობენ შეადგინონ ან დახატონ სურათი თემაზე, რა შეიცვლება, თუ სამყაროში რამე შეიცვლება? 

მაგალითად: თუ 10-ჯერ გაიზრდება გრავიტაციის ძალა; გაქრება სიტყვის დაბოლოებები ან თავად სიტყვები; ყველა ფართო მოცულობის გეომეტრიული სხეული  გახდება  წვრილი, პატარა; ყველა ადამიანი გადასახლდება მთვარეზე და ა.შ.  

მსგავსი დავალებების შესრულება არამარტო ავითარებს მოსწავლის  გამომსახველობით  უნარებს, არამედ  საშუალებას  აძლევს   მას   უკეთესად  გაიგოს რეალური საყარო, დაინახოს მათში მიმდინარე პროცესების ურთიერთკავშირი,  შეიმეცნოს სხვადასხვა მეცნიერებების ფუნდამენტური საფუძვლები.  

მასალის ვიზუალიზაციის მეთოდი: რამდენადაც მოსწავლისათვის მნიშვნელოვანია შექმნას და გადმოსცეს მთლიანი სურათი იმისა, რაც აღიქვა და დაინახა, მათ სთავაზობენ გამოიგონონ, მაგალითად, 

·ბუნების საკუთარი სურათი;

·  წარმოიდგინონ  ნახატის  ფერი,  ხე,  ღრუბლის   გამოსახულება;

· ან შექმნან საკუთარი თვალით დანახული  სამყაროს  ვიზუალური  მოდელი, დედამიწა,  მთლიანად კოსმოსი  და სხვ.

და ეს უნდა გააკეთონ ნახატების, სიმბოლოების, ძირითადი ტერმინოლოგიის  გამოყენებით. ყოველი მოსწავლე ასეთი სამუშაოს დროს არამარტო ფიქრობს სხვადასხვა მასშტაბზე, როცა თავის ცოდნას მეცნიერების სხვადასხვა სფეროსთან შეაჯერებს, არამედ შეიგრძნობს კიდეც გამოსახულების რეალობას.  ანუ ამ მეთოდით  შესასწავლი ობიექტის  აღქმა  და გაგება ერთ სისტემაში ექცევა.    

წელიწადში 2-3-ჯერ მსგავსი დავალების საშუალებით შეიძლება დავინახოთ და შევაფასოთ მოსწავლეთა განვითარებაში მომხდარი  ცვლილებები და საჭიროების მიხედვით  გარკვეული  კორექტივებიც  შევიტანოთ  სწავლების  პროცესში. 

ჰიპერპოლარიზაციის მეთოდი: ამ დროს იზრდება ან მცირდება შემეცნების ობიექტი,  მისი ცალკეული ნაწილები ან თვისებები. მაგალითად, მოსწავლეები ასეთ შემთხვევაში   გამოიგონებენ, დაასახლებენ:

·ყველაზე  გრძელ სიტყვას, ან  ყველაზე  პატარა ციფრს; 

·გამოსახავენ უცხოპლანეტელებს დიდი თავით ან პატარა ფეხებით;

·მოამზადებენ  ყველაზე  ტკბილ  ჩაის,  ან  ძალიან მარილიან საკვებს.

(მსგავსი წარმოსახვებისთვის სასტარტო ეფექტად შეიძლება იქცეს „გინესების რეკორდი” ).  

აგლიუტანიციის მეთოდი: მოსწავლეებს სთავაზობს  შეაერთოს, დააკავშიროს  რეალობაში ერთმანეთთან „შეუთავსებელი” თვისებები, ანუ შეაერთოს ის მხარეები და თვისებები, რომელთა კავშირი ფაქტობრივად შეუძლებლად მიაჩნდა.   მაგალითად, 

·გამოსახეთ ტკბილი მარილი, შავი შუქი, უძლურების  ძალა,  მორბენალი ხე, მფრინავი დათვი, ჭყავანა ძაღლი და ა.შ. 

„გონებრივი შტურმის” მეთოდის (ა.ფ.ოსბორნი) ძირითადი ამოცანაა  რაოდენობრივად რაც შეიძლება მეტი იდეის შეკრება იმ მოსწავლეებისაგან,   რომლებიც თავისუფლები არიან  აზროვნების  ინერციისა და სტერეოტიპებისგან.  „შტურმის” დროს ხდება პასუხების სწრაფი მოძიება, რომელსაც ერთგვარი გავარჯიშების ფორმა აქვს, შემდეგ კიდევ ერთხელ დაზუსტდება  დასმული ამოცანა,  მონაწილეებს შეახსენებენ  განხილვის წესებს და  იწყება  სტარტიც: თითოეულს  შეუძლია საკუთარი მოსაზრების გამოთქმა, იდეის წამოყენება, დამატება, დაზუსტება. ჯგუფებს მიმაგრებული ჰყავთ ექსპერტები, რომელთა დავალებაა    დააფიქსირონ ქაღალდზე გამოთქმული იდეები.

 „შტურმი” 10-15 წუთი გრძელდება. ამისთვის შეირჩევა შეკითხვები, რომლებიც არატრადიციულ გადაწყვეტას მოითხოვენ.  მაგალითად, 

·როგორ განვსაზღვროთ  დახვეული ფოლადის მავთულის სიგრძე ისე, რომ არ გავშალოთ; 

·ან  როგორ  განვსაზღვროთ უკომპასოდ  აქვს  თუ  არა უცნობ  პლანეტას  მაგნიტური ველი;  

·როგორ შეიძლება დამატებითი განათების გარეშე  დავინახოთ  და გამოვყოთ წყალქვეშა საგნები; და სხვ.

ასეთი სამუშაო რამდენიმე ეტაპიანია და  წინასწარ მომზადებას და მოსწავლეთათვის  წესების  კარგად გაცნობას  გულისხმობს. 

„გონებრივი იერიშის” წესები

v„გონებრივი იერიშის” დროს არ არიან არც უფროსები, არც უმცროსები, არსებობს მხოლოდ წამყვანი და მონაწილეები.;

v„გონებრივი იერიშისას” არ გვხვდება შაბლონური აზროვნება. აუცილებელია სტერეოტიპებისაგან და ტრადიციებისაგან სრული გათავისუფლება;

vწარმოსახვის სრული თავისუფლება. როგორი ფანტასტიკური და დაუჯერებელიც არ უნდა იყოს რომელიმე მონაწილის მიერ წამოყენებული იდეა, მას უნდა შეხვდნენ ყურადღებით;

vსაკუთარი აზრების მოკლედ და ზუსტად გადმოცემა. რაც ბევრია იდეა, მით უკეთესია;

vოპტიმიზმი და დამაჯერებლობა აათმაგებენ ადამიანის გონებრივ ენერგიას.

„გონებრივი იერიში” რამდენიმე ეტაპისაგან შედგება:

1.სასწავლო პროცესის ფორმულირება, მისი გადაწყვეტის გზების დასაბუთება. ჯგუფური მუშაობის ფორმა. რამდენიმე სამუშაო და ექსპერტული ჯგუფის  შედგენა, რომელიც შეაფასებს და შეარჩევს საუკეთესო იდეებს;

2.სწრაფი პასუხები (ამ ეტაპის მიზანია – დაეხმაროს მოსწავლეებს უხერხულობისა და დაძაბულობისაგან გათავისუფლებაში);

3.პრობლემის „იერიში”. კიდევ ერთხელ დაზუსტდება დასახული ამოცანა.  განხილვის წესების შეხსენება. იდეების გენერირება იწყება მასწავლებლის მიერ მიცემულ ნიშანზე. იკრძალება შემოთავაზებული  იდეების კრიტიკა. ყველა ხმამაღლა ამბობს საკუთარ იდეას. ჯგუფებს ჰყავს ექსპერტი, რომლის დავალებაა იდეების ფურცელზე დაფიქსირება. „იერიში” გრძელდება 10-15 წუთის განმავლობაში;

4.ჯგუფის საუკეთესო ექსპერტების მიერ  შეფასება და შერჩევა;

5.„გონებრივი იერიშის” შედეგების განხილვა სამუშაო ჯგუფებში, საუკეთესო იდეების შეფასება და მათი დაცვა. 

სინეკტიკის მეთოდი (ჯ. გორდონი): დაფუძნებულია გონებრივ იერიშზე, სხვადასხვა  ტიპის ანალოგიაზე (მაგ., სიტყვების),  ინვერსიაზე,  ასოციაციაზე  და ა.შ.  დასაწყისში განიხილავენ პრობლემის საერთო  ნიშნებს, ახდენენ  იდეების, ანალოგიების  გენერაციას,  განავითარებენ  პრობლემის გადაჭრის გზებს, ეძებენ ალტერნატივას, ახალ ანალოგიებს და ა.შ. სინეკტიკისას ფართოდ გამოიყენება პირდაპირი, სუბიექტური, სიმბოლური, ფანტასტიკური ანალოგიები. 

მრავალგანზომილებიანი  მატრიცის მეთოდი: ცნობილი  და  უცნობი  ელემენტების სხვადასხვა  კომბინაციების  გზით  ორიგინალურის და ახალის მიღების მეთოდი.  იგი გამოიყენება როგორც პრობლემის გამოყოფისთვის, ასევე ახალი იდეების მოძიებისათვის.  

ინვერსიების  ანუ საპირისპირო ქცევის მეთოდი: როდესაც სტერეოტიპური მიდგომები უშედეგოა, გამოიყენება პრინციპულად ახალი, ალტერნატიული, საპირისპირო გადაწყვეტა. მაგალითად, ნაკეთობის გამძლეობა დამოკიდებულია მისი მასის გაზრდაზე, მაგრამ აღმოჩნდება, რომ გაცილებით ეფექტურია მთლიანი, ღრუიანი ნაკეთობის დამზადება. მაშასადამე, უმჯობესია  ობიექტის შიგნიდან გამოკვლევა  და ამის შემდეგ ალტერნატიული გადაწყვეტილების მიღება  და ა.შ. 

ზოგადად, მოსწავლეებში კრეატიული მეთოდების გზით მიღებული გადაწყვეტილებები ყოველთვის ორიგინალურია, ხელს უწყობს ინტუიციური აზროვნების, ფარული  შესაძლებლობების, მეხსიერების  სხვადასხვა სტურქტურების  გამოვლენას, ცნობიერების გაფართოებას. ის ძალიან შედეგიანია სწავლების  მაღალი შედეგების მისაღწევად.