უდავოა, რომ სწავლის პროცესში დიდ როლს ასრულებს მეხსიერება. ის, როგორც სხვა შემეცნებითი პროცესები, განვითარების გარკვეულ გზას გაივლის. ოპერაციამდელ სტადიაზე მყოფი ბავშვი ახერხებს მანამდე ნანახის ცნობას, მაგრამ უჭირს რაიმეს განზრახ დამახსოვრება და შემდეგ მისი გახსენება. ამისთვის მას გარკვეული სტრატეგიების გამოყენება სჭირდება, რაც შედარებით უფროსი ასაკიდან ხდება შესაძლებელი. იმ მეთოდებს, რომლებიც ადამიანს მასალის დამახსოვრებასა და აღდგენაში ეხმარება, მნემონიკა ეწოდება.
ბერძნულ მითოლოგიაში მნემონიზა მეხსიერების ქალღმერთი იყო (სწორედ მისი სახელიდან წარმოდგება სიტყვა “მნემონიკა”). მას ხელოვნებისა და მეხსიერების ცხრა მუზის დედას უწოდებდნენ. მეხსიერება ითვლებოდა ყველაზე ძველ და პატივსაცემ გონებრივ უნარად, საიდანაც ყველა სხვა უნარი ვითარდება. მიიჩნეოდა, რომ მისი არარსებობის შემთხვევაში ვერც ხელოვნება იარსებებდა და ვერც მეცნიერება.
საინტერესოა, როგორ ვიქცევით ზრდასრული ადამიანები იმისთვის, რომ დღის განმავლობაში გასაკეთებელი საქმეები არ დაგვავიწყდეს. წარმოიდგინეთ, რომ თქვენ დღის ბოლომდე აუცილებლად უნდა დაუბრუნოთ კოლეგას წიგნი, შეიძინოთ შვილისთვის სახატავი რვეული, ქაღალდის წებო, ფერადი ფურცლები, თქვენთვის – ბლოკნოტი და შავი კალამი, შინ კი დაწეროთ სადამრიგებლო საათის ხუთი გეგმა. რას იზამთ – ფურცელზე ჩამოწერთ ამ ყველაფერს თუ შინიდან გასვლის წინ გაიმეორებთ?
სტატიაში გაგაცნობთ დამახსოვრების იმ სტრატეგიებს, რომელთა გამოყენება არა მხოლოდ ზრდასრულებს, არამედ უმცროსი სასკოლო ასაკის მოსწავლეებსაც შეუძლიათ.
გამეორება: ეს ყველაზე მარტივი სტრატეგიაა, რომელიც დასამახსოვრებელი მასალის ჩუმად ან ხმამაღლა გამეორებას მოითხოვს. მოტორული აქტივობის (მაგ., ცეკვის) შესასრულებლად კი მოძრაობები უნდა გაიმეოროთ გარკვეული თანამიმდევრობით. ზოგიერთი კვლევის თანახმად, ეს უნარი 2 წლის ბავშვებთანაც კი შეინიშნება, ოღონდ მის გამოსამჟღავნებლად გარკვეული პირობებია საჭირო, რასაც ქვემოთ უფრო დაწვრილებით .
დაჯგუფება – იდეების, ობიექტებისა და სიტყვების ჯგუფებად გაერთიანება, რათა იოლი იყოს მათი გახსენება. მაგ., შინაური ცხოველები ან სასკოლო ნივთები. მაგრამ ამ სტრაგეგიის ეფექტიანი გამოყენება მჭიდრო კავშირშია გამოცდილებასთან. ბავშვმა ობიექტების გარკვეული ნიშნით დაჯგუფება რომ შეძლოს, მას ინფორმაცია უნდა ჰქონდეს აღნიშნულ ობიექტებზე და გარკვეული ნიშნით მაინც ახერხებდეს კლასიფიცირებას.
დამუშავება – ორ საგანს შორის ასოციაციით ან საერთოს (მსგავსების) პოვნით შესაძლებელი ხდება ახალი ცნების დახსომება. მაგ., არსებობს მარტივი მნემოტექნიკა, რომელიც გვეხმარება ცისარტყელის ფერების დახსომებაში: “წადი, ნახე, ყარამანი მინდვრად ცოცხალ ლომებს იჭერს”. ამ სიტყვების პირველი ასოები ცისარტყელაში ფერების განლაგების თანამიმდევრობაზე მიანიშნებს. მისი ანალოგია ახალი ტერმინის მიმსგავსება ნაცნობ სიტყვასთან. მიიჩნევა, რომ ამ სტრატეგიის გამოყენება სპონტანურად არ ხდება და მას აღნიშნული უნარის განვითარება სჭირდება.
სისტემური ძიება – როდესაც რაიმეს გახსენება გჭირდებათ, აზრობრივად უნდა გადაურბონოთ მთელ შენახულ ინფორმაციას. მიიჩნევა, რომ ამ უნარის განვითარება სკოლამდელ და უმცროს სასკოლო ასაკში შესაძლებელია მარტივი თამაშით – რეალურ გარემოში დასახელებული ობიექტის ძიებით.
წარმოდგენა – როდესაც დასამახსოვრებელი ინფორმაცია ვერბალურად მოგეწოდებათ, მნიშვნელოვანია მისი ვიზუალური სახით წარმოდგენა. ეფექტი უფრო ძლიერია, როდესაც ეს წარმოდგენები ვიზუალურად უკავშირდება ერთმანეთს. სიტყვათა წყვილების, მაგ., სტაფილო-მაიმუნის, დამახსოვრება გაიოლდება, თუ წარმოვიდგენთ, რომ მაიმუნს სტაფილო უჭირავს.
მიიჩნევა, რომ ვიზუალიზაცია დიდად ეხმარება მოსწავლეებს ლექსების/მოთხრობების დასწავლაში. ამისთვის საჭიროა თითოეული სტრიქონის /აბზაცის გააზრება და შემდეგ ვიზუალურად მისი წარმოდგენა.
რა ხერხს მიმართავენ უმცროსი სასკოლო ასაკის მოსწავლეები, როდესაც რაიმეს დამახსოვრება სურთ? ერთ-ერთი კვლევის დროს (Keeney et al., 1967) ბავშვებს სთავაზობდნენ 7 ბარათს და სთხოვდნენ დაემახსოვრებინათ, რა იყო მათზე გამოსახული იმ თანამიმდევრობით, რა თანამიმდევრობითაც შესთავაზა ექსპერიმენტატორმა. ამის შემდეგ ბავშვებს უქმნიდნენ იმგვარ გარემოს, რომ მათ ვეღარ მოეხერხებინათ ბარათების ხილვა, ექსპერიმენტატორი კი აკვირდებოდა, ცდილობდა თუ არა ბავშვი ჩურჩულით გამეორებას. 5 წლამდე ასაკის ბავშვები არ იმეორებდნენ საგნების რიგს, მხოლოდ 8-10 წლისანი და უფრო დიდები მიმართავდნენ ამ სტრატეგიას. უნდა ითქვას, რომ როდესაც 5-6 წლის ბავშებს აჩვენეს დახსომების ეს უმარტივესი სტრატეგია, მათ ის დაისწავლეს და თანდათანობით მოიმატა მათ მიერ დამახსოვრებული საგნების რაოდენობამაც, მაგრამ როდესაც მათ ახალი პრობლემური ამოცანა შესთავაზეს და აღარ შეახსენეს, რომ რიგი თავისთვის უნდა გაემეორებინათ, მათ აღარ გამოიყენეს ეს სტრატეგია. მაშასადამე, აღნიშნული ასაკის ბავშვებს შეუძლიათ სტრატეგიების გამოყენება, მაგრამ მითითების გარეშე არ მიმართავენ მას. ამ თავისებურებას მეცნიერებმა უნარის დეფიციტი უწოდეს.
ზოგიერთი თანამედროვე კვლევით (Bjorklund&Coyle, 1995) დადგენილია, რომ ბავშვები 8 წლამდე ასაკშიც მიმართავენ დამახსოვრების სტრატეგიებს, მაგრამ განსხვავებულს. მაგ., 8 წლის ბავშვი სიტყვების დასწავლისას იმეორებს ცალკეულ სიტყვებს (კატა, კატა, კატა), 8 წელზე უფროსები კი სიტყვებს ჯგუფებად იმეორებენ (მაგიდა, ჩაიდანი, მაისური, კატა). თანაც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, დახსომებისას 8 წელს გადაცილებულები სიტყვებს კატეგორიებად ყოფენ. უფრო პატარებიც აკეთებენ ამას, ოღონდ სპონტანურად და ვერ ახერხებენ იმის გააზრებას, რა დაეხმარათ დახსომებაში. ამ თავისებურებას გამოყენების დეფიციტი უწოდეს. ის თანამედროვე მეცნიერთა დიდ ინტერესს იწვევს. თურმე უმცროსი სასკოლო ასაკის მოსწავლეები მიიჩნევენ, რომ სტრატეგიების გამოყენება კარგია, მაგრამ არ ესმით, როგორ ხდება ეს. გამოყენების დეფიციტი დამახასიათებელია 6-7 წლის ბავშვებისთვის, თუმცა შესაძლოა უფრო დიდ ასაკშიც შევხვდეთ.
ინფორმაცია რომ შევაჯამოთ, უმცროსი სასკოლო ასაკის ბავშვებს შეუძლიათ დახსომებისთვის გარკვეული სტრატეგიების გამოყენება, მაგრამ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მათ ასწავლიან ამ სტრატეგიებს, შეახსენებენ მათი გამოყენების ხერხებსა და საჭიროებას. მხოლოდ სწავლებისა და მითითების შემთხვევაშია შესაძლებელი სტრატეგიების ეფექტიანი გამოყენება, განსხვავებულ სიტუაციაში მათი გადატანა და როგორც რაოდენობრივი, ისე ხარისხობრივი გაუმჯობესება.
