ხელოვნების ნაწარმოებთა განხილვისას დღემდე აქტუალურია საკითხი ფორმისა და შინაარსის ურთიერთდამოკიდებულების შესახებ. შედევრის შემთხვევაში ეს კითხვა თითქოს მნიშვნელობას კარგავს, რადგან ორივე ისე ჰარმონიულადაა წარმოდგენილი, ზღვრის დადგენის საჭიროება იკარგება. ამ თემაზე ფიქრისას კარგი იქნება გავითვალისწინოთ კიტა აბაშიძის, ცნობილი ქართველი ლიტერატურათმცოდნის, კრიტიკოსისა და პუბლიცისტის შეხედულებები, რომლებსაც დღესაც არ დაუკარგავს აქტუალობა. მას ამ საკითხზე საგულისხმო დაკვირვებები აქვს გამოთქმული 1910 წელს დაწერილ წერილში – „აზრი თუ ფორმა, შინაარსი თუ სხეული“. ამ დროს უკვე დაწყებულია ქართულ ლიტერატურაში მოდერნიზაციის პროცესი. ლიტერატულ სამყაროში გამოჩნდნენ ახალი სახელები, რომელთაც დაიწყეს გამოთქმის ფორმაზე ზრუნვა. უპირველესად, ესენი იყვნენ ცისფერყანწელები, რომელთაც რუსთველის პოეტიკის რენესანსი გადაწყვიტეს, რადგან მიიჩნევდნენ, რომ მეცხრამეტე საუკუნის ლიტერატურამ, რომელიც ფართო მასების მოსაზიდად იქმნებოდა, შაბლონებითა და სტერეოტიპებით გაავსო მწერლობა, დააკნინა მხატვრული სიტყვის ხარისხი. ფორმის სრულყოფილებაზე ზრუნავდნენ გრიგოლ რობაქიძე, კონსტანტინე გამსახურდია, ნიკო ლორთქიფანიძე, ლეო ქიაჩელი და თავიანთ, გამორჩეული გემოვნების მკითხველს ქნიდნენ. მიხეილ ჯავახიშვილის მოთხრობებში აშკარად არ ჩანდა ფორმალური ძიებები, რადგან ტრადიციული თხრობის სტილი ჰქონდა არჩეული, მაგრამ დაკვირვებული მკითხველი ხვდებოდა, რომ სრულიად განსხვავებული ინტონაციური ნიუანსებით ახალ ელფერს სძენდა რეალისტურ გამოცდილებას და მისი ნეორეალისტური სტილური მანერა წარმოჩნდებოდა, როგორც მოდერნიზმის ერთგვარი ალტერნატივა.
კიტა აბაშიძე „ეტუდებში“ თვითონვე შესანიშნავად წარმოჩნდა, როგორც კრიტიკოსი ხელოვანი, როგორც ოსკარ უაილდი იტყოდა, რომელიც ფორმისა და შინაარსის ანალიზს თანაბრად აქცევდა ყურადღებას. სწორედ ეს იყო მიზეზი იმ ევოლუციური მეთოდისა, რომელიც მან მეცხრამეტე საუკუნის ქართული ლიტერატურის ანალიზისთვის მოიმარჯვა. მართალია, ბრუნეტისეული კვლევის ეს გზა უნაკლო არ ყოფილა. ამას თვითონ გრძნობდა და აღნიშნავდა კიდეც, მაგრამ სწორედ ამ მეთოდმა შეაძლებინა ქართული ლიტერატურის უმთავრესი, ძირითადი და მაგისტრალური ხაზი გამოეკვეთა და მთლიანობაში გაეაზრებინა ლიტერატურული პროცესის თავისებურებანი. ამან მომავლის ლიტერატურული ტენდენციები და პერსპექტივები დაანახვა, გამოკვეთა ის იმპულსები, რომლებიც ლიტერატურას შინაგანი ენერგეტიკისა თუ მუხტის საშუალებით ავითარებდნენ და უბიძგებდნენ ცვლილებისა და ტრანსფორმაციისკენ. მთავარი იყო, რაიმე გარეგან ფაქტორს არ შეეჩერებინა ეს ევოლუციური ბუნებრივი სვლა. სამწუხაროდ, ქართული ლიტერატურის, და ზოგადად, ხელოვნების, ამ საბედისწერო გარეგან შემაფერხებლად იქცა საბჭოთა იდეოლოგიური ტოტალიტარული სისტემა, რომელმაც ხელოვნურად შეუცვალა გეზი ლიტერატურას, ჩაკეტა და იზოლაციაში მოაქცია. კიტა აბაშიძე წერდა: „XIX საუკუნის ჩვენი ლიტერატურა ევოლუციის შემდეგ საფეხურებს გაივლის: იწყება იგი სალირიკო რომანტიზმით, რომლის მეთაური ალ. ჭავჭავაძეა, განმავითარებელი გრ. ორბელიანი, უმაღლეს წერტილამდის ამყვანი ნ. ბარათაშვილი, ხოლო მისი დაცემის, დეკადანსის გამომხატველი ვახტ. ორბელიანია. რომანტიზმი გადადის, იცვლება – რეალურ პოეზიად (1850-იან წლებში). რეალიზმის დამწყები გიორგი ერისთავია, მისი უდიდებულესის წარმატების გამომსახველი ილია ჭავჭავაძეა (პოემები და პროზა) და აკაკი წერეთელი (სალირიკო ლექსები). რეალიზმის დაცემის, უფერულის ნატურალიზმის მწერალი ბ-ნი გიორგი წერეთელია (1870-იან წლებში); რეალიზმის გადაგვარების შემდეგ ყაზბეგისა და ვაჟა-ფშაველას თხზულებები დაამკვიდრებენ ნეორომანტიზმს, რომელიც რეალიზმისა და რომანტიზმის საუკეთესო თვისებების შემრჩევია; ვაჟა გახდება ჩვენს ლიტერატურაში სიმბოლიზმის მეთაურად, რომლის ნასახი მოიპოვება უკვე ილიასა და აკაკის პოეზიაში“.
მისი დაკვირვებით, „ევროპის ლიტერატურაში უკანასკნელ დროს გამეფებული წარმართული სული, ესთეტიზმი და ეროტიზმი არ დარჩენილა შეუმჩნეველი ჩვენი მწერლობისათვის. ყველა ეს კი იმედს გვაძლევს, ჩვენი ლიტერატურა მომავალშიაც ევოლუციის კანონიერ გზას არ გადუხვევს, მომავალშიაც ევროპულ ლიტერატურას უმცროს ძმობას გაუწევს და XIX საუკუნის ჩვენს ლიტერატურას მხარს დაუმშვენებს“. შემდგომმა მოდერნისტულმა ძიებებებმა კი შესაძლებელი გახადა იმავე დროს შექმნილიყო მოდერნისტული მხატვრული ტექსტები, როგორც ევროპაში. ვგულისხმობთ, ჯეიმს ჯოისის, ვირჯინია ვულფის, ტომას სტერნზ ელიოტის 20-იან წლებში გამოცემულ ნაწარმოებებს („ულისეს“, „უნაყოფო მიწას“…) და ჩვენში დაწერილ მოდერნისტულ რომანებს: კონსტანტინე გამსახურდიას „დიონისოს ღიმილს“, დემნა შენგელაიას „სანავარდოსა“ და გრიგოლ რობაქიძის „გველის პერანგს“
ტიციან ტაბიძე 1916 წელს ჟურ. „ცისფერი ყანწების“ პირველ ნომერში დაბეჭდილ წერილში, რომელშიც აანალიზებს სიმბოლიზმის ლიტერატურული სკოლის პრინციპებსა და კონტექსტს, საგანგებოდ აღნიშნავს კიტა აბაშიძის პოზიციასაც: „სიმბოლიზმი ჩვენში შემოიტანა გრ. რობაქიძემ. ბატონ რობაქიძეზე არ გამართლდა საერთო დებულება, რომ ყოველ ნოვატორს წინ ეღობება გაუგებრობის გალავანი. იმას არაფრად დაჯდომია ძველ ღირებულებათა გადაფასების კადნიერება, ახალ ძიებათა ფეიერვერკების გასროლა, ოსკარ უაილდი პიროვნების თავისუფლების და მეშჩანურ მორალის დაპირდაპირებამ რედინგის ციხემდი მიიყვანა. რედინგი მისთვის ძალიან ადრე დაიწყო და საფლავშიც არ გათავებულა. ვის არ ახსოვს პარიზის აღელვება „ციმბალისტების“ პირველ ლაშქრობაზე, ვ. სოლოვიოვის და ნ. მიხაილოვსკის რისხვა რუსეთელ სიმბოლისტთა გამოჩენაზე. საფიქრელი იყო, რადგან სხვაგან ასეთი აღელვება გამოიწვია სიმბოლიზმმა, ჩვენშიც მონახავდნენ ფიჩხებს ინკვიზიციის ცეცხლის დასანთებად, მაგრამ გრ. რობაქიძეს უთხრეს თავის დასტური არჩილ ჯორჯაძემ და კიტა აბაშიძემ. ამ ორი პიროვნებით იწურება ქართული ესთეტიკური კულტურა გრ. რობაქიძემდი“. ცისფერყანწელები სრულად იზიარებდნენ კიტა აბაშიძის ესთეტიკურ შეხედულებებს, თუმცა ვაჟა-ფშაველას სიმბოლისტობაში არ დაეთანხმნენ. მიუხედავად ამისა, ვაჟა-ფშაველა მათთვის სათაყვანო მწერალი იყო, რადგან სწორედ მან გააღრმავა და გაამრავალფეროვნა მხატვრული სამყარო თხრობაში მითოლოგიური ქვეტექსტებისა და კონტექსტების შემოტანით. სამწუხაროდ, კიტა აბაშიძე 1917 წელს გარდაიცვალა, როცა მოდერნისტული ძიებებების მნიშვნელოვანი ხანა იწყებოდა ქართულ ლიტერატურაში. ის აქაც იტყოდა თავის სიტყვას. შალვა ამირეჯიბი წერდა: კიტა აბაშიძის “ლიტერატურული კალამი დიდი იარაღი იყო გავლენისა და გემოვნებისათვის, მრავალი წლის განმავლობაში ის იყო არბიტრი ამ გემოვნებისა. მას უსაყვედურებდნენ, რომ როგორც კრიტიკოსმა, მან შექმნა აუარებელი ტალანტები ჩვენს ლიტერატურაში… მას ჰქონდა უტყუარი ნიჭი ნამდვილი ტალანტის გამოცნობისა, მაგრამ როდესაც ცხოვრება არ იძლეოდა მას, ის ქმნიდა მას წინააღმდეგ ფაქტისა, რათა ხალხს თავისი თავი ღარიბად არ ეგრძნო და მისჩვეოდა ამ ტალანტების ყოლის გამუდმებულ სურვილს. ამით იგი ამყნობდა კულტურულ თვისებებს იმ ერს, რომლის კულტურით იგი მოხიბლული იყო” (გაზ. “საქართველო”, 1917, 277).
„საკმაოა თუ არა ლიტერატურული ნაწარმოებისათვის მარტო გარეგანი მშვენიერება, მარტო ფორმა, და ამის მიხედვით უნდა დაფასდეს სიტყვაკაზმული მწერლობა, თუ ფორმას, გარეგან მხარეს ლიტერატურული ნაწარმოებისას იმდენი მნიშვნელობა არა აქვს, რამდენიც შინაარსს, აზრს, ნაწარმოების მიმართულებასა და ტენდენციას“, – ამგვარად სვამს იგი კითხვას წერილში „აზრი თუ ფორმა, შინაარსი თუ სხეული“. მისი აზრით, „ამგვარ დავას იმ საზოგადოებაში უფრო მაგრად აქვს ფეხი გადგმული, სადაც კულტურა ნაკლებად არის განვითარებული“. პოლიტიკური და სოციალური პრობლემები ქართველ მკითხველსაც ამ უკულტურო კონტექსტში მოაქცევდა, ამიტომ მიიჩნევდა საჭიროდ ამ საკითხის გარკვევას. მას სჯეროდა, რომ ნაწარმოების ღირებულებას თანაბრად განსაზღვრავდა შინაარსიცა და ფორმაც და ასაბუთებდა ცალმხრივ შეხედულებათა უმართებულობას. იგი სწორად შენიშნავდა: „ყოველი ლიტერატურული ნაწარმოები, რა დარგსაც არ უნდა ეკუთვნოდეს იგი, უსათუოდ აზრიანი იქნება და შინაარსიანი. აქ ლაპარაკი შეიძლება მხოლოდ აზრისა და შინაარსის ფასის და ღირებულების შესახებ“.
ამ წერილშიც კარგად გამოჩნდა, რომ იგი ზედმიწევით კარგად იცნობდა არა მხოლოდ ქართულ, არამედ მსოფლიო ლიტერატურასა და ხელოვნებას, შესაბამისად, თავისი მსჯელობის დამაჯერებლობისთვის საგულისხმო მაგალითები მოჰყავდა. ისიც მნიშვნელოვანია, რომ ქართული ლიტერატურის ნიმუშებს მსოფლიო ლიტერატურის კონტექსტში მოაქცევდა. მისი აზროვნების სიმწყობრე, ლოგიკა და მრავალმხრივობა, ხელოვნების საკითხების ღრმა ცოდნა მეტყველებს, რომ იგი კარგად იცნობს ხელოვნების კრიტიკის იმ დროისთვის ცნობილსა და მნიშვნელოვან მეთოდოლოგიებს, კონცეფციებსა და მიმდინარეობებს. მისი შეხედულებები ფორმისა და შინაარსის ურთიერთმიმართების თაობაზე ეხმიანება არისტოტელეს, ჰორაციუსის, ბუალოს, ტენის, ბრანდესის და სხვათა თვალსაზრისებს. შესაბამისად, მისი მსჯელობა მრავალფეროვანი და საინტერესოა.
იგი ცდილობს მკითხველი დაარწმუნოს ფორმისა და შინაარსის განუყოფლობაში, ამიტომ ზედმიწევნით აკრიტიკებს იმ რადიკალებს, რომლებიც ან ერთის, ან მეორის უპირატესობას აღიარებდნენ. იგი კონკრეტულ ნაწარმოებთა მაგალითზე ასაბუთებს, რომ არ არსებობს არცერთი ღირებული მხატვრული ნაწარმოები, რომელსაც აზრობრივი სიღრმე არ გააჩნია. ის არ აზიარებს იმათ თვალსაზრისს, რომელთაც, მაგალითად, ალ. ჭავჭავაძისა და გრიგოლ ორბელიანის ლექსები “ვარდ-ბულბულის” ჰანგების გამომხატველად მიაჩნიათ. ეს მკითხველთა ზედაპირულბის ბრალია და არა მწერალთაო. მისი აზრით, მართალია, „საბერძნეთის ეპოპეისა და დრამის სიდიადეს ვერ გასცილდა მშვენიერება ევროპელთა ხელოვნებისა, მაგრამ სალირიკო პოეზია ბაირონის, ჰიუგოს, ლამარტინის, დე-ვინის და მიუსეს ხელში მთელ ფილოსოფიად გადაიქცა. დანტეს პოემა, ფორმის მხრივ, ჰომეროსის პოემებზე იქნებ ბევრად უფრო დაბლა იდგეს, აზრით კი დანტე უმაღლეს ფილოსოფოსობას იჩენს. სოფოკლესა და შექსპირის ტრაგედიები გარეგანი მხრით ერთ საფეხურზე შეიძლება დააყენოს კაცმა, სამაგიეროდ, შექსპირის ჰამლეტის ფილოსოფიას ძველი გენიოსი ვერ მიწვდება. რუსთაველის თხზულების ფორმის სიმშვენიერე – ეს ის ღვთაებრივი იდეალია, რომელსაც დღემდე ვერც ერთი ქართველი ვერ წასცილებია. არის თითქმის ხელოვნების ყოველ დარგში და ყოველ ქვეყანაში ასეთი მიუწვდომელი იდეალი, რომელიც მთელი ერის გენიოსობის შემქმნელია, ამ გენიოსობის გამომსახველი კი ერთი კაცი იყო. დღემდე ხელოვნება ქანდაკებისა ვერ გასცილებია ოლიმპიელ ჰერმესს (პრაქსიტელისას) და ვენერა მილოსელს (უცნობი ავტორისას), თავის დღეში მხატვარს ვერ უჯობნია მიქელანჯელოსათვის, რომლის გენიოსობა სიქსტის კაპპელის კედლებზე და ჭერზე არის აღბეჭდილი. ამგვარია ჩვენი “ვეფხისტყაოსანიც”. ეს არის ხელოვნური ნაწარმოები, რომლის შინაარსი და გარეგანი მხარე სრული ჰარმონიით არის შეზავებული, რომლის სიდიადე და სიმაღლე მარად მიუწვდომელ მანათობელ ვარსკვლავად ექნება ქართველ ერსა და ლიტერატურას, მაგრამ შინაარსის მხრით ბარათაშვილის სალირიკო ლექსების სიღრმე და თუნდ ილიას “განდეგილისაცა”, არც კი ჩამოუვარდება რუსთველის პოემის სიღრმეს“.
ამ წერილში იგი კიდევ ერთ მნიშვნელოვან საკითხზე ამახვილებს ყურადღებას. ეს არის ხელოვნებისა და ზნეობის ურთიერთმიმართება. იგი მოიხმობს ოსკარ უაილდის თვალსაზრისს და მსჯელობას ასე წარმართავს: „ღრმა აზრით არის აღსავსე უაილდის სიტყვები: “ყოველივე ხელოვნება ზნეობის წინააღმდეგიაო”. დიახ, ყოველი ნაწარმოები დიდი ხელოვანისა წინააღმდეგია იმ ზნეობისა, რომელიც ოფიციალურ დოგმატად არის აღიარებული და რომელსაც იცავენ არსებული წესწყობილების დამცველნი. ყოველივე მშვენიერი ნაწარმოები, ყოველივე ხელოვნური ქმნილება უსათუოდ გამოსახულებაა მომავლის დიდი იდეალისა, ამიტომ, თავისთავად ცხადია, იგი არსებული პრინციპების რაიმენაირად უარმყოფელია. თავის დღეში უაილდს ამ ფრაზაში იმისი თქმა არ უნდოდა, თითქოს ნაწარმოები ხელოვნურად უმსგავსო და უშინაარსო რამ უნდა იყოსო. პირიქით, მისის აზრით, შეუძლებელია ხელოვნურმა, მშვენიერმა ნაწარმოებმა გაცვეთილ და დამლაშებულ ზნეობას მოსარჩლეობა გაუწიოს, იგი ემსახურება უმაღლეს პრინციპს, რომელიც ჯერ კიდევ ცხოვრებაში არც კი განხორციელებულა და ამ დიდებული პრინციპის თვალსაზრისით განსჯის ყოველივე არსებულ მოვლენასაო. ამიტომაცაა, რომ იგივე მწერალი გვეუბნება: “ვინც მშვენიერ ნაწარმოებში ცუდ აზრს მონახავს, თვითაა გაფუჭებული და მოკლებული ყოველგვარ მომხიბვლელობას”. ამის თვალსაჩინოდ კიტა აბაშიძეს მაგალითები მოჰყავს არა მხოლოდ ქართული, არამედ მსოფლიო ლიტერატურიდან. მისი აზრით, „ვეფხისტყაოსანი“ სამღვდელოების ბრმა ნაწილის მიერ იდევნებოდა, რადგან ზნეობას განსხვავებულად იაზრებდა. „ბაირონი განდევნა გულზვიადმა ინგლისის უმაღლესმა საზოგადოებამ და უაილდს პირში ჩააფურთხა, პარნელი საფლავში უდროოდ ჩამარხა და შელლის ნავსადგური უცხო ქვეყნის ზღვაში მოაძებნინა, – და განა ისინი, მთელი თავისის სიცოცხლით, უმაღლესი იდეალის განხორციელებას არა სცდილობდნენ!? მართალია, გაქსუებულმა და გარყვნილმა საზოგადოებამ მათ თავისი შემბღალველი კვალი დააჩნია და ზოგი მათგანი შეიძლება (ესეც დამტკიცებული არაა) არ მოიქცა თავისი პირადობის შესაფერისად, მაგრამ მსაჯულები ვინღა იყვნენ? – “წითელ მანტიაში გამოხვეულნი კეთროვანნი”, რომელთა სუნთქვაც კი წამლავს ჰაერს და როცა მათგანვე მოწამლულს და დაღუპულს დაინახავენ, ლაფში ამოსვრიან, რათა ამით თავიანთი სიწმინდე დაამტკიცონ“. კრიტიკოსს მიაჩნია, რომ ნამდვილი შემოქმედი თავისუფალია იმ მოჩვენებითი ზნეობრივ-მორალური კანონებისაგან, რომლებიც საზოგადოების სამართავ-დასაბეჩავებლად და დასაბორკად იქმნება. შემოქმედი „ყოველგვარი ბორკილებისაგან განთავისუფლებული ბედნიერებისა და მშვენიერების მოტრფიალეა“. ხელისუფლებას კი „სჭირდება მონა მხდალი და ლაჩარი, მონა ფეხთამლოკველი, რომელიც ხელს არ შეახებს მის გახრწნილ გვამს, რათა მომშხამველი სუნი არ დააყენოს ქვეყანაზე“.
კიტა აბაშიძეს ეხმიანება თომას მანი თავისი თვალსაზრისით, რომელიც მან წერილში „ხელოვანი და საზოგადოება“ გამოთქვა. მისი აზრით, „ხელოვანი იმთავითვე მორალური კი არა, არამედ – ესთეტიკური არსებაა. რომ მისი არსისეული ინსტიქტი თამაშია და არა სიკეთე… ხელოვანი სამყაროს მორალური მოძღვრებით კი არ “აუკეთესებს”, არამედ სულ სხვა გზით, იგი ცხოვრებას, ამაგრებს სიტყვაში, სახეში, აზრში, ანიჭებს მას აზრსა და ფორმას; ამჭვირვალებს მოვლენას იმისთვის, რასაც გოეთემ “სიცოცხლის სიცოცხლე” უწოდა. იგი გოეთეს კიდევ ერთ აზრს იმოწმებს: “რა თქმა უნდა, შესაძლებელია ხელოვნების ქმნილებას მორალური შედეგები მოჰყვეს, მაგრამ ხელოვანს მორალური მიზნები და განზრახვები მოსთხოვო, ეს ნიშნავს ხელობა წაუხდინო მას” (თომას მანი „ხელოვანი და საზოგადოება“).
კრიტიკოსი კაცთა თავისუფლების მოსარჩლე მწერლებად ასახელებს ჰომეროსს, სოფოკლეს, შექსპირს, ბაირონს, ჟან-ჟაკ რუსოს, ვიქტორ ჰიუგოს, გოეთეს, შილერს, დანტეს, მიქელანჯელოს, რუსთაველს, ბარათაშვილსა და ილია ჭავჭავაძეს. მისი აზრით, „ყოველი მათგანი, ცხადად თუ ჩუმად, ყოველთვის და ყველგან არსებული სიბინძურის წინააღმდეგი და უარმყოფელი იყო, ამიტომაც ყოველი მათგანი დევნილი იყო სიცოცხლეში ერის ოფიციალურ წარმომადგენელთა მიერ და მათგანვე ამაღლებული მის შემდეგ, რაც ისინი საშიშარნი აღარ ყოფილან მათთვის“. კრიტიკოსს მიაჩნია, რომ „ყოველი დიდი ნაწარმოები ზნეობრივია“, ამ თვალსაზრისით, ის გამოარჩევს საზოგადოებისგან უზნეოდ აღიარებულ რამდენიმე მწერალს, მათ შორის, ბოკაჩოს, ზოლასა და მოპასანს და მიაჩნია, რომ ისინი უზნეობის გამოსახვით მაღალი ზნეობის დამცველებად გვევლინებიან. სწორედ ამას უსვამდა ხაზს მიხეილ ჯავახიშვილიც წერილში „მოპასანი და მისი ცხოვრება“. იგი წერდა: „ძალიან ხშირად მოპასანი ისე არხეინად, ისეთის ღიმილითა და განდგომით გვისურათებს გულის ასამღვრევსა და პირუტყვულ ამბავს, რომ გულუბრყვილო მკითხველს ჰგონია, ავტორს მოსწონს ეს ამბავი, ნამდვილად კი გულგრილი ირონიის ქურქში ოხვრა და სევდა აქვს გახვეული“.
კიტა აბაშიძე ფიქრობს, რომ საზოგადოება ხშირად სწორად ვერ იგებს და აფასებს მწერალთა განზრახვას. მაგალითად, ფრანგ მწერლებს, რასინსა და კორნელის, მლიქვნელობა დასწამეს, რაკიღა მეფეთა ცხოვრებას აღწერდნენ. თუმცა, მისი აზრით, „მათი დრამებისა და ტრაგედიის გმირ მეფეებთან შედარებას სირცხვილით უნდა დაეწვა მათი მფარველი მეფე“. გარეგანი და შინაგანი მშვენიერების ჰარმონიულ გამოხატულებად კიტა აბაშიძეს მიქელანჯელოს შემოქმედება მიაჩნია. აგრეთვე, „ჰერმესი – პრაქსიტელისა, ვენერა მილოსელი გარეგან შეუდარებელ სიმშვენიერეში გვიშლიან სულიერი სიმდიდრის თვალუწვდენელ სიღრმესა და სიძლიერეს“. რუსთველის ავთანდილი მას კაცობრიობის იდეალად მიაჩნია. მისი აზრით, ხელოვნებას აქვს შთამაგონებელი ძალა. „სოფოკლესა და შექსპირის ტრაგედიები – ადამიანის სულის სიმაღლისა და ძლიერების მაჩვენებელნი არიან; ბაირონისა და ჰიუგოს ლირიკა ჩვენი მებრძოლი ბუნების იდეალური სურათია, ხოლო რუსთაველის “ვეფხისტყაოსანი” – შეუდარებელი და იშვიათი მაგალითია ბედნიერი ცხოვრების ხატებისა“. „აბა, დაათვალიერეთ, რამდენჯერაც გნებავთ, შესანიშნავი ვენერა მილოსელი პარიზში, ლუვრის მუზეუმში და მითხარით, თუ ისეთივე კმაყოფილება და ბედნიერება არ იგრძნოთ ყოველ წუთში, როგორც რაიმე სასიამოვნო ამბის გამო, ანდა სიცხითა და წყურვილით დატანჯული მაგრილობელ ჩრდილში ცივ წყაროს რომ დაეწაფო“.
ამგვარი წერილებით კიტა აბაშიძე ხელს უწყობდა მკითხველს გემოვნების ჩამოყალიბებაში და იმის გააზრება-გაცნობიერებაში, რომ ქართული ლიტერატურა მსოფლიო ლიტერატურის განუყოფელი ნაწილი იყო.
