უკანასკნელი ორმოცდაათი წლის განმავლობაში კარლ როჯერსის იდეები კოლოსალურ გავლენას ახდენდნენ თანამედროვე განათლების მეთოდებსა და პრაქტიკაზე.. მან შექმნა სწავლების საკუთარი კონცეფცია-პიროვნებზე ცენტრირებული ალტერნატიული პედაგოგიკა. იგი გამოდის ტრადიციული პედაგოგიკის ზოგიერთი მიდგომის წინააღმდეგ და ყურადღებას ამახვილებს სწავლების პროცესში გააზრებული შესწავლის მიზნით განხორციელებულ ფასილიტაციაზე. ფასილიტაცია, როჯერსის აზრით, არის მოსწავლისათვის სწავლის პროცესის შემსუბუქება და სტიმულირება. ეს ნიშნავს საკლასო ოთახში ემოციური და ინტელექტუალური გარემოს, ასევე პედაგოგიური და ფსიქოლოგიური მხარდაჭერის ატმოსფეროს შექმნას. იგი განიხილავს მასწავლებელ-ფასილიტატორის სამ ძირითად მახასიათებელს: 1. მასწავლებლის “კონგრუენტულობა”, ანუ მისი “ნამდვილობა”. იგი გულისხმობს, რომ მოსწავლეებთან დამოკიდებულებაში მასწავლებელი უნდა იყოს ისეთი, როგორიც არის სინამდვილეში. 2. “ნდობა”, “მიღება”, რაც ნიშნავს მასწავლებლის შინაგან თავდაჯერებულობას თითოეული მოსწავლის შესაძლებლობებსა და უნარებში, მათ უპირობი მიღებას,. 3. “ემპათიური გაგება”. ეს არის მასწავლებლის უნარი დაინახოს თითოეული მოსწავლის შინაგანი სამყარო. თუკი ეს 3 აუცილებელი შემადგენელი არ არსებობს, მასწავლებელი, რბილად რომ ვთქვათ, არასასურველ გავლენას ახდენს მოსწავლის პიროვნებაზე.
გთავაზობთ კ.როჯერსის ერთ-ერთი გამოსვლიდან მცირე, მაგრამ მეტად საინტერესო ნაწილს:
მომმართეს თხოვნით, გამოვსულიყავი ჰუმანისტური ფსიქოლოგიის სახელით და მომეთხრო, თუ რისი მიცემა შეგვიძლია დღეს ჩვენ იმ ბავშვებისათვის, რომლებსაც, როგორც წესი,”ნიჭიერებს”, “ტალანტებს” ვუწოდებთ. თუმცა ის, რასაც დღეს ვიტყვი, შეეხება ყველა ბავშვს. დარწმუნებული ვარ, რომ თითეული ბავშვი ფლობს შემოქმედებითი შესაძლებლობების უდიდეს გამოუმჟღავნებელ პოტენციალს. არ გამოვრიცხავ, რომ დარბაზში მყოფთ გაუმართლათ და მუშაობენ ისეთ ბავშვებთან, რომელთაც უფრო მაღალი შემოქმედებითი პოტენციალი გააჩნიათ, ვიდრე სხვებს.
არ ვარ ის ადამიანი, რომელიც მზადაა გამოთქვას მოცემული პრობლემის შესახებ რაიმე ძალიან სასარგებლო. არასოდეს ვყოფილვარ სკოლის მასწავლებელი და არც უნივერსიტეტის სტუდენტებთან მუშაობის დიდი გამოცდილება მაქვს. ამრიგად, არ ვიცი ის სიტუაცია, რომელსაც თქვენ პირისპირ ეჯახებით ყოველ დღე საკლასო ოთახში. ამიტომ, მე ავირჩიე შემდეგი გზა: შევეცადე წარმომედგინა, თუ რა კითხვებს დავუსვამდი საკუთარ თავს, ნიჭიერი ან სრულიად ჩვეულებრივი ბავშვების მასწავლებელი რომ ვიყო.
კითხვა პირველი. რას ნიშნავს იყო ბავშვი, რომელიც “არა პროგრამით”, არამედ თვითონ, დამოუკიდებლად სწავლობს რაიმეს.
ეს არის პირველი კითხვა, რომელსაც მე დავუსვამდი საკუთარ თავს ბავშვებთან მისვლამდე. გავიხსენე ჩემი ბავშვობა, სიტუაცია, როცა მე თვითონ ვსწავლობდი შემოქმედებითად. 13 წლის ასაკში შემთხვევით ხელში ჩამივარდა წიგნი ღამის პეპლების შესახებ. ამავე დროს, ყურადღება მივაქციე ძალიან ლამაზ ღამის პეპელას, რომელსაც მწვანე ფრთებზე წითელი კანტები ჰქონდა. დღემდე თვალწინ მიდგას ის პეპელა ისეთი, როგორც მაშინ, ბავშვის თვალით დანახული- მწვანე ოქროთი მობრჭყვიალე, ლავანდისფერი არაჩვეულებრივი ხალებით. მოვიხიბლე მისით. ვიპოვე ყუთი და საცხოვრებელი მოვუწყვე. პეპლების ოჯახმა გამოიყვანა ჭია და დავიწყე მათი გამოკვება. ნელ-ნელა ვისწავლე მათი მოვლა და დავაგროვე დიდი გამოცდილება. ჩემს თვალწინ ხდებოდა სასწაული: ერთი ციცქნა ფრთები იზრდებოდნენ 5-7 დიუმამდე. ეს იყო ფანტასტიურად საინტერესო, თუმცა, ამავდროულად, საკმაოდ მძიმე შრომა, რომელსაც არავინ მაიძულებდა. ყოველ დღე ვაგროვებდი მათთვის ფოთლებს, ვეძებდი შესაფერისი ჯიშის ხეებს, გრძელი ზამთრის განმავლობაში ვუვლიდი ჭუპრის პარკებს. ასე თანდათან აღმოვჩნდი დიდ კვლევით სამუშაოში ჩართული. 15 წლის ასაკში უკვე ვიყავი ამ სფეროს კარგი სპეციალისტი. ბევრი რამ ვიცოდი ამ სახეობის შესახებ, იმ პირობების შესახებ, რომელშიც ისინი ცხოვრობდნენ, იოლად ვარჩევდი ხეების იმ ჯიშებს, რომლებზეც შეიძლებოდა მათი პოვნა და ა.შ. მაგრამ მთავარი ის არის, რომ არასოდეს ვუყვებოდი მასწავლებელს ჩემი გატაცების შესახებ. საქმიანობა, რომელშიც მთლიანად ვიყავი ჩაფლული, არ იყო ჩემი ოფიციალური განათლების ნაწილი. განათლება იყო მხოლდ ის, რაც იწყებოდა სკოლის კედლებში. მასწავლებლებს არ აინტერესებდათ ჩემი გატაცებები. ამას გარდა, მოცემულ საკითხზე მე გაცილებით ბევრი ვიცოდი მათზე. თუმცა, სწორედ მათ უნდა ესწავლებინათ ჩემთვის და არა პირიქით. სკოლაში გვყავდა რამოდენიმე მასწავლებელი, რომლებიც მე მომწონდა. მაგრამ, ის რაც მაინტერესებდა იყო რაღაც პირადული და არ ეხებოდა მასწავლებლებს და ეს ასეც უნდა ყოფილიყო. მე მქონდა ნამდვილი საქმე, რომელსაც მივუძღვენი რამდენიმე წელი. ეს საქმე მოითხოვდა შრომას, დისციპლინას, ცოდნას, პრაქტიკულ უნარ-ჩვევებს. მაგრამ იმ ბიჭისათვის, რომელიც რეალურად სწავლობდა ასეთი თავდადებით , ეს არ იყო სწავლა.
დარწმუნებული ვარ, რომ ნამდვილი სწავლა ყოველთვის ძალიან ინდივიდუალურია: იგი სხვადასხვაგვარია გოგონებისათვის და ბიჭებისათვის, ჩამორჩენილი ბავშვებისათვის და, პირიქით, წარმატებულთათვის. მე რომ მასწავლებელი ვიყო, ძალიან სერიოზულად ვიფიქრებდი იმაზე, თუ რას ნიშნავს სწავლა კონკრეტული ბავშვისათვის. ვეცდებოდი მისი თვალებით შემეხედა იმ სამყაროსათვის, რომელშიც იგი სწავლობს, რაიმეს ითვისებს. ყველაზე ცოტა, რასაც გავაკეთებდი ის არის, რომ შევეცდებოდი გადამექცია სკოლა მეგობრულ სახლად, რომელშიც თითოეულ ბავშვს შეეძლებოდა შემოეტანა თავისი სამყარო.
კითხვა მეორე.. გავბედავდი თუ არა ჩავკეტილიყავი ჩემი მოსწავლეებისათვის, თუ ვიქნებოდი მათთვის ის, ვინც ვარ სინამდვილეში- ადამიანი, რომელმაც ხშირად რაღაც არ იცის, რომელიც ხშირად ყოყმანობს, ეშლება და ეძიებს?-წავიდოდი თუ არა ასეთ რისკზე და რას მომცემდა ეს?
მართლაც, ასეთ საქმეში რისკი არსებობს. თუმცა არის რაღაც, რაც ამ რისკად ღირს. მოვიყვან მაგალითს. ერთ ფილმში მონაწილეობდნენ მასწავლებელი, მოსწავლე ბიჭი-ნარკომანი და პოლიციელი. ფილმში გადმოცემული იყო ერთერთი ფსიქოლოგიური ჯგუფის რეალური სიტუაცია. ჯგუფის მუშაობის დამთავრების შემდეგ, ერთერთმა მისმა მონაწილემ (უფროსკლასელმა) თქვა:” მე ვერასდროს ვიფიქრებდი, რომ მასწავლებელი, პოლიციელი და ნარკომანი არიან ადამიანები, რომლებსაც აქვთ სურვილები, იმედები, მიზნები და თავიანთი სამყარო. ადრე ამას ვერ დავიჯერებდი!” მართლაც, სასკოლო ცხოვრებაში მოზარდს არასოდეს უნახავს ასეთი გახსნილი ურთიერთობები, როგორიც ამ ჯგუფში იყო..
ჩვენ ჩავატრეთ ფართო ექსპერიმენტი საწარმოო ურთიერთობების ჰუმანიზაციის კუთხით ერთერთ სამედიცინო დაწესებულებაში. თითოეული ჩვენგანისათვის აღმოჩენა იყო ის, რომ ხელმძღვანელობა: დეკანები, ფაკულტეტის საბჭოს წევრები- ყველა ეს ადამიანები ისეთივე პიროვნებები არიან, როგორც ჩვენ. მაშინ ეს იყო წარმოუდგენელი რამ. ანალოგიური ცდა ჩავატარეთ ერთერთ კოლეჯში. იქაც აღმოვაჩინეთ, თუჲ როგორ პერსპექტივებს შეიცავს თავის თავში ჰუმანიზირებული ურთიერთობა სტუდენტებისათვის, მოსწავლეებსა და მასწავლებელთათვის. ყველა მათგანისათვის ეს იყო ურთიერთობის, საკუთარი თავისა და სხვების შეცნობის სრულიად ახალი ფორმა.
გასაგებია, რომ ყველა ჯგუფში ვერ გავრისკავთ ასეთი ურთიერთობის დამყარებას, მასწავლებლის კვარცხლბეკიდან ჩამოსვლას და იმ ადამიანად გადაქცევას, რომელიც სწავლობს იმათგან, ვისაც ასწავლის. თუმცა, გულის სიღრმეში დარწმუნებული ვარ, რომ ასეც მოვიქცეოდი. მე წავიდოდი რისკზე და, სამაგიეროდ, მოიგებდა ყველა.
კითხვა მესამე. რა აინტერესებთ ჩემს მოსწავლეებს? შეიძლება ვცდები, მაგრამ, მგონია, რომ არც ისე ძნელია გაიგო, რითი არის მოსწავლე დაინტერესებული ყველაზე მეტად. ეს შეიძლება გააკეთო პირდაპირ, უბრალოდ შეეკითხო მას, ან ირიბად. თუმცა, ყველაზე კარგია შექმნა შემოქმედებისა და ნდობის ისეთი ატმოსფერო, რომელშიც ეს ინტერესები გამომჟღავნდება ბუნებრივად.
მახსოვს, ერთხელ ბავშვობაში რვეულის მინდორზე, სადაც თხზულება მეწერა, აღმოვაჩინე მასწავლებლის შეკითხვა: ” რატომ, კარლ?”
ბევრი წელი გავიდა, ბევრი რამ დამავიწყდა, თუმცა მასწავლებლის შეკითხვა მახსოვს დღემდე. გგავიდა სამოცი წელი და მასწავლებლის გულწრფელი არაფორმალური ინტერესი იმასთან დაკავშირებით, რაც მხოლოდ მე მეხებოდა კარგად მახსოვს. ეს იმის მაჩვენებელია, თუ რამდენად იშვიათად ინტერესდება მასწავლებელი ბავშვის ცხოვრების რაღაც მოვლენით და არ მისდევს მხოლოდ რაღაც დიდაქტიკურ მიზანს და იმას თუ როგორ აღიქმება ის.
კითხვა მეოთხე. როგორ დავუჭიროთ მხარი და როგორ შევინარჩუნოთ ბავშვის ცნობისმოყვარეობა.
ყველას კარგად მოგვეხსენება, რომ სასკოლო სწავლების პერიოდში ბავშვები კარგავენ ინტერესს სწავლის მიმართ. ეს არის სასკოლო სწავლების ერთერთი ყველაზე საგანგაშო მაჩვენებელი.
ჶერთხელ კალიფორნიის უნივერსიტეტის რექტორმა მითხრა, რომ იგი აარჩევდა ბავშვებს მხოლოდ ერთადერთი მაჩვენებლით-ცნობისმოყვარეობით. მე ხშირად ვფიქრობ, რომ ზოგიერთი უცნაური გარემოებების გამო, სკოლა აკეთებს ყველაფერს, რომ ბავშვმა დაკარგოს ცოცხალი, ბუნებრივი ცნობისმოყვარეობა, იმ სამყაროს ძიების სურვილი , რომელშიც ის ცხოვრობს.
შეგვიმჩნევია, რომ ხუთი წლის ბავშვი მომენტალურად ითვისებს უცხო ენას, თუკი ის აღმოჩნდება უცხო ჻ქვეყანაში და თავს გრძნობს, როგორც საკუთარ სახლში. ეხლა სცადეთ ასწავლოთ ბავშვს უცხო ენა და თქვენ დაინახავთ, რომ ენის ათვისების პროცესი ძალიან ხანგრძლივი იქნება. ამ შემთხვევაში იკარგება მთავარი- რაღაც ახლის მოძიების სურვილი.
კალიფორნიის უნივერსიტეტის ერთერთი პროფესორი მწერს: “მინდა გაგიზიაროთ ჩემი გამოცდილება, თუ როგორ ვეცადე ჩემი სტუდენტების ჯგუფში გამომეყენებინა ის ჰუმანისტური სწავლების პრინციპები, რომლებიც თქვენ აღწერეთ წინგში „სწავლის თავისუფლება”(1969). მე მოვიქეცი შემდეგნაირად: სტუდენტებს დეტალურად ავუხსენი იმ პრინციპების შესახებ, რომლებზეც იქნებოდა დაფუძნებული სწავლება. ასევე ვუთხარი, რომ ექსპერიმენტში მონაწილეობა ნებაყოფლობითია. ჯგუფში 60 სტუდენტი იყო. ეს იყო ყველაზე საუკეთესო კურსი, რომელიც კი ოდესმე ჩამიტარებია. აღმოჩნდა, რომ სტუდენტები არანაკლებ გაიტაცა ჩვენი მეცადინეობების ატმოსფერომ. სტუდენტების მუშაობა იყო ისეთ მაღალ შემოქმედებით დონეზე, როგორსაც აქამდე იშვიათად შეხვედრილვარ. დაიწყო აქტიური შემოქმედებითი მუშაობის ტალღა: ანგარიშები, ინფორმაცია, დამოუკიდებელი კვლევები, პროექტები და ა.შ. ეს ამაღლებული განწყობა გადაედოთ სხვა ჯგუფის სტუდენტებსაც. ისინი მოდიოდნენ ჩემს „ცდისპირებთან” და თხოვდნენ გაეზიარებინათ მათთვის ახალი აღმოჩენებით გამოწვეული სიხარული. ეს კი თვით სტუდენტების შეფასებებია: ” არცერთ კურსზე აქამდე არ მიგვიღია იმდენი ცოდნა, რამდენიც ამჯერად…” ან ”პირველად ცხოვრებაში მასწავლებელი მეკითხებოდა, რისი შესწავლა მსურდა…” თუმცა, შესაძლებელია, ყველაზე სასიამოვნო იყო იმ სტუდენტების გამოხმაურება, რომლებიც წერდნენ: ” მე არ მისწავლია იმდენი, რამდენიც შემეძლო”. და რაც მთავარია, კარლ, არაჩვეულებრივად სასიამოვნო იყო იმ სიტუციაში ყოფნა, რომელშიც სტუდენტებს ჰქონდათ შესაძლებლობა ესწავლად ისე, როგორც მათ მიაჩნდათ სწორად. და როგორ თავისუფლად ვგრძნობდი მე თვითონ თავს არა მასწავლებლის, არამედ იმ ადამიანის როლში, რომელიც ეხმარება სწავლაში და თვითონაც სწავლობს მათგან!”
კითხვა მეხუთე. როგორ უზრუნველვყოთ მოსწავლეთათვის ისეთი მასალის მიწოდება, რომელიც დაინტერესებს და გაიტაცებს მათ, უპასუხებს მათ მიდრეკილებებსა და შესაძლებლობებს, რომელიც უზრუნველყოფს კონკრეტული მოსწავლისათვის სასურველ თავისუფალ არჩევანს. ეს ყველაზე სერიოზული პრობლემაა, რომელსაც კარგმა მასწავლებელმა უნდა დაუთმოს მეცადინეობისთვის გამოყოფილი დროის 90%. ვთვლი, რომ მნიშვნელოვანია შექმნა ისეთი სიტუაცია, რომელშიც ბავშვს არ შეუძლია არ ისწავლოს და მეტიც, გააკეთოს ეს სიამოვნებით. ერთერთი გზა არის მდიდარი და ფანტაზიის განმავითარებელი მასალის შექმნა.
ჩემი შვილი ექიმია. რატომ? ერთხელ, როდესაც ის მაღალი კლასის მოსწავლე იყო,, ყველას მისცეს რამოდენიმე კვირა იმისათვის, რომ მოეძებნათ სამუშაო და სტაჟირება გაევლოთ, გამოეცადათ თავისი თავი რაიმე საქმეში. ჩემმა შვილმა მოახერხა ერთი ექიმის კეთილგანწყობის მოპოვება და მასთან ერთად გაატარა ეს რამდენიმე კვირა. იგი დაყვებოდა პალატებში, ოპერაციებზე. დდევიდი რაღაც დროით ჩაერთო ნამდვილ სამედიცინო პრაქტიკაში და ამან ისე გაიტაცა, რომ დროებითი ინტერესი შეცვალა მუდმივმა. მას ვიღაც დაეხმარა. მე ვისურვებდი იმ ადამიანის ადგილზე ყოფნას.
კითხვა მეექვსე. მაქვს თუ არა მე საკმარისი მოთმინება და ვაჟკაცობა იმისათვის, რომ მივეხმარო მოსწავლეს მისი შემოქმედებითი იდეების დაბადებაში?
მიმაჩნია, რომ მასწავლებლისათვის განკუთვნილ ყველა მეთოდოლოგიურ სახელმძღვანელოში უნდა იყოს თავი “ბავშვებში (თუნდაც) ერთი ბეწო შემოქმედებითი აზრების განვითარებისათვის ზრუნვა”. ახალდაბადებული შემოქმედებითი აზრები ისეთივე უსუსურნი არიან, როგორც ახალდაბადებული სუსტი, დაუცველი ბავშვი. ყოველგვარი ახალი იდეა ყოველთვის წააგებს უკვე ჩამოყალიბებულ და აღიარებულ იდეასთან. ბავშვები სავსენი არიან ახალი შემოქმედებითი იდეებით, მაგრამ ეს იდეები, როგორც წესი, იკარგება სკოლის აურზაურში. როგორც ამერიკელი ფსიქოლოგები გიზელი და ჯექსონი წერენ, არის განსხვავება მათ შორის, ვინც უბრალოდ ნიჭიერია და ვინც ნიჭიერია და შეუძლია რაიმეს შექმნა. შემოქმედებითი ადამიანები ნაკლებად პროგნოზირებადნი და მეტად მოუსვენარნი არიან. შევძლებ კი მე, მასწავლებლის როლში, დავეხმარო მათ თავიანთი შესაძლებლობების აღმოჩენასა და გამოვლენაში? უმეტესობა გენიალური აზრებისა ხომ დაიბადა და გამომჟღავნდა მაშინ, როცა ყველა ამტკიცებდა, რომ ისინი ტრივიალური და უინტერესო იყო.თომას ედისონს სულელად თვლიდნენ. მე ვისურვებდი, რომ ჩემს კლასში შექმნილიყო ურთიერთპატივისცემისა და თავისუფალი თვითგამოხატვის ატმოსფერო. იგი აუცილებლად მისცემს შემოქმედებით ადამიანს საშუალებას დაწეროს ლექსი, შექმნას ნახატი, გამოსცადოს ახალი სარისკო სიტუაციები და არ ეშინოდეს იმისა, რომ ამისათვის გახდება განსჯის საგანი. მინდა ვიყო მასწავლებელი, რომელიც ასეთ ბავშვს დაიცავს.
კითხვა მეშვიდე. შევძლებ თუ არა ჩემს მოსწავლეებში არა მარტო შემეცნებითი, არამედ გრძნობების სფეროში განვითარების უზრუნველყოფას?
ყველას კარგად გვესმის, რომ სწავლების არსებული სისტემის ტრაგედია იმაში მდგომარეობს, რომ წამყვანი და ძირითადი აქცენტი მხოლოდ ინტელექტუალურ განვითარებაზე კეთდება. მე განვიხილავ დევიდ ჰებერსტენის წიგნს («Лучшие и талантливые»), როგორც ამ ტრაგედიის გამოხატულებას. კენედისა და ჯონსონის ირგვლივ მყოფი ადამიანები ყველანი ნიჭიერები იყვნენ. მაგრამ, როგორც ჰებერსტენი წერს, იმ წლებში ამ ადამიანების მუშაობის პრინციპს განაპირობებდა ერთი მოსაზრება: მხოლოდ ინტელექტს და რაციონალობას შეუძლია გადაჭრას ადამიანის წინაშე მდგარი ნებისმიერი პრობლემა. რა თქმა უნდა, ასეთი შეხედულება ჩამოყალიბდა სწორედ სკოლაში. ეს აბსოლუტიზირებული დაყრდნობა მხოლოდ ინტელექტზე იყო მიზეზი იმ სამხედრო და სხვა შედეგებისა, სადამდეც მიიყვანა ქვეყანა სათავეში მყოფმა ადამიანთა ამ ჯგუფმა .
კომპიუტერები, რომელთა შეხედულებებითაც ისინი ხელმძღვანელობდნენ, რა თქმა უნდა, არ ითვალისწინებდნენ არც გრძნობებს და არც შავ კოსტიუმებში ჩაცმული იმ ადამიანების საქმისადმი ემოციურ ერთგულებას, რომლებიც ცხოვრობდნენ და იბრძოდნენ ვიეტნამში. ადამიანური ფაქტორის ამ გაუთვალისწინებლობამ დამარცხება გამოიწვია. ადამიანური ფაქტორი არ იყო ჩადებული კომპიუტერში, რადგან მაკნამარა და სხვები ამ ადამიანების ემოციურ ცხოვრებას არ ანიჭებდნენ მნიშვნელობას. მე ვისურვებდი, თუკი ვიქნებოდი მასწავლებელი, გამეკეთებინა ისე, რომ ჩემს კლასში სწავლება მიმდინარეობდეს, ისე, რომ მან მოიცვას მთელი ადამიანი, მთელი მისი პიროვნება. ეს ძნელია, მაგრამ აუცილებელი.
