ახალგაზრდა მარკო პოლო ვენეციიდან ჩინეთში მიემგზავრება. მე-13 საუკუნეა და გარემოც განსაცვიფრებლად სუფთაა. თუმცა, ბევრს ეჭვი ეპარება, ჩავიდა კი იქ? იქნებ წიგნში დაწერილი ამბები გამოიგონა? არადა, სიკვდილის წინ აღიარა, რომ ჩინეთში ნანახის მხოლოდ ნაწილი აღწერა, თორემ, რაც ნახა, ყველაფერი, რომ დაეწერა, არავინ დაუჯერებდა.
მოგვიანებით, უკვე სამშობლოში დაბრუნებული, გენუის ციხეში ერთ კამერაში აღმოჩნდა ვინმე რუსტიკელოსთან, რომელიც რაინდებზე სათავგადასავლო რომანების ავტორი იყო. რითი უნდა მოეკლათ დრო? მარკო თავის საგმირო მოგზაურობაზე უყვებოდა, რუსტიკელო კი წერდა. სწორედ ამ წიგნის წყალობით სახელმა “მარკო პოლომ” საუკუნეებს გაუძლო. თუმცა, ძნელია გაიგო, სად მთავრდება მარკოს ნაამბობი და სად იწყება რუსტიკელოს ფანტაზიები.
მეცნიერების აზრი ორად იყოფა. ერთი ნაწილი თვლის, რომ ის მხოლოდ კონსტანტინეპოლამდე ჩავიდა. აქ სავაჭრო საქმეებზე დაიარებოდა და შესაძლოა აქვე ხვდებოდა ჩინეთში ნამყოფ სხვა ვაჭრებს. ჰოდა, მათ მონაყოლს თავისად ასაღებდა. მოგზაურობიდან 24 წლის შემდეგ დაბრუნდა, არავინ უჯერებდა და… „ემილიონეს“ ეძახდნენ, ანუ ტრაბახას.
მარკო პოლოს წიგნში ძალიან ბევრი წვრილმანია აღწერილი.
მე მთელ ამ ისტორიაში, ქალაქ იან ჯოუში ჩინეთის ხანის ბრძანებამ დამაინტერესა. ქალაქში მარკო ცხენით, საფოსტო გზით ჩასულა. ქალაქი სავაჭრო იყო, ამიტომ გზაზე სულ ცხენების და სამგზავრო ფაეტონების მიდი-მოდი ყოფილა. ჰოდა, ხანმა თქვა, ჰაერი მტვერიანდებაო და გზის გასწვრივ ყოველი ოთხი ნაბიჯის დაშორებით დამატებითი ხეების დარგვა ბრძანა.
გესმით? მეცამეტე საუკუნეში, ეკოლოგიურად სუფთა გარემოში, ჩინეთის ხანმა დამატებითი ხეების დარგვა ბრძანა!…
თუმცა, ძალიანაც სუფთა გარემოს ნუ დავიჩემებთ.
თუ, წინა პრეისტორიულ დროს გავიხსენებთ, ჩვენი წინაპრები ვულკანურ გაზებს სუნთქავდნენ. გამოქვაბულებში ნახშირბადის მონოქსიდიც უგროვდებოდათ. ძველ ეგვიპტეში მონები ფილტვების უკმარისობით კვდებოდნენ, რადგან აზბესტის ბოჭკოებით დაბინძურებული ჰაერის მუდმივი სუნთქვა უწევდათ. არქეოლოგიურმა და ისტორიულმა კვლევებმა ნათელი გახადა, რომ რომის იმპერიაში ღვინისთვის განკუთვნილი ტყვიის კონტეინერები, ტყვიით მოწამლვის მთავარი წყარო იყო. შუა საუკუნეების ალქიმიკოსები ხშირად იწამლებოდნენ მავნე, ფეთქებადი და მომწამლავი ქიმიკატებისგან, რომლებიც მათი კვლევების თანმხლებ პროდუქტებს წარმოადგენდნენ, ან სულაც მათზე მუშაობდნენ, მაგრამ თავის დაცვა აზრადაც არ მოსდიოდათ. თავს არც ისინი უფრთხილდებოდნენ, ვინც ქიმიკოსად იწოდებოდა. ასე გარდაიცვალა მაგალითად, კარლ შეელე.
1800 წელს გერმანიაში ორგანული ქიმიის და საღებავების განვითარების ფონზე ქვანახშირისგან მაშტაბური მოწამლვა დაფიქსირდა. 1900 წლიდან მომწამლავი ნარჩენების დაგროვება იზრდებოდა, განსაკუთრებით რკინის გადამუშავებით, ტყვიის ელემენტების გადაყრით, ქრომის ნარჩენებით. მანუფაქტურების განვითარების პერიოდმა ქლორის ნარჩენების დაგროვება გამოიწვია, ასევე თავისი კვალი დატოვა პესტიციდების სინთეზმა, პოლიმერების, პლასტმასების, საღებავების წარმოებამ, ხის გადამუშავებამ.
საშიში ქიმიური ნარჩენები ჩვენს გარემოს აბინძურებს. გარემოში იგულისხმება ჰაერი, ნიადაგი და წყალი.
ნიადაგზე ამ წერილში საუბარს ვერ მოვასწრებთ, ამიტომ ჰაერით დავიწყოთ. ეს თემა ამოუწურავია, ამიტომ წინა ორ წერილსაც გაგახსენებთ (https://mastsavlebeli.ge/?p=15528 https://mastsavlebeli.ge/?p=17799 ). მით უმეტეს, რომ თბილისში ჰაერი საშინელ მდგომარეობაშია და ეს ყველამ კარგად ვიცით. ისიც ფაქტია, რომ ჩინეთის ხანისგან განსხვავებით, დღეს თბილისში ხეებს დარგვის ნაცვლად ჩეხავენ. ჰო, ერთი-ორი შეიძლება სადმე ჩარგონ კიდეც, შემდეგ უფრო ყოჩაღად, რომ გაიმართლონ თავი: რას გვერჩით ბატონო, აგერ ახლებსაც ვრგავთო.
ატმოსფეროსკენ მიმავალი მომწამლავი ნარჩენები ან პირველადია ან მეორეული წარმოშობისაა. მეორეული ნიშნავს, რომ ატმოსფეროში მოხვედრილმა პირველადმა ნარჩენმა ქიმიური გარდაქმნის შედეგად მეორეული დამაბინძურებელი წარმოქმნა. მაგალითად, წარმოებიდან გამოსული ვინილ ქლორიდის და მარილმჟავას მომწამლავი გამონაბოლქვი, გოგირდწყალბადის გაზი პირველადი დამაბინძურებლებია. თუმცა, ზოგჯერ პირველადი დამაბინძურებელი მეორადიც შეიძლება იყოს. ქვემოთ მოშველიებულ რეაქციაში რკინის ქლორიდთან ერთად გოგირდწყალბადის გაზიც გამოიყოფა.
2HCl+FeS=FeCl2+H2S
საშიშ მეორად დამაბინძურებლებს მიაკუთვნება ე.წ. კოროზიული აეროზოლები, რომლებიც სინამდვილეში ატმოსფეროში წარმოქმნილ მჟავებს წარმოადგენენ:
SO2+1/2O2+H2O=H2SO4 (აეროზოლი)
ზოგჯერ მეორეული დამაბინძურებელი ატმოსფეროში ე.წ. მესამეულ აგენტს წარმოქმნის:
4 HNO3+Cu=Cu(NO3)2+2NO2+2H2O
რა გამოდის? პირველადი დამაბინძურებელი აზოტის ოქსიდისგან წარმოქმნილი მეორადი აეროზოლი აგენტი აზოტმჟავაა. თუ, ატმოსფეროში სპილენძის (აქ სხვა მეტალის მტვერიც შეგვიძლია ვიგულისხმოთ) შემცველ შეწონილ ნაწილაკებს „შეხვდება“, წარმოქმნის მესამეულ კოროზიულ აგენტს ნიტრატის სახით. თუმცა, იგივე აზოტმჟავა შესაძლებელია ამიაკთანაც შევიდეს რეაქციაში:
HNO3(აეროზოლი)+NH3(გაზი)=NH4NO3(აეროზოლი)
ზოგიერთი ორგანული ნარჩენი მეორად დამაბინძურებლებთან ერთად ფოტოქიმიური სმოგის წარმოქმნას უწყობს ხელს (https://mastsavlebeli.ge/?p=10124 ).
ის დამაბინძურებელი ნარჩენები, რომლებიც წყალში ხსნადია ნალექის შედეგად მოცილდება ატმოსფეროს და… ახლა გადავიდეთ იმ სტიქიაზე, სადაც ეს ნალექი ჩაედინება…
გარდა ატმოსფერული ნალექებისა, წყალში ნარჩენების მოხვედრის კლასიკური გზა შემდეგია: ნაგავსაყრელიდან ან ნარჩენი ნაერთების შეგროვების ადგილიდან ნაერთები მიწისქვეშა წყლებში ჩაირეცხება, შემდეგ კი ნაკადით ზედაპირულ წყლებში მოხვდება. ამ პროცესს წვიმა და ნიადაგის ეროზია აჩქარებს. ზედაპირულ წყლებში მოხვედრისთანავე ნაერთები სხვადასხვა ბიოქიმიურ და ქიმიურ პროცესებში ჩაერთვებიან. მათ შორის არის ჟანგვა-აღდგენა, დალექვა-გახსნა, ჰიდროლიზი და ბიოდეგრადაცია. ნარჩენებში ზოგირთი ორგანული ნივთიერების არსებობა, მათი გახსნის ალბათობას მკვეთრად ამაღლებს. მაგ. სუფთა წყალში ჰექსაქლორბენზენის 1.8 µg/L (მიკრო გრამი/ლიტრზე) იხსნება; იმავე წყალში, 25 გრადუს ცელსიუსზე, 2.3 µg/L გაიხსნება; სხვა ორგანული ნივთიერებების თანაობისას (მაგ. ანჰიდრიდების) კი 4-4.5 µg/L გაიხსნება.
აქ ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ზედაპირული და ზღვის წყლები სუფთა, რა თქმა უნდა, არ არის. აქ არის ბევრი გაზი, თხევადი და მყარი დანამატი. ისინი ერთმანეთთან და ასევე ცოცხალ ორგანიზმებთან, ძირითადად ბაქტერიებთან, ურთიერთქმედებენ.
ზემოთაც აღვნიშნე, რომ წყალში სხვადასხვა ქიმიური პროცესი მიმდინარეობს. მაგ. საკმაოდ მომწამლავი ნარჩენი პროდუქტი ძმარმჟავას ანჰიდრიდი ჰიდროლიზდება ორი მოლეკულა ძმარმჟავას წარმოქმნით. სხვა ნარჩენი პროდუქტის-ესთერის მეთილ მეთაკრილატის ჰიდროლიზით კი მეთანოლი და მეთაკრილის მჟავა წარმოიქმნება. ჰიდროლიზის პროცესის სიჩქარე სხვადასხვაა. ძმარმჟავა ანჰიდრიდის ჰიდროლიზი ძალიან სწრაფად მიმდინარეობს. სხვათა შორის, მისი არსებობა ზღვის და ზედაპირულ წყლებში საკმაოდ მაღალია, რაც წყალს მჟავა გარემოს უქმნის. წარმოქმნილი მჟავა უერთდება ამიაკს (თევზების აზოტოვანი ცვლის საბოლოო პროდუქტია) და წარმოქმნის ამიდს. ასევე, სპირტების არსებობის შემთხვევაში ესთერების წარმოქმნის წყარო ხდება. მიკროორგანიზმების ფერმენტების ზემოქმედებით ბიოქიმიურ მექანიზმებშიც ჩაერთვება.
ზოგიერთი ნარჩენი პროდუქტი ასევე მჟავის წარმოქმნას იწვევს. მაგ. ბის-ქლორომეთილის ეთერი ჰიდროლიზდება ფორმალდეჰიდის და მარილმჟავას წარმოქმნით. ახლა, წარმოიდგინეთ, წყლებში თუ ის დიდი რაოდენობით ჩაიღვრება, რა მაშტაბის დაბინძურებასთან გვექნება საქმე.
ანიონები, რომლებიც ბუნებრივ წყლებსა და ჩამდინარე წყლებში გვხვდება არის: OH–, HCO3– და SO42-. თითოეულ მათგანს შეუძლია ჰიდროქსიდების, კარბონატების და სულფატების წარმოქმნა. ისინი ძირითადად დანალექებს წარმოქმნიან, როგორიცაა Fe(OH)3, 2CuCO3XCu(OH)2 აზურიტი, CuFeS2 ქალკოპირიტი. თუ დანალექი დიდი რაოდენობით დაგროვდება, მას წყალში კოლოიდური ნაწილაკების წარმოქმნა შეუძლია, რომელიც ამ მდგომარეობაში დიდი ხნის განმავლობაში შეიძლება დარჩეს წყალში და ცოცხალ ორგანიზმებს საფრთხე შეუქმნას. გარდა ამისა, კოლოიდური ნაწილაკების ფორმით, ისინი გაცილებით მოძრავნი ხდებიან და დიდ მანძილზე გადაადგილებაც შეუძლიათ. სხვათა შორის, წყალში ამგვარი ნაწილაკების სახით მძიმე მეტალების იონებიც დიდი ხნით შეიძლება შეყოვნდეს და ჰუმუსურ მასალასთან (ბიოპლანქტონის შემადგენლობაში) შეხვდერის შემდეგ თავისი სახიფათო პროცესები დაიწყოს წყალში.
წერილს სოფელში ვწერ. ცხელა…
სოციალურ ქსელს ჩავცქერი. ყველა უცნაურ ნისლზე წერს, რომელიც თბილისს თავს წამოდგომია. ზოგიერთი საქმეში გათვითცნობიერებული კი იმასაც ამბობს, რომ ეს სმოგია. ამ ფონზე კი, ამავე დღეს, ძველი იპოდრომის გასწვრივ, თურმე ხეები იჭრება…
„გარემოს ქიმიის“ სახელმძღვანელოებში კლასიკური მაგალითები სმოგზე განხილულია ისეთი დიდი ქალაქებიდან, როგორიც არის დელი, პეკინი, ლონდონი, სან-ფრანცისკო, ლოს ანჯელესი…
ყოჩაღი ხალხი ვართ, ამ დიდ ქალაქებს განვითარებით ვერა, მაგრამ სმოგისნაირი მტვრიანი ნისლით ხომ მაინც დავეწიეთ?…
