„მშვენიერება ნათელია, ზეცით მოსული,
რომლით ნათლდება ყოვლი გრძნობა, გული და სული“, –
წერს ნიკოლოზ ბარათაშვილი ლექსში „რად ჰყვედრი კაცსა“. მშვენიერების ამგვარი განცდა თანაბრად შეიძლება დაბადოს ღვთის „ხელებით გამოძერწილმა“ სამყარომ: „შევხედავ შენს ცას – შენი თითების ნამოქმედარს, მთვარესა და ვარსკვლავებს, რომლებიც დააფუძნე“ (ფსალ. 8,4) – და ადამიანის ქმნილებამ: პოეზიამ, ფერწერამ, მუსიკამ, არქიტექტურამ…
რამდენად ცვლის დრო მშვენიერების აღქმასა თუ განცდას, სწორედ ამ საინტერესო თემაზე მსჯელობს გრიგოლ რობაქიძე თავის ესეებში და მაგალითებად კაცობრიობის ისტორიაში გამორჩეული ორი უმშვენიერესი ქალი – ნეფერტიტი და გრეტა გარბო მოჰყავს.
გრიგოლ რობაქიძის ესეების კითხვისას, როგორც მწერალს სჯეროდა, მართლაც, „საგნები გონებაში უეცრად გამოჩნდება და გამოანათებს ახალ კონტექსტში“. სულიერი მზერის გასახსნელად მწერალი მკითხველს ნეფერტიტიზე ესეს სთავაზობს („ნეფერტიტის თავი“). წინათქმაში ის მოგვიწოდებს, არ შეგვაცბუნოს დროის კონტექსტში ნეფერტიტის ხსენებამ: „თუმცა ფარაონის მეუღლე ნეფერტიტი ჩვენგან ათასობით წლითაა დაშორებული, მაგრამ იქ, სადაც დედამიწა სულიერი მზერითაა განხილული, ის ჩვენს თანამედროვედ რჩება“. მწერალი ნეფერტიტის პორტრეტს სხვა პორტრეტთა გასაღებად განიხილავს. რატომ? იგი მას – მზის ქალიშვილს – სიცოცხლისა და სიკვდილის მიღმა არსებულად, უსასრულობის განსახიერებად მიიჩნევს და მის სხეულს წარმოაჩენს როგორც ფორმის სრულყოფილებას, მაგრამ მთავარი მისი სულია. ნეფერტიტი მას ეგვიპტის მიწის ნორჩ ყლორტად წარმოუდგება. მეუღლე მისი, ეხნატონი, მზეს ჰიმნებს აღუვლენდა და მზის ხატებაში ნეფერტიტის ღვთაებრივ სილამაზესაც გულისხმობდა. ამ ესეში ნეფერტიტი სულიერი მზერითაა განხილული. მწერალი ისე შთამბეჭდავად აღწერს ქალის ყოველ ნაკვთს, მკითხველსაც აეხილება სულიერი თვალი და მატერიალური ფორმების მიღმა ჭვრეტს უხილავს. მწერლის დაკვირვებული მზერა ნეფერტიტის ყელიდან ზემოთ მიემართება და თვალებზე შეჩერდება: „მისი ხედვა შიგნით შეიგრძნობს: მისივე სისხლის ჩუმ სიმღერას… უკიდეგანო დაბლობზე მქრქალ მეტალისებურად მძიმედ ეშვება ცისფერი ჩრდილები და სინათლის ოკეანის ფონზე ქალის რბილი ნაკვთები მკაცრად და სუფთად იკვეთება“. ეს სტრიქონები პოეტური პროზაა.
ნეფერტიტის მზერისას მწერალი შეიმეცნებს ყოფიერების არსს. მზე საკუთარ თავს თვითონ წარმოშობს. ამ მისტერიის სიმბოლოა ეგვიპტეში წმინდად აღიარებული ხოჭო სკარაბეუსი, საკუთარ თავზე რომ ქორწინდება. ნეფერტიტის მზერისას მნახველმა მის ირგვლივ არსებული იდუმალება უნდა შეიგრძნოს. ამ სიტყვების გასაგებად მწერალი იხსენებს, რა ურჩია დანაღვლიანებულ მბრძანებელ სნოფრუს ბრძენკაცმა: აევსო ნავი შიშველი ლამაზი გოგონებით და ტბაზე გაესეირნა. მართლაც, ქალწულებს ბადეები გადააცვეს და ნიჩბების მოსასმელად დასხეს. ასე ფრთხილად, თავშეკავებულად შეძლო მბრძანებელმა შიშველი სხეულებით ტკბობა და სიცოცხლის ხალისი დაუბრუნდა.
ნეფერტიტის სახეში მწერალი წარმავლობის სევდით აღძრულ მსუბუქ ჩრდილსაც შენიშნავს, მაგრამ მთავარი ის მითიური სახეა, რომელიც ამ მატერიალურ სხეულში უცებ იელვებს. რობაქიძის აზრით, უცნობმა მოქანდაკემ ფარაონის საოცარი მეუღლის პლასტიკურ სახეში იდუმალებით აღსავსე „კა“ გადმოსცა. რა არის კა? „არსის შინაგანი სუბსტანციაა: ის სამყაროს შექმნამდე ცოცხლობს, დედამიწაზე თავის თავს განახორციელებს, სიკვდილის შემდეგ იგი სულის სფეროებში ადის, ის განუმეორებელი სახეა… მასში ღვთაებრივი იხსნება. ამის შედეგად იგი მარადიული ხანგრძლივობის ნიშანს იღებს. ის მოუხელთებელია და, ამავე დროს, ნათლად შესაგრძნობი… ეგვიპტელისთვის ყოველი წამი კა-თია გამსჭვალული. ამის გამო ეგვიპტელი ყოველ წამში შეყვარებულია“. სწორედ ამიტომ ამუმიფიცირებს სხეულსაც: „კა მუმიაშია ჩაძირული. მუმია კი თვლემს და ირგვლივ ყოველივე ზემიწიერებით სუნთქავს“.
სწორედ ეს კა აცოცხლებს ნეფერტიტისაც, რომლის იდუმალ ღიმილს გრიგოლ რობაქიძე ჯოკონდას ადარებს და ამ ორი ღიმილის განსხვავებულობაზე ამახვილებს ყურადღებას. მონა ლიზა, სავსე გამოცდილებით, თავის ქალურ უპირატესობაშია დარწმუნებული და დამთრგუნველად ზემოქმედებს მამაკაცზე, რომელიც კოსმიურ სისუსტეს შეიგრძნობს, „ნეფერტიტის ღიმილი კი ქალწულებრივი შიშის მომხიბვლელობითაა აღსავსე. მისი იზისის ძალა შეყვარებულის მზის თესლით ნაყოფიერდება“. მზის პოეტი, მზის ძალის მფლობელი ეხნატონი, რომელსაც ჩვეულებად ჰქონდა, თავის თავზე ეთქვა: „მე სინამდვილით ვცოცხლობ“, – მიეახლება მშვენიერ მეუღლეს არა ჟინისათვის, არამედ – „რათა ღვთაებრივ შენში წარუვალი საკუთარი სახე შეინარჩუნოს“.
მწერალმა იცის, რომ დრო დაშლის ამ მშვენიერ ბიუსტსაც და სვამს კითხვას: „გაქრება მასთან ერთად ნეფერტიტიც?“ მისი პასუხი მრავალმნიშვნელოვანია და დამაფიქრებელი: „არა! წაიშლება მეცხრე სიმფონია, როდესაც ოდესმე ყველა ვიოლინო, საყვირი, ყველა ჰობოი და ფაგოტი განადგურდება. ალბათ ისინი სადღაც ტონის სამეფოში სამყაროს აღსასრულამდე კვლავ იჟღერებენ, ამგვარად, მუსიკალური ტალღა, ნეფერტიტი, ისევ მარადისობისთვის ცოცხლობს“.
შვედი მსახიობი, კინოვარსკვლავი გრეტა გარბო, რობაქიძემ მეოცე საუკუნის „ზმანებად“ მიიჩნია („გრეტა გარბო, ვითარცა ზმანება დღევანდელობისა“). ამ ესეში მწერალმა თანამედროვეობის სული სიღრმისეულად წარმოაჩინა და დახატა პორტრეტი ქალისა როგორც მარადქალურობის ცხოველმყოფელი ხატისა. მისი აზრით, „ყოველ დროს საკუთარი ხიბლი და საკუთარი აღქმის ვიბრაციის ამპლიტუდა აქვს. ყოველი დრო საკუთარ ერთჯერად ზმანებას ქმნის, რომელშიც ის თავის თავს წარმოშობს და ავითარებს“.
მარსელ პრუსტმა დროის ძიებას რომანების ციკლი მიუძღვნა და „დაკარგული დროის ძიების“ გზაზე ლიტერატურა აქცია მთავარ მეგზურად. რობაქიძესაც დროის დინებასთან ჭიდილში ხელოვნება ესახება ფარად. დროის ფენომენისადმი დამოკიდებულება განსაზღვრავს ადამიანურობასაც. თუ დროის შეგრძნება დაიკარგა, ადამიანი ცხოველს ან მცენარეს დაემსგავსება. სხვა გზა „უკანდაბრუნებაა“. შინაგანი ხედვის განვითარება. მეორე გზა კი დროის წინსწრაფვით დაიძლევა – დროის მონაკვეთი მოკლდება და ირეალური ხდება. სწორედ ეს მეორე გზა მიაჩნია რობაქიძეს მეოცე საუკუნისთვის ნიშნეულად. მწერალს მოჰყავს მაგალითები, თუ როგორ ააჩქარა ტექნიკამ დრო – ელვის უსწრაფესად მქროლი ავტომობილები „მთვარეულ არსებებს“ ჰგვანან და ადამიანებს ილუზორული ძალის შეგრძნებას უჩენენ, თუმცა თანამედროვე ადამიანში მწერალი მზის ნაკლებობას ამჩნევს.
საგულისხმოა, რომ მწერალი საუბრობს არა რეალურ გრეტა გარბოზე, არამედ მის ფილმისეულ ხატებაზე – ერთგვარ ფანტომზე, რომელმაც მთელი მსოფლიო თავის თაყვანისმცემლად აქცია. მწერალს მისი თვალების უჩვეულობა ხიბლავს, მისი დანისლული მზერა, რომელიც ადამიანს „სხვის“ არსებობას შეაგრძნობინებს. ეს ქალი მისთვის „ხორცშესხმული ნატიფი სინათლის ქსოვილია“. მისი ხიბლის წარმოსაჩენად მწერალი მარლენ დიტრიხის აფროდიტულ მშვენებასაც მოიხმობს, თუმცა გარბო მას იმგვარ ქალად მიაჩნია, რომელშიც ერთდროულად, როგორც შესაძლებლობანი, თანაარსებობენ ბაკქელი ქალი, დიონისეს მხლებელი მენადა, წმინდა მადონა, კურტიზანი, დედა. მწერლის აზრით, გრეტა გარბო ყოველ როლში ბუნებრივია, რადგან კი არ თამაშობს, ნიღაბს კი არ ირგებს, არამედ ყოველთვის საკუთარ თავს გამოხატავს.
რობაქიძე თავის ესეებში ხშირად საუბრობს იმის შესახებ, რომ ყოველ არსს თავის თავში აქვს რაღაც, რაც ურღვევია. ეს არსის შინაგანი ხატია. თუ არსი ნივთებში გადადის – მატერიალურად გამოიხატება, ხატი ყოველთვის თაურსაწყისში რჩება, მაგრამ ხატსაც აქვს საკუთარი სინამდვილე, რომლის დანახვა შინაგანი ჭვრეტით პოეტებს შეუძლიათ. მწერლის აზრით, კინემატოგრაფმა ხატთა სინამდვილე ბრწყინვალებით ფანტასტიკურ სიმაღლემდე აიყვანა. სწორედ ამ ხატთა შორის მბრძანებლობს გრეტა გარბოს ხატი და აღმოსავლეთისა თუ დასავლეთის ქვეყნებს თანაბრად ატყვევებს. მწერალი საუბრობს ამ ხატის მიბაძვით შექმნილ სახეებზე – ერთგვარ გარბოიდებზე. ამ ხატს საკუთარი ბედისწერა აქვს. ამ ხატში მწერალი შეიგრძნობს, რაოდენ სავსეა ქალი მიწიერებითა და მზით, რაც ასე აკლია თანამედროვე მამაკაცს. „ჩვენ წინაშე ტექნიკის მეშვეობით შეუმჩნევლად დედამიწის ახალი ევოლუცია ხდება“ – და ეს მას აპოკალიფსის დასაწყისად მიაჩნია.
გრეტა გარბოზე მსჯელობა მწერალს სჭირდება თანამედროვეობის სულის განსხვავებული რაკურსით დასანახავად და გასაანალიზებლად. მკითხველიც გრძნობს დემონური და ღვთაებრივი ძალების ჭიდილის ასპარეზად ქცეული ადამიანის ტრაგიკულობას.
გარბო მწერალს არა მხოლოდ ზმანებად, არამედ „დღევანდელობის მსხვერპლადაც“ წარმოუდგება: „ადვილი საფიქრებელია, რომ ერთ დღეს იგი, ბედისწერით აღძრული, თავის საკუთარ ფილმს შეუმჩნევლად ეწვიოს. მაშინ მის საოცარ წამწამებს ორი დიდი ცრემლი დაამძიმებს – მსოფლიოს უმშვენიერესი და ყველაზე მწუხარე მარგალიტები“.
ორივე ესე დაბეჭდილია კრებულში „დემონი და მითოსი“, რომელიც „არტანუჯმა“ გამოსცა.
ცნობილია, როგორი თავისებური სტილი აქვს რობაქიძეს. ასევე უჩვეულოდ წერდა გერმანულადაც, თავად გერმანელებსაც რომ აოცებდა ამ ენის სიღმისეული ცოდნითა და აზრის გადმოცემის მეტაფორული და ხატოვანი ხვეულებით. მით უფრო დასაფასებელია ამ ესეების ქართულ ენაზე მთარგმნელის, მანანა კვატაიას შრომა. ის კარგად იცნობს გრიგოლ რობაქიძის შემოქმედებას, ამიტომაც ახერხებს, რომ თარგმანში არ იკარგება რობაქიძისეული სიტყვის ენერგია და ხიბლი.
