ამ წერილის გამოქვეყნების შემდეგ საგამოცდო ციებ-ცხელება უკვე ჩავლილი იქნება. მალე ჩვენი მოსწავლეების ქულებიც დაიდება, ხოლო, როდესაც მათ ნაწერებსაც გადავხედავთ, განა მარტო ჩვენი მოსწავლეების, ჩვენი შეცდომების იდენტიფიცირებასაც შევძლებთ, უკეთ გავიგებთ, რა არ გავითვალისწინეთ გაკვეთილებზე, სად დავაკელით და რა გამოგვრჩა სწავლებისას, რისი გაკეთება შეგვეძლო უკეთ…
ქართულ ენასა და ლიტერატურაში ერთიან ეროვნულ გამოცდაზე უცხო ტექსტის ანალიზი სავალდებულო კომპონენტია. ორი უცხო ტექსტიდან ერთი ყოველთვის ლექსია. ამიტომაც მშობლიური ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლები ვალდებულები ვართ, ლექსების შესწავლას სათანადო ყურადღება დავუთმოთ. მე პირადად ლექსების დაზეპირების მომხრე ვარ, რადგან ეს გზა, სხვა გზებთან ერთად, მისასალმებელია ლექსიკური მარაგის გასამდიდრებლად, მომავალში კი, როდესაც რომელიმე ტექსტის ანალიზისას შესადარებლად მოსწავლეს ნასწავლი ლექსი გაახსენდება, მისთვის ადვილი იქნება დროის დაკარგვის გარეშე ციტატის მოხმობა წიგნში ან ინტერნეტში სასურველი სტრიქონის მოძიების გარეშე. მაგრამ ლექსის შესწავლა რომ მხოლოდ ლექსის დაზეპირებით არ ამოიწურება, ფაქტია. ლექსს გაგება უნდა და, ცხადია, პირველ რიგში, სწორედ ამას უნდა ვასწავლიდეთ სკოლაში. თუკი მოსწავლე წლების მანძილზე არა მარტო იზეპირებდა ლექსებს, არამედ არჩევდა და არცერთ ადგილს არ ტოვებდა ბუნდოვანსა და გაუხსნელს, მაშინ მას არც დამატებით მომზადება დასჭირდება გამოცდისთვის და, რაც მთავარია, ანალიტიკური უნარებიც იმდენად განუვითარდება, რომ ცხოვრებაში მის წინაშე მდგარი რთული ამოცანის შესრულებაც არ გაუჭირდება. ლექსის ანალიზი ხომ საუკეთესოდ გვასწავლის, ერთი შეხედვით, ვითომ უმნიშვნელო დეტალების დანახვას, რომლებიც თურმე უმთავრესია და საკვანძო ელემენტებს წარმოადგენენ მწერლის სათქმელის ამოსაცობად. ცხოვრებისეული რთული ამოცანებიც ხომ ასეა, არ ვაქცევთ ყურადღებას რომელიღაც დეტალს, რომლის მიჩქმალვაც ამ რთულ ამოცანას ამოუხსნელად აქცევს, ხოლო, როგორც კი ამ შეუმჩნეველ დეტალს მივაგნებთ, გამოსავალიც ნაპოვნი იქნება.
სანამ ლექსის შრეებად დაშლას და ამ შრეებში მწერლის სათქმელის ამოცნობას შევასწავლიდეთ მოსწავლეებს, არ უნდა დაგვავიწყდეს ისიც, რომ ლექსების შესწავლა საინტერესოა ვერსიფიკაციული კუთხითაც. რას უნდა მივაქციოთ ყურადღება ვერსიფიკაციული ანალიზის დროს და რომელი ტერმინების სწორად გამოყენება უნდა ვასწავლოთ მოსწავლეებს, რათა მათი ნაწერები მაღალი ხარისხის იყოს (ამ საკითხებზე გაზეთ მასწავლებელში სხვადასხვა დროს სხვადასხვა ავტორები – მაგალითისთვის დავასახელებდი ნინო ლომიძის წერილებს – საკმაოდ საინტერესოდ წერდნენ, თუმცა აქვე ყველა მასწავლებელს ვურჩევ, გაეცნოს ლევან ცაგარელის ნაშრომს „ლიტერატურული ტექსტის ანალიზი“, რომელიც ინტერნეტშიც იძებნება). ქვემოთ მოცემულ სამნაწილიან ჩამონათვალში (და ამ წერილშიც) ყველა ის ტერმინი, რომლებსაც თავისუფლად უნდა ფლობდნენ მოსწავლეები ანალიზისას, გავამუქე (თუ არ გახსოვთ, როგორ უნდა გამოიყენოთ ეს ტერმინები წინადადებაში სწორად, გირჩევთ, გაეცნოთ ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის თემატურ გამოცემებს ლექსმცოდნეობის შესახებ. ცხრა კრებულში შესული სტატიების გაცნობა დაგეხმარებათ არა მარტო ვერსიფიკაციული ანალიზისთვის საჭირო ტერმინების მნიშვნელობის დადგენასა და მათი გამოყენების გააზრებაში, არამედ რამდენიმე ქართველი პოეტის ლექსების საინტერესო ინტერპრეტაციების გაცნობაშიც). მოსწავლეს შეგვიძლია ვურჩიოთ, რომ ვერსიფიკაციული ანალიზი ან ნაწერის თავში მოაქციოს და შემდეგ გადავიდეს პოეტის სათქმელის ამოცნობაზე, ან ბოლოში დაურთოს, მას შემდეგ, რაც ლექსში პოეტის სათქმელს ამოიცნობს და ანალიზს დაასრულებს. თუმცა ხდება ხოლმე, რომ ანალიზის დროს ამა თუ იმ საკითხის გაშლა ვერსიფიკაციული თვალსაზრისით მსჯელობასაც მოითხოვს და ამიტომაც მისი ნაწერის შუაში ჩართვის საჭიროება დგება. ვერსიფიკაციული ანალიზისას მოსწავლე ავლენს ცოდნას და აჩვენებს თავის მკითხველს, რამდენად კარგად ფლობს აკადემიურ ენას.
- სალექსო სტრიქონი და რითმა: როგორც ვიცით, ლექსი ფორმით ამოიცნობა, რადგან ყველა ლექსი დანაწევრებულია ტაეპებად. გამონაკლისს წარმოადგენს ე.წ. შუალედური ფორმა პროზასა და პოეზიას შორის – ლექსი პროზად და რიტმული პროზა (მოწესრიგებულია მეტრულად და დაქტილური მეტრი აქვს). ხანდახან სალექსო სტრიქონი ცეზურითაა გაყოფილი. ცეზურა ტაეპს ზოგჯერ თანაბარ, ზოგჯერ კი არათანაბარ ნაწილად ჰყოფს. არის ისეთი შემთხვევებიც, როცა სალექსო ფრაზა მეორე ტაეპში ან სტროფში გადადის. ამ მოვლენას ანჟამბემანი ეწოდება და ის იშვიათია ქართულ ლექსში, თუმცა ორივე მათგანი გვხვდება, მაგალითად, თამარის იამბიკოში „ცასა ცათასა“. ტაეპები, ანუ სალექსო სტრიქონები, როგორც წესი, ირითმება. თუკი ლექსი არ ირითმება, მაშინ ასეთი ლექსს ან ვერლიბრს, ან ვერბლანს ვუწოდებთ. ვერლიბრი (vers libre), იგივე თავისუფალი ლექსი, ურითმოა და ამით წააგავს ვერბლანს (vers blanc), ანუ თეთრ ლექსს, მაგრამ იგი, ამ უკანასკნელისგან განსხვავებით, მეტრულადაც მოუწესრიგებელია. ლექსს რამდენიმე ელემენტი აწესრიგებს, ერთ-ერთი ელემენტია რითმა. რითმა, იმის მიხედვით, თუ რომელ სარითმო მარცვალზეა მახვილი, ვაჟური (ბოლოდან პირველი), ქალური ან ქორეული (ბოლოდან მეორე), დაქტილური (ბოლოდან მესამე) ან ზედაქტილურია. სარითმო სიტყვების დაბოლოებას კადენცია ან კლაუზულა ეწოდება. ნაწერში ლექსის ვერსიფიკაციული ანალიზისას მოსწავლემ ისიც უნდა აღნიშნოს, თუ როგორი ტიპის რითმაა გამოყენებული მოცემულ ლექსში. ამისთვის მოსწავლე უნდა დააკვირდეს, ლექსის რომელი ტაეპები ერითმება ერთიმეორეს და ამოიცნოს ან პარალელური ან ჯვარედინი ან რკალური რითმა. რა თქმა უნდა, ამ რითმებს სხვაგვარი დასახელებებიც აქვთ, მაგრამ, ჩემი აზრით, აჯობებს მასწავლებელმა აირჩიოს რომელიმე ერთი დასახელება და ის ასწავლოს მოსწავლეს, რადგან, თუკი მოსწავლეს ერთ ჯერზე ბევრი ტერმინის დამახსოვრებას მოვთხოვთ, მათ ეს ტერმინები ერთმანეთში აერევათ და, შესაძლოა, მათი სწორად გამოყენების ნაცვლად, შედეგად ტერმინებში აბნეული მოსწავლის ნაწერი მივიღოთ. რითმის კიდევ სხვა სახეობებიც არსებობს, არსებობს გარითმულ სიტყვებში ბგერების თანხვედრის სხვადასხვა სახეობაც (სრულყოფილი, ნაწილობრივი და შედგენილი თავისი ქვესახეობებით), მაგრამ ამ ყველაფრის ცოდნა სკოლის მოსწავლეს არ მოეთხოვება, განსხვავებით მასწავლებლისგან, რომელსაც უნივერსიტეტში ამ საკითხებზე სრულფასოვანი სალექციო კურსი აქვს გავლილი. თუკი მასწავლებელს ბუნდოვნად ახსოვს ეს საკითხები, მას ყოველთვის შეუძლია ჩახედოს ამ წერილში დასახელებულ ლიტერატურას და გაიხსენოს დავიწყებული საკითხები.
- სტროფი: ტაეპები შინაარსობრივად ჯგუფდება სტროფებად. პროზაულ ტექსტებს აბზაცები აქვს, ხოლო პოეტურ ქმნილებებს – სტროფები. იმისდა მიხედვით, თუ რამდენი ტაეპია სტროფში, განვასხვავებთ მრჩობლედს (ორტაეპიანი სტროფი), ტერცინას (სამტაეპიანი სტროფი), კატრენს (ოთხტაეპიანი სტროფი), მუხამბაზს (ხუთტაეპიანი სტროფი), ოქტავას (რვატაეპიანი სტროფი), სონეტს (თოთხმეტმარცვლიანი სტროფი). ლექსის გარჩევისას მოსწავლეები ამ ტერმინებს უნდა ასხვავებდნენ და იყენებდნენ (მაგალითად, იმის ნაცვლად, რომ თქვან, ტიციან ტაბიძის ლექსში „ლექსი მეწყერი“ პირველი და ბოლო სტროფები ერთნაირიაო, აჯობებს სიტყვა „სტროფი“ სიტყვა „კატრენით“ ჩაანაცვლონ. ამ გზით ისინი ლექსიკურადაც გაამრავალფეროვნებენ ნაწერს და შემფასებელსაც მიახვედრებენ, რომ ნაწერის ავტორი ტერმინებს და პოეტური ანალიზისთვის საჭირო აკადემიურ ენას ფლობს. თუკი მოსწავლე ამ ლექსის აღნიშნულ კატრენებში განსხვავებულ პუნქტუაციასაც შენიშნავს, კარგი იქნება, შეეცადოს, ეს მომენტი უყურადღებოდ არ დატოვოს და თავისებურადაც ახსნას. ერთმა ჩემმა მოსწავლემ გაკვეთილზე ლექსის ზეპირი გარჩევის დროს ძალიან საინტერესო მოსაზრება შემოგვთავაზა. მისი აზრით, პირველი კატრენის პირველ ტაეპში მრავალწერტილი იმის ახსნას მოითხოვს, თუ რატომ წერს პოეტს ლექსი, ხოლო ბოლო სტროფში, როდესაც უკვე ყველაფერი გასაგებია, აღარ არის საჭირო მრავალწერტილი და ის მძიმეთი იცვლება).
- საზომი – მკვლევართა ერთი ჯგუფი მიიჩნევს, რომ ქართული ლექსი სილაბურ-ტონურია და მისი მეტრული მოდელები ანუ საზომები განისაზღვრება ტაეპში მარცვალთა ან ტერფთა რაოდენობით. ტერფი ტაეპის უმარტივესი რიტმული ერთეულია, რომელიც შედგება ერთი მახვილიანი და ერთი ან მეტი უმახვილო მარცვლისგან. სილაბურ-ტონურ ლექსში რიტმი ემყარება ტაეპში მახვილიანი და უმახვილო მარცვლების მონაცვლეობას, ე.ი. ტერფებად დაჯგუფებული მარცვლების მიმდევრობას. როგორც წესი, ქართულ ლექსში გვხვდება შემდეგი ტერფები: ქორე, დაქტილი ან მეორე პეონი, თუმცა, შესაძლოა, სამივე ერთდროულადაც იყოს წარმოდგენილი, მაგრამ, უმეტესწილად, ქართული ლექსები მაინც ქორეულ-დაქტილურია.
ქორე ესაა ორი მარცვლისგან შედგენილი ტერფი, რომლის პირველი მარცვალი მახვილიანია, ხოლო მეორე უმახვილო. მაგალითად, „ნახეს უცხო მოყმე ვინმე ჯდა მტირალი წყლისა პირსა“ – ეს ტაეპი ქორეულია და ის შედგება რვა ქორეული ტერფისგან, საიდანაც პირველი ოთხი და ბოლო ორი ტერფი სიტყვაა, ხოლო მეხუთე ტერფი ერთი ერთმარცვლიანი სიტყვისა და მეორე სიტყვის პირველი მარცვლისგან შედგება, ხოლო მეექვსე ტერფი – სიტყვის მეორე და მესამე მარცვლისგანაა აგებული. შესაბამისად, ამ ტაეპში შემდეგი ქორეული ტერფებია: „ნახეს“, „უცხო“, „მოყმე“, „ვინმე“, „ჯდამტი“, „რალი“, „წყლისა“ და „პირსა“. თითოეული ქორეულ ტერფში მახვილი, რა თქმა უნდა, პირველ მარცვალზე მოდის – „ნა“, „უ“, „მო“, „ვი“, „ჯდა“, „რა“, „წყლი“, „პი“ – და მეორე მარცვალი უმახვილოდაა წარმოდგენილი – „ხეს“, „ცხო“, „ყმე“, „ნმე“, „მტი“, „ლი“, „სა“, „რსა“.
დაქტილი ესაა სამმარცვლიანი ტერფი, რომლის პირველი მარცვალი მახვილიანია, ხოლო მეორე და მესამე მარცვლები უმახვილო. მაგალითად, „გათენდა. ცეცხლის მზე აენთო, აცურდა… დიდება ხალხისთვის წამებულ რაინდებს, ვინც თავი გასწირა, ვინც სისხლი დაღვარა“ – ეს ტაეპები დაქტილურია; პირველი მოცემული ტაეპი ოთხი დაქტილისგან შედგება, რომელშიც დაქტილური ტერფები „გათენდა“, „აენთო“ და „აცურდა“ დამოუკიდებელი სიტყვებია, ხოლო მეორე დაქტილი ორი სიტყვისგან შედგება, საიდანაც მახვილი პირველი სიტყვის პირველ მარცვალს მოუდის („ცე“), ხოლო ამავე სიტყვის მეორე მარცვალი („ცხლის“) და მეორე დამოუკიდებელი სიტყვა უმახვილოა („მზე“); მეორე მოცემული ტაეპი ოთხი სიტყვისგან შედგება და ეს ოთხივე სიტყვა დაქტილური ტერფია („დიდება“, „ხალხისთვის“, „წამებულ“ და „რაინდებს“); მესამე მოცემულ ტაეპში ექვსი სიტყვაა, რომელთაგან პირველი ორი სიტყვა („ვინც“, „თავი“) და მეოთხე-მეხუთე („ვინც“, „სისხლი“) თითო-თითო დაქტილს ქმნის და მესამე („გასწირა“) და მეექვსე („დაღვარა“) დამოუკიდებელი სიტყვებიც დამოუკიდებელი თითო დაქტილია. სავარაუდოდ, დაქტილური საზომითაა დაწერილი გალაკტიონის ლექსიც „მზეო თიბათვისა“.
პეონი ოთხი მარცვლისგან შემდგარი ტერფია. განასხვავებენ პირველ, მეორე, მესამე და მეოთხე პეონს იმის მიხედვით, თუ რომელი მარცვალია მახვილიანი. თუკი მახვილიანი მარცვალი პირველია და მომდევნო სამი მარცვალი უმახვილო, მაშინ სახეზეა პირველი პეონი, თუ მახვილიანი მარცვალი მეორეა, ხოლო პირველი, მესამე და მეოთხე მარცვლები უმახვილოა, მაშინ საქმე მეორე პეონთან გვაქვს, მესამე პეონის და მეოთხე პეონის შემთხვევაში მახვილი მესამე და მეოთხე მარცვალზეა, ხოლო უმახვილო მარცვლები მესამე პეონის შემთხვევაში პირველ, მეორე და მეოთხე, ხოლო მეოთხე პეონის შემთხვევაში პირველ, მეორე და მესამე მარცვალზეა. ქართულ ლექსში ძირითადად მეორე პეონი გვხვდება. მაგალითად, „არ გეგონა, არ ელოდი“ – ორი მეორე პეონისგან შედგება, რომელშიც მახვილი პირველი და მეორე პეონის მეორე მარცვალს („გე“ და „ე“), ანუ მეორე და მეოთხე სიტყვის პირველ მარცვალს მოუდის, ხოლო დანარჩენი ექვსი მარცვალი („არ“, „გო“, „ნა“, „არ“, „ლო“, „დი“) უმახვილოა. ასევე „ეს მქუხარე ნახევარი საუკუნე ისე განვვლე“, რომელშიც ოთხი პეონია, საიდანაც მეორე და მესამე მეორეპეონი ოთხმარცვლიანი დამოუკიდებელი სიტყვებია – „ნახევარი“ და „საუკუნე“, ხოლო პირველი და მეოთხე მეორეპეონი ორ-ორი სიტყვისგან – „ეს მქუხარე“ და „ისე განვვლე“ შედგება.
დაქტილურ-ქორეული ან ქორეულ-დაქტილური საზომით შესრულებული ლექსებით ქართული პოეზია საკმაოდ მდიდარია. საინტერესოა, რომ ბესიკურ საზომში, რომლითაც გამართულია ბარათაშვილის „მერანიც“, ერთ ტაეპში ქორეს, დაქტილის, მეორე პეონის, ქორესა და დაქტილის მონაცვლეობა შეინიშნება.
როგორც აღვნიშნე, ქართული ლექსში ძირითადად სამი ტიპის ტერფი (ქორე, დაქტილი და მეორე პეონი) გვხვდება, მაგრამ პოეტური ექსპერიმენტებისა და ძიებების პროცესში ზოგიერთმა პოეტმა – მეოცე საუკუნის დასაწყისში ალექსანდრე აბაშელმა და შემდეგ გალაკტიონ ტაბიძემ და სხვა თანამედროვე პოეტებმა – სხვა ტიპის ტერფებიც გამოიყენა თავის ლექსებში. მაგალითად, ანაპესტი („ქარი ქრის, ქარი ქრის, ქარი ქრის“), როცა ტერფში პირველი და მეორე მარცვალი უმახვილოა, ხოლო მახვილი მესამე მარცვალს მოუდის; ანდა ამფიბრაქი („ეს მე ვარ, ქარი, ეს მე ვარ, ქარი“) როცა სამმარცვლიან ტერფში პირველი და მესამე მარცვალი უმახვილოა („ეს“ და „ვარ“), ხოლო მეორე მახვილიანი („მე“). ჩემი აზრით, „ვეფხისტყაოსნის“ მეორე სტროფის პირველი ტერფიც ამფიბრაქი უნდა იყოს.
ალბათ შენიშნეთ, რომ რამდენიმე ადგილას ტაეპის ვერსიფიკაციული ანალიზისას წერილში ვიხმარე სიტყვები „ჩემი აზრით“ და „სავარაუდოდ“. ეს იმიტომ, რომ ქართულ ლექსმცოდნეობაში, ლექსის ვერსიფიკაციულად გარჩევისას, განსხვავებული მოსაზრებებიც არსებობს. დაპირისპირება ქართული ლექსის შესწავლისას მაშინ გამწვავდა, როდესაც გიორგი წერეთელმა გამოაქვეყნა ნაშრომი, რომელშიც უკუაგდო ქართული ლექსის ტერფოვნების თეორია და უარყო მახვილის როლი ვერსიფიკაციული ანალიზისას. მან ქართული ლექსის ტაეპი ნახევარტაეპებად და მუხლებად დაყოფა შემოგვთავაზა. აკაკი გაწერელიამ ძველ ქართულ სასულიერო პოეზიაზე დაყრდნობით გააკრიტიკა გიორგი წერეთელი და ქართული ლექსი სილაბურ-ტონურ ლექსად გამოაცხადა. მისი აზრით, ქართულ ლექსში რიტმის საფუძველია ძლიერი და სუსტი მახვილებიანი მარცვლების კანონზომიერი მონაცვლეობა. აკაკი ხინთიბიძე ქართული ლექსის სილაბურობას ემხრობოდა და აღნიშნავდა, რომ ქართული მახვილი იმდენად სუსტია, რომ მას არ ძალუძს არც მახვილიანი და უმახვილო მარცვლების და არც ტერფების შექმნა. აპოლონ სილაგაძის აზრით კი, სულაც არაა აუცილებელი, ქართული ლექსი რომელიმე დათქმულ მოდელში ჯდებოდეს, ამიტომ ის არც სილაბური, არც ტონურია და ის ორიგინალური ბუნებისაა.
ასეა თუ ისე, ჩვენი მოვალეობაა, ავუხსნათ მოსწავლეებს ამ წერილში ჩამოთვლილი ტერმინები, არცერთი ლექსი არ ჩავუთვალოთ მოსწავლეს დასრულებულად, თუ ის ვერსიფიკაციულ საკითხებსაც არ შეეხება. ამის შემდეგ შეგვიძლია წყნარად შევხვდეთ საგამოცდო პერიოდს და დაველოდოთ, როგორ მიიღებენ ჩვენი მოსწავლეები დამსახურებულ ქულას.
P.S. ერთი პერიოდი ფეისბუქზე მომხმარებელი სახალისო ცხრილს (დანართი 1) ავრცელებდა. თუკი რუსული ენა კარგად იცით და რუსულ პოეზიაშიც ერკვევით, არ გაგიჭირდებათ მოცემული ფორმულისმაგვარი ნაწყვეტებით ამა თუ იმ რუსი პოეტის ლექსის სტროფის ამოცნობა.
ამ ცხრილის მიხედვით, თუკი ზოგიერთი რუსი პოეტის, სევდიანი და სახალისო ლექსების, მარშისა და გათვლების ტექსტების სიტყვებს რუსულ ნაცვალსახელებს ჩავანაცვლებთ, უპრობლემოდ გამოვიცნობთ თავდაპირველ ტექსტს. მოსწავლეების გახალისების მიზნით, გაკვეთილზე ჩვენც ჩავანაცვლეთ ქართულ ლექსებს ქართული რიცხვითი სახელები (თუმცა, მოგეხსენებათ, ქართული სიტყვების შემთხვევაში სახელობითი ბრუნვის ნიშანი ხანდახან ასეთ თამაშებში ხელს გვიშლის ხოლმე). მოლოდინმა გაამართლა – მას შემდეგ, რაც მოსწავლეებმა თავად იმტვრიეს თავი, სანამ ალღოს აუღებდნენ და მიხვდებოდნენ, რომელი რიცხვითი სახელი უკეთ გამოხატავდა ამა თუ იმ ტერფს, მათ ბევრად უფრო გაუადვილდათ მეტრიკის საკითხების შესწავლა.
გამოყენებული ლიტერატურა:
სიტყვიერებისა და ლიტერატურის თეორიის ლექსიკონი
https://kartvelologi.tsu.ge/public/ge/arqive/3/1
