ისტორიის გაცოცხლებას დიდი სიმართლე სჭირდება.
ამ სიმართლემ უნდა დააჯეროს მკითხველი მხატვრული გამონაგონის შესაძლებელ რეალობაში.
ადამიანები ხომ არ იცვლებიან. მით უმეტეს, ებრაელი, რომელიც მტკიცე ბურჯად შედგომია თავის რწმენასა და ადათებს.
ებრაელი მარად გზაზე მიმავალია.
ის თავისი ღმერთისკენ მიდის და ეს მოგზაურობა დროსა და სივრცეში დაუსაზღვრავია.
ებრაელი ხალხის ისტორიის წიგნი საქართველოშიც დაწერილა და მის ფურცლებს სიხარულისა და მწუხარების კვალი თანაბრად ატყვია. ებრაელობა ქართველ ხალხთან ერთად ქმნიდა საქართველოს აწმყოსა და მომავალს.
თანამედროვე მწერლის, გურამ ბათიაშვილის რომანში „ჟამი დუმილისა და ჟამი უბნობისა“ მეთორმეტე საუკუნის საქართველო იხატება. ეს ხომ ჩვენი ისტორიის „ოქროს ხანაა“. ყოველმხრივ გაძლიერებული საქართველო დგას „ერად სხვა ერთა შორის“ წალკოტივით აყვავებული. რუსთველს კი „ვეფხისტყაოსანში“ სასუფევლისეული იდეალი მიწაზე ჩამოაქვს: „შიგან მათთა საბრძანისთა თხა და მგელი ერთად სძოვდეს“, მაგრამ მზეს ხომ ყოველთვის ახლავს ჩრდილი. ასეთ ჩრდილად წაჰფენია მზე თამარს იური ბოგოლიუბსკის სახელი, ხოლო ამ უბედური რუსის ხსენებისას უთუოდ წამოტივტივდება ზანქან ზორაბაბელის პიროვნება.
ზანქან ზორაბაბელი კაცია, დიდი გულითა და უფრო დიდი სევდით.
მხოლოდ ის რად ღირს, რომ ისტორიაში მისი სახელი თამარის გვერდით მოიხსენიება. თუმცა, მეფეთა ახლო მდგომ კაცთა გასაჭირიც კარგად მოგვეხსენება, მით უმეტეს, რომ ადამიანები არასოდეს არიან იდეალურნი, თუნდაც „ოქროს ხანაში“ მცხოვრებნი.
ზანქან ზორაბაბელის შესახებ ძუნწად მიგვითხრობს ისტორია. ის იყო მდიდარი თბილისელი დიდვაჭარი, რომელმაც მეფე თამარს დარბაზის გადაწყვეტილებით ქმარი მოჰგვარა, ჩრდილოეთ კავკასიაში გახიზნული რუსი უფლისწული იური ბოგოლიუბსკი, ქართველთაგან სვედავსებულად მოხსენიებული. რომანში კი ამ ძუნწი დეტალებისგან მრავალფეროვანი და მდიდარი, განტოტვილ ფაბულიანი ისტორია იშლება.
მემატიანისაგან დუმილით გვერდავლილ ზანქანს გურამ ბათიაშვილი ამ რომანით გამოესარჩლება და შთამბეჭდავ ისტორიას უქმნის. ვინ არის ზანქანი?
ერთი იმ მრავალ ებრაელთაგანი, რომელნიც საქართველოში ბაბილონიდან სპერის ზღვით შემოსულან. იგი მათი ჩამომავალი იყო, ბაბილონის მდინარეებთან რომ ისხდნენ და დაკარგულ, იავარქმნილ იუდეაზე მოთქვამდნენ. მწერალი მის გვარს შორეულ ფესვებს უძებნის: „ზაქარია წინასწარმეტყველი ზანქანის წინაპარზე ამბობს: „რა ხარ შენ, დიდო მთაო, ზერუბაველთან შედარებით – დაბლობი მხოლოდ“. ზანქანის სავაჭრო ქარავნები ბიზანტიას, ირანს, რუსეთსა და ეგვიპტესაც კი სერავდნენ, მას კი დროში არსებობის ტკივილი სტანჯავდა. მწერალი მას გვიხატავს მოსაქმედ და მოაზროვნედ. უცხო ქვეყნებში მოგზაურობამ მის ჭკუას მოქნილობა და გამჭრიახობა შესძინა, იოლად უღებდა ალღოს ვითარებას და წარმატებას აღწევდა, მაგრამ სამეფო ინტრიგის ხლართში მაინც გაეხვა. ქართლის ამირამ აბულასანმა უკუღმართ, სოდომური ცოდვით შეპყრობილ რუს უფლისწულთან გარიგება დააბრალა და უვარგისი სასიძოს ჩამოყვანის ტვირთი მხოლოდ მას აჰკიდა.
სწორედ ზანქანია ამ რომანის მთავარი გმირი, ფაბულაც რუსი მეფე-ქმრის საბედისწერო ამბის გარშემო ტრიალებს და მწერალს ეს ამბავი საშუალებას აძლევს, დახატოს შორეული ეპოქა, თავისი სისხლსავსე ცხოვრებით, სამეფო კარითა და ბაზრით, ქრისტიანული ტაძრებითა და იუდეური სინაგოგებით, აზანურთა თუ უაზნოთა ვნებებით.
გურამ ბათიაშვილმა თითქმის არაფრისაგან შთამბეჭდავი სახე გამოძერწა. მან რომანში ზანქან ზორაბაბელი დახატა, როგორც ქართველი ებრაელობის სიმბოლო და ამ სახეში ჩააქსოვა ამ ხალხის სიყვარული და ერთგულება ქართველი ერისადმი. ერთი პერსონაჟის მოსწრებული თქმით, „იგი იყო რწმენით იუდეველი, ისრაელიანი, სულით უფრორე ქართველი“.
მკითხველის თვალწინ საოცრად ცოცხლად და შთამბეჭდავად იხატება ზანქან ზორაბაბელის, „უცხო შინაურის სახე“, რომელსაც ბედმა მძიმე ხვედრი არგუნა. მისთვის უნდა ეწოდებინათ საქართველოს მოღალატის სახელიც, დაემცირებინათ, პატივი აეყარათ, მას კი უნდა გაეძლო ყოველგვარი ხიფათისათვის, სულის სიმტკიცე შეენარჩუნებინა და მარადის ხსომებოდა ადონაი, რომელიც მისკენ საშველად მოეშურებოდა. აქვე ჩანს მისი ოჯახი და დასამახსოვრებელი სახეები მეუღლისა, ლალა ესთერისა. ქალიშვილ ბაჩევასა და დიდებულ უშუს სიყვარულის ამბავი კი ლამაზ, მაგრამ ნაღვლიან ამბად ჩაეწვნება ამ ფერადოვან მხატვრულ ტილოზე.
ზანქანის ოჯახის პრიზმაში გადატყდება XII საუკუნის საქართველოს ერთი ისტორიული ეპიზოდი. რთული, ძნელი თემაა და მწერლისგან ისტორიული მასალის ცოდნის გარდა, ნიჭსა და გამოცდილებას მოითხოვს, ამასთანავე, გამბედაობასაც, მკითხველის წარმოსახვაში შექმნა ეპოქის შესატყვისი დამაჯერებელი ხატები, გარემო თუ ხასიათები.
რომანში შესანიშნავად წარმოჩნდება მეთორმეტე საუკუნის საქართველოს სამეფო კარის ცხოვრება. მწერალი განსაკუთრებული სიფაქიზითა და სიფრთხილით ხატავს თამარ მეფის სახეს, ზანქან ზორაბაბელის რამდენიმე შეხვედრას მეფესთან. ეს მას საშუალებას აძლევს, ერთი მხრივ, დახატოს თამარის თავდაჭერილობა, გონიერება, რამდენიმე შტრიხით მოხაზოს მისი გარეგნული და სულიერი პორტრეტი და, მეორე მხრივ, წარმოაჩინოს ზანქანის ბუნება, ერთნაირი სიმშვიდით რომ ხვდება გასაჭირსაც და სიხარულსაც. ზანქანის პიროვნებაზე კარგად მეტყველებს ეპიზოდი, როდესაც თამარ მეფე მას რჩევას ეკითხება: „საქართველოს მომღიმარი, დამთმობი მეფე სჭირდება თუ მათრახმომარჯვებულიო“, დინჯი ზანქანი პასუხს შეაყოვნებს და შემდეგ მეფეს დასაბუთებულად აუხსნის მათრახის საჭიროებას. საუკეთესო მაგალითად კი დავით აღმაშენებლის შინაურ პოლიტიკას ასახელებს: „ჩვენში თუ მათრახის შიში არა აქვთ, კანონს ეურჩებიან“.
მწერალი ფსიქოლოგიური სიღრმით წარმოაჩენს ზანქანის შინაგან ბრძოლასა და ჭიდილს და იგი მეფე თამარის წინაშე უღალატო გამოჰყავს. რუსი უფლისწულის ზნეობაში დაეჭვებული ზანქანი ეცადა ამ ამბის ჩაშლას, მაგრამ არაფერი გამოუვიდა. მწერალი აჯერებს მკითხველს მოთხრობილი ამბების სამართლიანობაში. იგი ზანქანს წარმოგვიდგენს, როგორც მსხვერპლს, ამიტომაც გამოუტყდება ზანქანი თავს, რომ ის საქართველოში, ქრისტიანთა ქვეყანაში, მიუხედავად დიდი ოფლისა და სისხლის ღვრისა, მაინც ყოველთვის იუდეველად დარჩება, შინაურ უცხოდ: „შენ საქართველოს ბედის გადაწყვეტას არავინ გთხოვს, შენ მსხვერპლს გთხოვენ, ებრაელი კაცის მსხვერპლს“. და მართლაც, ზანქანი იკიდებს მძიმე ტვირთს და მორჩილად ხდება მსხვერპლი.
შინაური უცხოს თემას ამძაფრებს რომანის ერთი ეპიზოდი, რომელშიც მოთხრობილია, თუ როგორ მიემგზავრება იოშუაყი იერუსალიმში დასამარხავად. ცოცხალი კაცი მიდის სიკვდილთან შესახვედრად. თავისთავად, მართლაც უჩვეულო და შთამბეჭდავი ფაქტია, მაგრამ ამ ეპიზოდს კიდევ უფრო ამძაფრებს ერთი დეტალი, იერუსალიმში დასამარხავად მიმავალ კაცს თან შიშველი ხელებით მოჩიჩქნილი საქართველოს მიწა მიაქვს. პატარა დიალოგს გაგახსენებთ: „მაშ, სასიკვდილოდ მიდიხარ, კაცო! – გაოცებას ვერ ფარავდა გლახუნა.
– სიკვდილი განა ჩემ ხელთ არი, მინდა იქ დაუხვდე, იერუშალაიმის მიწაზე.
– თქვენ რა ხალხი ხართ, კაცო, სადაც გნებავთ, იქ უხვდებით სიკვდილსა!
– აბა, ჩვენ იმ ბედნიერებას ვინ გვაღირსებს, ჩემო დათუა, ჩვენს მიწაზე ვიბადებოდეთ და სიკვდილსაც იქ ვხვდებოდეთ, სადაც ვიბადებით“.
ზანქანის წინაპრებისთვის ყველაზე დიდი და მარადიული საგანძური წიგნი იყო, ბაბილონური თალმუდი. მწერალი კარგად გამოკვეთს ამ წიგნის მნიშვნელობას ებრაელთათვის: „წიგნით უნდა გაერთიანებულიყო ერი“. ეს წიგნია ზანქანის სიცოცხლის წყაროც. მას არასოდეს ავიწყდება შეგონება: „ჩვენ ყოველთვის პირბასრი შუბებისა და ზღვის ტალღებს შუა ვართ მოქცეულნი. რა კარგი ცხოვრებაც უნდა გვქონდეს, არც ზღვის ტალღები უნდა გვავიწყდებოდეს, არც ჩვენი გულების გასაპობად გალესილი შუბები“.
რომანში მწერალი ზანქანს სწორედ ამგვარად ხატავს, ცხოვრების ზღვაში დასანთქმელად განწირულს, მაგრამ მაინც გადარჩენილს. ზანქანი დიდვაჭარია, მაგრამ არა ქონების დაგროვებაზე გადაგებული, მას კარგად ესმის მიწიერი საუნჯის წარმავლობა. მისი აზრით, „სვებედნიერი ადამიანი არ არსებობს, ტანჯვა ადამიანის თანამდევია, ტანჯვის დღეები გვეხმარება უკეთ დავინახოთ გამჩენის სიდიადე“.
„როცა ადამიანებს ერთმანეთი არ უყვართ, მტერსაც დაჯაბნილი ჰყავს და სიდუხჭირესაც“, – ამბობს მწერალი. ზანქანი თავისი საქმიანობით სიყვარულს თესავს, სიმდიდრეს უხვად გასცემს და ბედნიერია, თუ ვინმეს ფეხზე წამოდგომაში მიეშველება, ამიტომ მოკეთეც ბევრი ჰყავს და მოშურნეც.
თავიდანვე არ ეჭაშნიკა ზანქანს რუს უფლისწულთან მოციქულობა, მაგრამ სამეფო დარბაზის ნებას დათანხმდა. მწერალი რომანში ხატავს აბულასანს, ქართლის ამირას, რომელიც ზანქანის ატიპოდია, თავნება ფეოდალი ყოველმხრივ ცდილობს მეფის ძალაუფლების შესუსტებას და იმდენს შეძლებს, რომ ზანქანსაც თავისი საბედისწერო თამაშის მსხვერლად აქცევს. მაგრამ ბედიც, ღმერთიცა და მწერალიც ზანქანის მხარესაა, რამდენიმე ეპიზოდში მკითხველს დაუეჭვებლად სჯერა ზანქანის დაღუპვისა, მაგრამ ის მაინც გადარჩება, რადგან იგი, როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, ებრაელი კაცის პარადიგმაა.
სიმბოლურია ბოლო ეპიზოდიც, ხიფათს თავდაღწეული ზანქანი თეთრ ცხენს მოახტება და სალოცავისკენ გაექანება. ამგვარად რჩება ის შთაბეჭდილებაშიც, მარადიულ მგზავრად, რომელსაც უფლისკენ სავალ გზაზე არასოდეს ჩაეძინება. ჩვენი აზრით, გურამ ბათიაშვილმა ზანქან ზორაბაბელის სახით ქართული ლიტერატურა კიდევ ერთი შესანიშნავი პერსონაჟით გაამდიდრა.
