პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

სიმბოლისტური ჯადოქრობა გოგლასგან

გიორგი ლეონიძის ”მეცამეტე საუკუნე”

 მეცხრამეტე და მეოცე საუკუნეების მსოფლიო (ქართულიც, რასაკვირველია) პოეზია იდეურად, სახეობრივად და სტილურად მკვეთრად განსხვავდება ერთმანეთისგან. მეცხრამეტე საუკუნის ლექსი ლოზუნგურობის დამღას ატარებს, რადგან ამ ეპოქაში ცივილიზებული კაცობრიობა ახალი ღირებულებების დამკვიდრებისა და თვითგამორკვევისთვის იბრძვის. მწერლობა კი ყოფის პროექციაა და ამას თვით ლირიკული ლექსიც ვერ ასცდება, რადგან ლირიკული განცდებიც ისევე არის ობიექტური სინამდვილის ანარეკლი, როგორც – პროზაული ტექსტის ვრცელი ნარატივები.

მეოცე საუკუნის დასაწყისის მოდერნისტულმა ლირიკამ კი ადამიანის სულის უღრმეს ხვეულებში წიაღსვლები, ლირიკული გმირის ფსიქოპორტრეტების ინტროსპექცია და გამოუთქმელის გამოთქმა სცადა. უღრმესი ფსიქოლოგიზმი სიმბოლისტური ლექსის უპირველესი მახასიათებელია. ადამიანის ქვეცნობიერი იმდენ გამოუცნობ ხატს ინახავს, მათი ”ამოზიდვა” ტექსტებში პოეტის ”გულიდან სისხლის წვეთებით”, მართალია, უამრავ პასუხგაუცემელ კითხვასაც ბადებს, მაგრამ ფსიქოლოგიზმით დაინტერესებული მკითხველისთვის უაღრესად საინტერესოა.

სკოლის დამამთავრებელ კლასში ქართული ლიტერატურის პროგრამით გათვალისწინებულია ქართული სიმბოლიზმის სწავლება, რაც გარკვეულ სირთულეებთან არის დაკავშირებული. სიმბოლისტური ლექსის სახე-სიმბოლო იმდენად მრავალპლანიანი, ღრმა და ამოუცნობია, შთაგვაგონებს პოლარულად განსხვავებულ წაკითხვებს და ხშირად იწვევს აზრთა სხვადასხვაობას, მოსწავლეებს ხშირად არ სჯერათ სახელმძღვანელოს ან რომელიმე ლიტმცოდნის ან თუნდაც მასწავლებლის მიერ შეთავაზებული წაკითხვებისა. სახე-სიმბოლოს დეკოდირება ნებისმიერი ეპოქის ტექსტების ანალიზისას უმნიშვნელოვანესია, მაგრამ სიმბოლისტური ლირიკული ტექსტი ამ მხრივ განსაკუთრებულია.

სასწავლო პროგრამით გათვალისწინებულია რამდენიმე სიმბოლისტი პოეტის ტექსტების სწავლება. ესენია: პაოლო იაშვილი, ტიციან ტაბიძე, ვალერიან გაფრინდაშვილი, კოლაუ ნადირაძე, გალაკტიონ ტაბიძე, გიორგი ლეონიძე. პროგრამაში არ შედის ბევრი ლექსი, მოსწავლეებს უჭირთ მათი გაგება და ეროვნულ გამოცდებზეც ამ ტექსტების განხილვის წერა დაუძლეველ სირთულედ ეჩვენებათ. მასწავლებელს რომ გაუიოლდეს სიმბოლისტური ლექსის სწავლება, ამისთვის სასურველია მიმართოს პარალელურ ტექსტებს და რამდენიმე მასტერკლასი საკმარისია საიმისოდ, რომ სიმბოლისტური ლექსის ბუნება ნათელი და იოლად საკვლევი გახდეს მოსწავლეებისთვის. გიორგი ლეონიძის ”მეცამეტე საუკუნე” არის ლექსი, რომლის სიმბოლოთა დეკოდირება მოსწავლესაც და მასწავლებელსაც ხელს შეუწყობს ამ მიმდინარეობის ლირიკული ნიმუშების გაგება-გააზრებაში.

ლექსის სათაური უკვე არის უმნიშვნელოვანესი შიფრ-კოდი, პოეტური სახე-სიმბოლო, რომლის ამოცნობა დიდ სირთულეს არ წარმოადგენს. ამ თარიღის ხსენებაზე ყველას საქართველოში მონღოლთა შემოსევა ასოციაციურად ისედაც ახსენდება. პოეტმა უნდა შექმნას ისტორიული ეპოქის ლირიკული სურათები და გადმოსცეს ერის უდიდესი ტკივილი, რომელიც ახლავს დამპყრობლის თარეშს, ქვეყნის განადგურებას და რომელიც  მეხსიერებიდან არ იშლება. ლირიკული ამბებით ამ საშინელების გადმოცემა ამაო მცდელობა იქნება ეპოქის გაცოცხლებისა, ამიტომაც პოეტი ელვარე სიმბოლისტური ხატებით ისე ეფექტურად გადმოსცემს ტკივილს, საშინელებას, რომელიც ველური დამპყრობლის წყალობით ქვეყანაში დატრიალდა. ამ ლექსის ნათელი იდეის ამოცნობა იოლია. სამშობლოს სატკივრის თემა და მასთან დაკავშირებული იდეები ისევე ძველია, როგორც ჩვენი სამშობლო, მაგრამ ამ იდეების ასე ახლებურად გაჟღერება ამ სიმბოლისტური ხატების მეოხებით პოეტისგან არა მხოლოდ უდიდეს ოსტატობასა და ვირტუოზობას მოითხოვს, არამედ ნამდვილი ჯადოქრობაა.

მტრის ხატის გამძაფრებული ემოციით აღსაქმელად პოეტი ქმნის უძლიერეს სახე-სიმბოლოებს: ურა ცხენი მონგოლური დაღით, შავი თარაქამა, რომელიც აღვირს ძლივს უსწორებს ურჩ ცხენს, კალია მჭამელი ან კალია – მინდვრის დალაქი, მუზარადის მტვრით დაბნელებული მინდვრები, მულიდების ყივილი, საყვირები, ზურნა, დროშების ტყე, თათრის ხმალი და ჩალმა, ჩინგისხანი, მონგოლური ანგელოზი…

ტრაგიკული  ქართული სინამდვილის გამომსახველი სიმბოლოებია: მულიდების ყივილით გულშეღონებული ქართული მთები, აალებული გზა, გაშანთული მიწის ქერქი, დათხრილი ქალაქები, შემწვარი მდინარე, მდუღარე გიშერი, შანშა და შარვაშა, ღრიანკალი, ბუ, დამდნარი გალავნები, გოგირდის ბური, მოედანზე აზელილი თმა და ტვინი, აჩეხილი ფალავნები, ცხენის ქაჩაჩში ჩარჩენილი თავთავი, ცხენის უზანგში გაჩხერილი მტევანი, ვენახში გაჭრილი სამარე, თეთრი ძვლებით მოთესილი ნაფუძრები, მეწყერები, ტრამალები, წყაროზე სისხლით სავსე ტაგანი, კეთროვანი, ბუგრიანი, ვერცხლით ნაჭედი იატაგანით შეიარაღებული მხარგრძელი ანგელოზი, განკვართული ქართლი, მღვიმეებში ჩაყენებული ნათელი…

ეს სახე-სიმბოლოები იმდენად ცხადად და ემოციურად აცოცხლებენ მონღოლთა შემოსევის და ქართლის დაპყრობის სურათებს, რომ მკითხველი ფრაგმენტულ კინოკადრებად ხედავს ყოველივეს და 8 საუკუნის წინანდელი ისტორიული ტრაგედიის მონაწილე ხდება. დამანგრეველ ქარიშხლად მოვლენილი ველური დამპყრობლის მიერ მოულოდნელად გაჩენილი რეალობა ლექსში საოცარი დინამიკითა და ექსპრესიით აღიწერება პირველსავე ფრაზაში: „მოჰქრის ურა ცხენი მონგოლური დაღით, ზედ შავი თარაქამა ვერ უსწორებს აღვირს და კალია მჭამელი უკან სვეტად მისდევს მუზარადის მტვერით დაბნელებულ მინდვრებს“… ამ სიტყვების წაკითხვისთანავე მხატვრული ფილმების ბატალური სცენა დაუდგება მკითხველს თვალწინ და მთელი ტრაგიზმიც უმცირეს დეტალებამდე ცხადად საგრძნობია. ურა ცხენი მონღოლური ველური ენერგიის სიმბოლოა, ხოლო შავი თარაქამა (მეომარი), რომელიც აღვირს ძლივს უსწორებს ცხენს, სასტიკ დამპყრობელს დემონად წარმოაჩენს… ამ ერთ დემონს კი უკან მოსდევს კალია-მჭამელი სვეტად ანუ უთვალავი ასეთი თარაქამა-დემონი შეკრულა და შეკავშირებულა, რათა ქართული მიწა გადაჯეგოს, სისხლიან ტალღად თუ გრიგალად გადაუაროს პატარა სამეფოს… კალია ასევე მინდვრის დალაქიც არის – გაკრეჭს და გადააშამბნარებს, გადახრუკავს მწვანედ აბიბინებულ ქართულ ველ-მინდვრებს, რომლებიც შორეული მონღოლეთიდან მქროლავი, ათასი სტეპიდან მტვერაკრული მუზარადების მტვრით დაბნელებულან. ქართლში მონღოლური სული დაისადგურებს, მონღოლური კანონები გაუსაძლისი არტახებით შეკრავს ქართველობას, მულიდები, პარვით კაცის მკვლელები, იყივლებენ და ქართულ მთებსაც კი ტანში გასცრის მათი შემზარავი ხმები… მონღოლური საყვირები და ზურნა ქართულ ტკბილხმოვანებას და პოლიფონიას, ქართულ საგალობლებს და ხალხურ საკრავებს გადაფარავენ, მონღოლური დროშების ტყე აღიმართება, თათრის ხმალი და ჩალმა იატაკქვეშეთისკენ ჩალალავს უმწეო ქართველობას… ო, რა მწარეა, შემოსეული მტრის გასამკლავებლად ძალები რომ გეშრიტება და საკუთარი უსუსურობა კბილებით საკუთარ ხორცს გაგლეჯინებს… ჩინგისხანი და მონგოლური ანგელოზი დაეპატრონება დედოფალივით ტურფა დედაქალაქს ჩვენსას… ხოლო ქართლის მფარველი მხარგრძელი ანგელოზი, კეთროვანი და ბუგრიანი, დამუწუკებული, ჩირქოვანი წყლულებით გაწამებული ვერცხლით ნაჭედ იატაგანს აიღებს ხელში… ეს ოქსიმორონის ხერხით გაცოცხლებული სახე-სიმბოლო საკვირველი სიმწვავით ასახავს ეროვნულ ტრაგიზმს…

დაცემული და დამარცხებული, მორალურად და სულიერად გატეხილი ქართლი საკვირველი ოსტატობით იხატება… პოეტი არ ყვება ამბავს, მხოლოდ სიმბოლისტური ხატების მეშვეობით ფერმწერივით ხატავს რეალობას… „გზა გაცეცხლა ალმა“… იტყვის ის და თვალწინ დაგვიდგება გაშანთული მიწის ქერქი… მხატვრულ ფილმ „ილაის წიგნში“ გლობალური კატასტროფის ამსახველი კადრები ცოცხლდება ასოციაციურად, გადამწვარი დედამიწა, დათხრილი ქალაქები… შემწვარი მდინარე – მსგავსი გამომსახველობის მხატვრული სახე სხვაგან არსად შემხვედრია, არც ქართველი და არც ფრანგი სიმბოლისტების გენიალურ ლექსებში. აქაც სახის გაცოცხლებისას პოეტმა ოქსიმორონი გამოიყენა და გამოუთქმელი გამოთქვა, ის სიტყვებით ჯადოქრობს, ქართული სიტყვის სულსა და გულში წვდება, ლეონიძე ხომ ისედაც ძველი ქართული მწერლობის მკვლევარი მეცნიერი და ქართული სიტყვის მაგი იყო, მის ლექსებსა და „ნატვრის ხის“ მოთხრობებში იმდენი არქაიზმი, დიალექტიზმი და ორიგინალური, ნოვატორული სიტყვათქმნადობები გვხვდება… სიტყვებით თამაში და სათქმელის ეფექტურად გამოხატვა, მკითხველის გაოცება მისთვის უცხო არ არის… ამ ჯადოქრობის კრიალოსანს აგრძელებს მდუღარე გიშერი, ქართული ქვა, რომელიც ქართული სინამდვილის სიმბოლოა და მონღოლთა თარეშის გამო იწვის და დუღს… შანშა და შარვაშა შიშვლები ივლიან, მხარგადაკრულნი… ამ სიტყვების ეტიმოლოგია და მნიშვნელობა ბევრგან ვეძიე, არცერთ განმარტებით ლექსიკონში ისინი არ არის ახსნილი და ვერც ენათმეცნიერები იძლევიან დაზუსტებულ პასუხს, მაგრამ სავარაუდოდ აქ უნდა იგულისხმებოდეს ქართველ მეფეთა ტიტულატურა. ისტორიული წყაროები არაერთგან და არაერთგზის იმეორებენ: „მეფე მეფეთა, იესიანი, დავითიანი, სოლომონიანი, ბაგრატიონი, ნებითა ღვთისათა, აფხაზთა, ქართველთა, რანთა, კახთა და სომეხთა მეფისა, შანშა და შარვანშა და ყოვლისა აღმოსავლეთისა, ჩრდილოეთისა, ვიდრე დასავლეთამდის მქონებელი მპყრობელი და თვით ხელმწიფე მფლობელთა“…

სიმბოლისტურ სახე-ხატებს უღრმესი დატვირთვა ეძლევა, მათ საოცარი პოლისემიურობა ახასიათებს… მტრისგან გავერანებული მამულის სინამდვილის ასასახავად გოგლა იყენებს სიმბოლოებს, რომლებიც ერთგვარ პოეტურ შიფრ-კოდებს წარმოადგენენ და მათ ასახსნელად ან გემოვნებიანი, განსწავლული მკითხველია საჭირო, ან კომპეტენტური მასწავლებელი, ან საგანგებო სქოლიოები თუ განმარტებები. მაგალითისთვის ავიღოთ მთელი გალერეა მართლაც რომ ჯადოქრული სახე-სიმბოლოებისა, რომლებიც უსიტყვოდ, მხოლოდ ხსენებით ყვებიან ქართლის ცხოვრების ტრაგედიებს: ღრიანკალი, ბუ, დამდნარი გალავნები, გოგირდის ბური, მოედანზე აზელილი თმა და ტვინი, აჩეხილი ფალავნები, ცხენის ქაჩაჩში ჩარჩენილი თავთავი, ცხენის უზანგში გაჩხერილი მტევანი, ვენახში გაჭრილი სამარე, თეთრი ძვლებით მოთესილი ნაფუძრები, მეწყერები, ტრამალები, წყაროზე სისხლით სავსე ტაგანი, განკვართული ქართლი, მღვიმეებში ჩაყენებული ნათელი… ღრიანკალი (მორიელი) და ბუ გაუკაცრიელებულ ადგილებში იდებენ ბინას და აქ ისინი სწორედ ქართლის გაუკაცრიელების, უდაბურების, ნგრევის, აოხრების, დაქცევის სიმბოლოებად გვევლინებიან. დამდნარი გალავნები, რკინისა იქნებოდნენ ისინი თუ ქვისა (ალბათ გალავნებს უფრო ქვისას აშენებდნენ ჩვენი შორეული წინაპრები), განასახიერებენ ქართველთა სასტიკ მარცხს, დაცემას, მტრისთვის დანებებას, აღმაშენებლისეული ძლევაი საკვირველი საკვირველმა ნგრევამ  ჩაანაცვლა, გოგირდის ბური აალების, წვის, კვამლის, ფერფლის და განადგურების, პირისაგან მიწისა აღგვის სიმბოლოა. მოედანზე აზელილი თმა და ტვინი და აჩეხილი ფალავნები ცხადად და მტკივნეულად განგვაცდევინებენ თანამოძმეთა ამოწყვეტას. ეს შეგრძნება იმდენად ხელშესავლები და ღრმად საგრძნობია, როგორც ლეონიძის ლირიკული გმირი განიცდის სხვა ლექსში („მე ვკითხულობდი „ქართლის ცხოვრებას“) და მიმართავს ნაწამებ დედაქალაქს: „გამოვვარდები, ხარ თუ აღარა, კიდევ გაისმის ქუჩებში ჩეხა?“

„მეცამეტე საუკუნე“ ის ლექსია, რომელიც ასჯერ რომ წაიკითხო, გაოცება მწერლის გამომსახველობით არ გაგივლის და არ გაფერმკრთალდება. უამრავი აღმაფრთოვანებელი სახე-სიმბოლოა, მაგრამ ეს ორი განსხვავებული და განსაცვიფრებელია. თუ მართლა ლოგოსის მაგიის უნარით ხელდასხმული არ არის პოეტი, როგორ შეუძლია წარმოიდგინოს ცხენის ქაჩაჩში ჩარჩენილი თავთავი და ცხენის უზანგში გაჩხერილი მტევანი? მან წარმოიდგინა, დაინახა, რომ მონღოლურმა ურა ცხენებმა გადაჯეგეს ნაყოფიერი ქართული ყანები და ვენახები, პურის ყანა და ვაზი ხომ ქართული სულიერების და ხორციელების სათაყვანო სიმბოლოები არიან ყველა ეპოქაში. ნაცვლად იმისა, რომ პურის ყანებიდან მოსავალი მოეწია უბედურებადატეხილ ქართველობას, ყანები, რომლებსაც ისინი შეჰხაროდნენ, მტრის ურდოების ძლივსდასაოკებელმა ცხენებმა გადაჯეგეს და ნანინანატრი თავთავები ბზედ და ხვავად გალეწვის ნაცვლად მათი ცხენების ქაჩაჩებს შერჩა! ვენახში, რომელიც ქართველი კაცისთვის სალოლიავო და სალოცავია, ნაჯაფ ზვრებში, სადაც დალოცვილი ოქროსფერი მტევნები ღუოდნენ, მონღოლების ცხენებმა შეალაჯეს და მათ უზანგებში გაეჩხირა იესოს სისხლად დასაწური მტევნები, ვენახში სამარე გაიჭრა, თეთრი ძვლებით მოითესა ნაფუძრები და მეწყრად და ტრამლად იქცა ამწვანებული, ბიბინა ველები… ტკივილის უფრო მძაფრად და მგრძნობიარედ აღწერა წარმოუდგენელი მეჩვენება!

პოეტი სამჯერ იმეორებს შესიტყვებას: „ხვალ ნახავთ“… აქ ის დროის მითოლოგიზაციას ახდენს… დროში მოგზაური ხდება და ჩვენც გადავყავართ იმ ეპოქაში, რომ ტკივილი უფრო მძაფრად შეგვაგრძნობინოს, თითქოს იქა ვართ, თითქოს თვითმხილველები ვართ, თითქოს ხვალ უნდა ვიხილოთ კალიები – მინდვრის დალაქები, ღრიანკალისა და ბუს მოძალება გაუკაცრიელებულ, აკვამლებულ ნასახლარებში და ბოლოს ისიც, რომ „სისხლით აივსება წყაროზე ტაგანი“… ტაგანი ძველებური ხის ვედროა, რომელსაც წყაროებს შეუდგამდა ხოლმე ქართველი გლეხი, რომ წყალი დაგროვილიყო და ყველას ესარგებლა, უწყლობას არ შეეწუხებინა სოფელი… წყაროებიდან სისხლი იწანწკარებს… ღმერთო, რა გრძნეულებაა ეს ჰიპერბოლა?

ლექსის ფინალში კი ქართლის სახე-სიმბოლო პოეტის მიერ გამოხატულ ეროვნულ ტკივილს ტკბილმწარე, სევდიან-იმედიანი განცდით ავსებს: „და ქართლი, განკვართული, ნაპრალებში, მღვიმეებში ჩააყენებს ნათელს“…

მიუხედავად იმ საშინელებისა, რომელიც მრისხანე დამპყრობლებმა კოშმარად დაატრიალეს ქვეყანაში, ქართლი – ქრისტესავით განკვართული (გაპიროვნების მასტერკლასი), ჯვარცმული ქართლი, ქრისტესეული ფენიქსური ბუნებით გაძლიერებული, მომაკვდავი და მუდამ მკვდრეთით აღმდგომი, განა ქრება, განა კვდება, განა სისხლისგან იწრიტება? ის გადახრუკული შუასკნელიდან დროებით ქვესკნელში ჩადის, იქ ჩააყენებს თავის ნათელს, რათა ქტონური ღმერთივით კვლავ აღდგეს, საკუთარ თავში იპოვოს თვითაღგინების ინსტინქტები, თავი მოიმკვდარუნოს, დროებით თვალს მიეფაროს და ასე გადაარჩინოს თავისი სულიერი სინათლე, რათა ხელსაყრელ ჟამს კვლავ გაბრწყინდეს, ქვესკნელიდან შუასკნელს ამაღლდეს და თავის შვილებს შეუნახოს ყველაფერი ის, რასაც ქართული სული და ეროვნული სხეული ქვია…

ეს ლექსი თავისი საკვირველი პოეტური ხატებით მხატვრული სიტყვის მოყვარულებს საოცარი სიცხადით შეაგრძნობინებს, რომ სიტყვას შეუძლია ის, რა ძალასაც მას სიტყვის მეორე დიდოსტატი, კონსტანტინე გამსახურდია მიაწერდა: “მე ვიტყვი სიტყვას – ათასები ყურს დამიგდებენ. მე ვიტყვი სიტყვას შვენიერსა და ღვთაებრივზე და ჩემი სიტყვა თუ დაეცა ფხვიერ ყამირზე, ამ სიტყვას მერმე ათასები ისევ იტყვიან”…

 

 

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი