პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

ეპოქის პარადიგმებს აცდენილი (თუ შეცდენილი) მკითხველი

ლიტერატურის სწავლების პროცესში სასკოლო და საუნივერსიტეტო განათლების ყველა ეტაპზე უმნიშვნელოვანესია ტექსტების ადეკვატურად წაკითხვის უნარებზე მუშაობა. ლიტერატურის მოყვარულებს შორის მუდამ საკამათოა მხატვრული ტექსტების ინტერპრეტაციების უსასრულო ვარიაციების შეჯერების საკითხი. ხშირად ვფიქრობ ამ თემებზე და უფრო ხშირად ცხელ-ცხელ პოლემიკაში მიწევს ხოლმე ჩართვა… ამასწინათ ინტერნეტგაზეთ „მასწავლებელში“ გამოქვეყნდა ჩემთვის უსაყვარლესი და უაღრესად პატივსაცემი ადამიანის, თავადაც უნიჭიერესი პოეტის, ცირა ბარბაქაძის წერილი სათაურით „იდეა (გ)ამოცანაა ანუ რისი თქმა უნდოდა ავტორს?“ ცირას წერილის მთავარი მესიჯია, რომ მხატვრული ტექსტიდან იდეის სწორად ამოცნობა მოძველებული სტერეოტიპია და რომ აქ ფანტაზიას და იმპროვიზაციას სრული გასაქანი უნდა მივცეთ. ეფექტურ არგუმენტად კი მოჰყავს მაგალითი პოსტმოდერნისტული ტექსტისა, სადაც, მისი აზრით,  იდეა ავტორისგან და ტექსტისგან დამოუკიდებლად ცოცხლობს და ხშირად თამაშია: „ პოსტმოდერნი ლამის ამართლებს იმ აზრს, რომ მხატვრულ ტექსტებს იდეა არა აქვს. არსებობა, როგორც თამაში – პოსტმოდერნული ლიტერატურის გამაერთიანებელი იდეაა“.

ვინაიდან პლურალიზმი, განსხვავებულ მოსაზრებათა შეჯერება ყოველთვის სასარგებლო რამაა, შევეცდები არგუმენტირებულად შევეკამათო ცირას თვალსაზრისს. ილიას დავესეხები რიტორიკის კანონებისადმი მორჩილებაში („ყველაფერი შესავლით უნდა დაიწყოს კაცმაო“) და იმთავითვე შევჯერდეთ, რა მოვლენაა მხატვრული ტექსტი? ლიტმცოდნეობა თუ ზუსტი მეცნიერება არ არის და ალგორითმებით არ ზომავს ტექსტების მნიშვნელობას, ჰუმანიტარული მეცნიერებაა და მას თავისი მეთოდოლოგიები აქვს. თუ ყმაწვილმა გრიგოლ ხანძთელმა ჯერ კიდევ შორეულ მერვე საუკუნეში იცოდა მწყობრად და ლოგიკურად მეტყველების საიდუმლოებანი, ჩვენ რა ღმერთი გაგვიწყრება, რომ ვცადოთ ლოგოსის ლოგიკის აკვანში ჩაწვენა?.. ფილო-ლოგოსები, სიტყვისმოყვარენი, ხომ ამაოდ არ დაურქმევიათ ჩვენთვის?

მხატვრული ტექსტის ღირებულება სამი პარამეტრით იზომება:

  • რამდენად ნოვატორულ იდეას ახმოვანებს;
  • რამდენად დასამახსოვრებელ სახეებს ძერწავს;
  • რამდენად დახვეწილი და ორიგინალური სტილით მოაქვს სათქმელი მკითხველამდე.

ლიტმცოდნეობა ამ მიმართულებებით იკვლევს ტექსტებს, რომლებიც სწორედ იმითაა მკითხველისთვის მიმზიდველი, რომ ღრმად ემოციურია. მათი აღმქმელობაც ემოციურ ფონზე გვიწევს და მეცნიერული ძიებებშიც ეს ემოციები თავისებურად აისახება. მეცნიერება ძირითადად გონების, რაციოს პროდუქტია, მაგრამ ნუ გამოვრიცხავთ იმასაც, რომ ინტუიცია და ემოცია რაციოს განუყრელი ტყუპისცალები არიან და ხშირად მას კარნახობენ კიდევაც სათქმელს. ყოველი მკვლევარი უწინარეს ყოვლისა ადამიანია და საკუთარი მგრძნობელობის ქურაში გამოატარებს ხოლმე აზრებს.

მოვიყვანოთ რამდენიმე ფართოდ გავრცელებული მაგალითი, რომლებიც ტექსტების და ეპოქების პარადიგმების სწორი გაგებისგან აცდენად მიმაჩნია:

  • დაუსრულებლად ისმის საუბარი იმაზე, რომ ჰაგიოგრაფიამ დაკარგა თანამედროვე მკითხველის გულამდე მისასვლელი გზა, რომ ის უკვე ანაქრონიზმია და დროა, სასწავლო პროგრამებს მოვაშოროთ. ჩვენი უახლესი წარსულის ღრმად პატივცემული განათლების მინისტრიც კი ღაღადებდა, რომ ჰაგიოგრაფია და „ვეფხისტყაოსანი“ მკვდარი ტექსტებია და სკოლებში მათი სწავლება საჭირო აღარ არის. ერთი ფრიად განათლებული მშობელი ხშირად იმეორებს ხოლმე ჩემთან, რომ ახლანდელი უფროსკლასელები მილენიუმის თაობა არიან და შეუძლებელია მიიღონ საუკუნეების წინანდელი მხატვრული ტექსტები, რადგან მათ მკვეთრად განსხვავებული იდენტობა და გემოვნება აქვთ.
  • სისტემატურად მიწევს კლასიკური ტექსტებისადმი მოსწავლეთა და აბიტურიენტთა სკეპტიკური დამოკიდებულების მოგერიება. კლასებში ხშირად იმართება ხოლმე ცხარე დებატები ტექსტის იდეების გარშემო და ბავშვებს ტრადიციული წაკითხვებისგან მკვეთრად განსხვავებული აღმქმელობა აქვთ.
  • ხშირად ისმის კლასიკური ტექსტების გმირებისა და იდეების დილეტანტური შეფასებები. მაგალითად, მოისმენთ, რომ წმინდანი მაზოხისტია და წამების თავიდან არიდება შეეძლო, მაგრამ მაზოხისტურმა ვნებებმა იმსხვერპლა, რომ „ვეფხისტყაოსნის“ გმირი რაინდი სადისტია, ტარიელი უმიზეზოდ კლავს სასიძოს, ხოლო ავთანდილი – ჭაშნაგირს და ჩვეულებრივი მრუში და მოღალატეა, როცა ფატმან-ხათუნთან ხორციელ კავშირში შედის, ასევე მატყუარაც, რადგან ფატმანსაც ატყუებს, ხოლო ტარიელი ზოოფილია, ლომ-ვეფხვისადმი სექსუალური ლტოლვა ჰქონდა და რომ გამოქვაბულში მისი და ასმათის ერთობლივი ცხოვრება ამორალურია. დაუშვებელია, რომ წლების მანძილზე ქალი და მამაკაცი გამოქვაბულში ერთად ცხოვრობდნენ და მათ შორის სექსუალური კავშირი არ იყოს, რომ რომანტიკოსი პოეტების ცრემლების ზღვა აუტანელი და გაუგებარია, რომ ოთარაანთ ქვრივი და გიორგი მართლა გიჟები არიან და ერთ-ერთ თავს ილიამ ამაოდ როდი დაარქვა „გიჟია თუ რა?“

დავიწყოთ იქიდან, რომ ყოველი ტექსტი თავისი ეპოქის პროდუქტია და ეპოქის გემოვნების, ესთეტიკის, იდეოლოგიური მეინსტრიმის ამსახველია. თუკი ვინმე იტყვის, რომ ეპოქებად და ლიტერატურულ მიმდინარეობებად ტექსტების დიფერენციაცია უაზრო პირობითობაა და რომ ყველა ეპოქის ტექსტს გააჩნია ყველა მიმდინარეობის მახასიათებლები, სრულ აბსურდამდე მივალთ. რომანტიზმი, რეალიზმი და იმპრესიონიზმი მსოფლიო მწერლობის ფართოდ გავრცელებული მიმდინარეობებია. მათი სტილური თავისებურებები შეიძლება ვიპოვოთ ნებისმიერი ეპოქის ტექსტებში. განა რომანტიკული განცდების გარეშე წარმოსადგენია პოეტური თვითგამოხატვა? განა რეალისტური მსოფლაღქმა რომანტიკოსებთან და იმპრესიონისტებთან არ გვხვდება? განა იმრესიონისტულ ნოველაში ვერ შევხვდებით რომანტიკულ და რეალისტურ ნიუანსებს? მაშ, რად ალაგებს ლიტმცოდნეობა ეპოქებად და მიმდინარეობებად ავტორებს? აქ მუშაობს პრინციპი, რომ სტილი ეპოქის მოდაა და ტექსტში წარმმართველი სწორედ მისი მახასიათებლებია. მაგალითად, რომანტიკულ პოეზიაში მეტია რომანტიკული ოცნება გარდასულის გამო, არასასურველი რეალობის უარყოფა და ილუზორული სამყაროს გამოგონება, რეალისტურ ნაწარმოებში მეტია კრიტიკული მიდგომა რეალობისადმი, მამხილებელი პათოსი და ყოფის შეულამაზებელი სურათები, ხოლო იმპრესიონისტულ ტექსტში მწერლის შთაბეჭდილება ასახვის უმთავრესი ინსტრუმენტია. ლიტმცოდნეობა ყოველივე ამას მეცნიერულად აღწერს, ალაგებს, სისტემატიზებას უკეთებს. თუ სერიოზულად ვუდგებით მხატვრული ტექსტების აღქმას, ვიღებთ ლიტმცოდნეობის ამ მეცნიერულ მიგნებებს, ხოლო თუ არ გვინდა, არავინ გვაიძულებს არამცთუ მეცნიერული აზრის მოსმენას, არამედ წერა-კითხვის ცოდნას და საერთოდ წიგნის წაკითხვასაც კი.

იდეის სწორად ამოცნობას თავისი მეთოდოლოგია აქვს. ცხადია, სასურველი და საინტერესოა განსხვავებული მიდგომები, ინვარიანტული წაკითხვები, მაგრამ გაუგებარი და მიუღებელია მხატვრული ტექსტის იდეის აბსურდამდე დაყვანა. მკვლევრები ამბობენ, რომ დასაბამიდან დღემდე მსოფლიო მწერლობის ნარატიულ ტექსტებში სულ 20-25 თემა შეიძლება განვითარდეს და რომ მწერლები სულ ერთსადაიმავე თემებს ატრიალებენ ახლებური გადაწყვეტით,  რომ ყველაფერი კარგად დავიწყებული ძველია, ნოვატორულად სულშთაბერილი. თუ თემების ოდენობა ასე შეზღუდულია, ხომ არ იქნება უსასრულო ამ თემებიდან ამოზრდილი იდეების დეფინიციები? ზოგჯერ იდეა ისე მკვეთრია, ისე ნათელი, რომ მისი ჩანაცვლება თითიდან გამოწოვილი, ეპატაჟური, ფსევდონოვატორული რაკურსებით სრულიად უადგილოა. მაგალითად, როცა ილია ჭავჭავაძის ტექსტებს ვკითხულობთ, რანაირად შეიძლება, რომ ისინი ეპოქის კონტექსტიდან ამოგლეჯილად, ეროვნულ-გამათავისუფლებელი მოძრაობის იდეოლოგიური ორიენტირებისგან მოწყვეტით განვიხილოთ? ამასწინათ ფეისბუქზე ვკამათობდით, თანაუგრძნობდა თუ არა ილია თავის გმირს, ლუარსაბ თათქარიძეს და იკითხება თუ არა ტექსტში გმირისადმი ავტორის სიყვარული. დადებითი პასუხი ამ კითხვაზე, რა მოსაზრებასაც ჩემი ოპონენტები ავითარებდნენ, სრული აბსურდი მგონია. ეს ყველაფერი მარტივი არგუმენტებით მტკიცდება: მოთხრობის სათაური „კაცია-ადამიანი?!“ რომელიც ილიამ „ვეფხისტყაოსნიდან“ ისესხა (ავთანდილის სიტყვების პერიფრაზი, როცა გმირი უცხოს ხილვით შეშინებულ ასმათს ამშვიდებს გამოქვაბულთან: „ნუ გეშის, სულე, რამც გიყავ, კაცი ვარ, ადამიანი“…), ცხადია, რომ ლუარსაბის სახე ჩაფიქრებულია, როგორც ავთანდილის, ქართველთა რჩეული გმირის პაროდია, სხვაგვარად მწერალი  პოემის ალუზიას არ დაეყრდნობოდა. კითხვა კაცია-ადამიანი?! ქვეტექსტში უთუოდ გულისმობს, რომ ეს გმირი არც კაცია, არც ადამიანი, რასაც ადასტურებს ტექსტში მისი ყოველმხრივი გამიჯვნა ადამიანურობის არსისა და მისიისგან. აკი ილიაც შენიშნავს, რომ ის კერძო პირებზე კი არა, საზოგადო ჭირზე წერს, რითაც ცხადი ხდება, რომ გმირი არის სახე-სიმბოლო ქართველი თავადობის მანკიერებებისა. რანაირად შეიძლება მანკიერებების კრებითი სახის შეყვარება? არსად, ტექსტის არცერთ მონაკვეთში, არ იძებნება ილიას ლუარსაბისადმი თანაგრძნობის გამომხატველი არცერთი ფრაზა და სიტყვა… ავტორი დაუნანებლად კლავს თათქარიძეებს, როგორც უსარგებლო ნივთებს… „აქიმმა დედაკაცმა… დარეჯანს ფეხები გააჭიმინა“, „ლუარსაბი… ჯავრისაგან იმ კალმახს ლაზათიანად მიაძღა, მოუვიდა კუჭის ანთება და ჩაჰბარდა პატრონსა“…

რამდენიმე წლის წინ რობერტ სტურუამ რუსთაველის თეატრში დადგა „კაცია-ადამიანი?!“ მახსენდება ტელეეთერში შემოქმედებითი ჯგუფის შეფასებები. რეჟისორი და მთავარი როლის შემსრულებელი ამტკიცებდნენ, რომ ლუარსაბი სულაც არ არის უარყოფითი გმირი, დარდიმანდი ქართველია, ზანტი და ჭამა-სმის მოყვარული და რომ თუკი დონ კიხოტსა და სანჩო პანსას ესპანელები ეთაყვანებიან და ძეგლებს უდგამენ, ჩვენშიც უნდა დაიდგას ლუარსაბის ძეგლი, რომ ლუარსაბს არაფერი დაუშავებია, არავინ მოუკლავს, არ უმრუშია და ა.შ. საერთოდ გაუგებარი და საღ აზრს აცდენილი რიტორიკაა. თათქარიძეები მკვეთრად განსხვავდებიან სერვანტესის გროტესკული გმირებისგან. დონ კიხოტი სამყაროს მოუწყობლობით გაგიჟებულ მესია-გმირად წარმომიდგენია, ხოლო ლუარსაბის ღირსებად ვერანაირად ვერ ჩაითვლება, თუ მას არ უმრუშია ან კაცი არ მოუკლავს. არასდროს არავის კაცობრიობის საღად მოაზროვნე ნაწილში აზრად არ მოსვლია, ადამიანის ღირსებად ჩაეთვალა ის, რომ არ იპარავს, არ მრუშობს ან კაცთა კვლაში არა აქვს ხელი გასვრილი.

როცა ზემომოხმობილი არგუმენტები გავუზიარე ოპონენტს, პასუხად მივიღე, რომ არავის აქვს უფლება, დაიჩემოს, რა თვალსაზრისს ეყრდნობოდა ავტორი. ესეც მცდარი აზრი მგონია, რადგან თუ ჩვენ ავტორის მსოფლაღქმაზე, გემოვნებაზე, იდეებზე, აქცენტებზე ჩვენი თვალსაზრისის ჩამოყალიბება არ შეგვიძლია არგუმენტირებულად, გამოდის, რომ გაგება და ანალიზი მისი შემოქმედებისა არ შეგვძლებია. ცხადია, არავინაა უფლებამოსილი დაიჟინოს, რომ მისეული შეფასება უცდომელი ჭეშმარიტებაა, მაგრამ თუკი იდეის ამოცნობა ლოგიკურ მსჯელობებს ეფუძნება, ის მისაღები და გასაზიარებელია. ახალ თაობებსაც ვერანაირად ვერ ვასწავლით ანალიტიკურ აზროვნებას, თუკი ტექსტებში ამგვარ ჩაღრმავებებს არ შევაჩვევთ.

რაც შეეხება ეპოქის პარადიგმებს, ყველა ეპოქას ხომ თავისი ესთეტიკა და მსოფლხედვა აქვს? რანაირად შეიძლება, რომ „ვეფხისტყაოსნის“, შუა საუკუნეების რაინდული ეპოსის, გმირის ქმედება ან ფრაზები შეაფასო 21-ე საუკუნის ადამიანის თვალთახედვით? თუკი იმ ეპოქის აზროვნებისგან მოწყვეტით აღვიქვამ იმ გმირს, ალბათ კომიკურ სახეს მიიღებს ჩვენ მიერ წაკითხული პორტრეტი, მაგრამ ნამდვილად არ მგონია, რომ კომიკური იყოს რაინდის ცრემლთა ღვრა ან გადაჭარბებული მკლავმაგრობის აღწერა, გარეგნობის, სიმდიდრის, საგმირო და სამიჯნურო ამბების ჰიპერბოლიზებას სიუჟეტში თავისი ფუნქცია, მნიშვნელობა, ქვეტექსტები, ალეგორიები და დატვირთვა აქვს. საერთოდ გაუგებარია, მეხუთე საუკუნის მარტვილი ქალის თვალთახედვის 21-ე საუკუნის სააზროვნო  კრიტერიუმებით შეფასება. მაგალითად, „შუშანიკის წამებაში“ მარტვილის მიერ საკუთარი შვილების უარყოფას ზოგჯერ გმირის კომპრომეტაციისთვის იყენებენ, რაც აბსურდის თეატრის ნაწილია. ტრადიციული სარწმუნოების დასაცავად თავგანწირული ბრძოლის გზაზე დედოფალ შუშანიკის გვერდით დადგა მთელი ჰერეთი, თვით ჯოჯიკის ოჯახიც განუდგა ვარსქენს. შუშანიკის შვილებმა განსაცდელში მიატოვეს დედა, თავადვე რცხვენოდათ გამაზდეანების შემდეგ მასთან მისვლის, ხოლო შუშანიკმა ისინი გამოიტირა და ისევე დამარხა დედობა, როგორც საკუთარი თავი, დედოფლობა, სიყვარული… შუშანიკს რომ თავისი მოგვი შვილებისთის შეენდო, ის ჰერეთელებისთვის წმინდა და ნეტარი დედოფალი ვერ იქნებოდა. თანაც ფრაზა „სახელიცა მათი სძაგდა სმენად“ არ გულისხმობს, რომ შუშანიკმა შეიძულა შვილები. ამ ფრაზას მრავალმხრივი სემანტიკა აქვს და გულისხმობს, რომ მოცემულ სიტუაციაში მას სხვაგვარად მოქცევის უფლება არ აქვს,  ის სიკვდილისთვის ემზადება („უფალო ღმერთო, შენ უწყი, ვითარმედ მე გულითად სიკუდილდ მივალ“)… ვისაც ქრისტესადმი რწმენა აქვს, დამოკიდებულება წმინდანისადმი ისედაც ნათელია, ხოლო სულაც რომ ათეისტის თვალთახედვით შევხედოთ, ვერ უარვყოფთ, რომ ქრსიტიანულმა რელიგიამ და მის დასაცავად თავგანწირულმა მარტვილებმა ქართულ სულიერებას, კულტურას, განათლებას უდიდესი ამაგი დასდეს.

უდავოა, რომ ყველას აქვს თავისუფალი თვითგამოხატვის უფლება და შეუძლია მხატვრული ტექსტები წაიკითხოს, როგორც თავად სურს, ვერავინ ვერასდროს შეზღუდავს ამ უფლებას, მაგრამ… რა ვუყოთ პატრიოტულ მოტივაციებს? ამდენი საუკუნის წინანდელი ტექსტი, როგორც ძეგლი, როგორც ეროვნული სიამაყე, რომელსაც მსოფლიო ცივილიზებული ერების სათავეებთან მივყავართ, არ უნდა იქცეს უსაგნო კრიტიკის, ასოკირკიტობის, ვიღაცის ფსევდოორიგინალობის ვნებების გამო მისი მნიშვნელობის დაკნინების საგნად. კლასიკური ტექსტი არის ფასეულობა, რომელსაც დრო ვერაფერს აკლებს, ის მოდიდან არასდროს გადადის, არ ხუნდება, ფერებს არ კარგავს… თუკი ახალ თაობებს არ ვასწავლით ჩვენი ეროვნული საგანძურისადმი პატივისცემას, ეს ყოველივე ბუმერანგის ეფექტით დაგვიბრუნდება…

მასწავლებლის როლი ტექსტების გაგებისა და ანალიზის გზაზე უმნიშვნელოვანესია. მასწავლებელი უნდა იყოს ავტორიტეტული მოდერატორი, მიმართულების მიმცემი, რომ ქართული მწერლობის რელსებზე ისე ისრიალონ მკითხველებმა, არც მატარებელი გადაყირავდეს, არც მგზავრი გადმოვარდეს ვაგონიდან და არც საუკუნეების მანძილზე ხელისხელ საგოგმანები ტექსტი იქცეს საეჭვო შეფასებების ობიექტად.

მილენიალებს რაც შეეხებათ… თაობები უწყვეტად იცვლებიან, მილენიალების შემდეგ უკვე Generation Z გვიახლოვდება თავისი მკვეთრად განსხვავებული ღირებულებებითა და იდენტობებით, მაგრამ მტკიცედ მჯერა და მწამს, რამდენი თაობაც არ უნდა მოვიდეს, კლასიკურ მწერლობას ყველა წაიკითხავს, მართალია, ცოტა გაიგებს, როგორც აქამდე იყო, თუმცა მისი დაგემოვნება, მის ამაღლებულ იდეებთან თანაზიარობა მაინც ყოველ ახალ თაობას მოუნდება…

 

 

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი