ქვიშა ცაში

დილით ჩვეულებისამებრ გავიღვიძე. უფრო სწორედ, ბოლო ორი წელია ჩემი გაღვიძება იძულებითია. დიახ, სისხამ დილიდან „ჩანჩქერის“ ხმა ჩამესმის. ეს „ჩანჩქერი“ სინამდვილეში მანქანების სამრეცხაოა, რომელიც გარეთ არის გახსნილი და გარშემო საშინელი დქაფუნ-ჩქაფუნის ხმებს ავრცელებს. სხვათა შორის, გარემოს ქიმიის სახელმძღვანელოებში (განსაკუთრებით, ბოლო წლების გამოშვებებში) ცალკე თავად არის აღწერილი, ე.წ. გარემოს ხმაურით დაბინძურება. მეც ვაპირებ ამ თემაზე „მასწავლებლისთვის“ სტატიის დაწერას, რადგან  ხმაურით დამაბინძურებლები ძალიან მომრავლდნენ და სიბინძურის გავრცელების გამო სინდისის ქენჯნას სულაც არ გრძნობენ.

მოკლედ, ავდექი და ფანჯრიდან გავიხედე. ცა რაღაცნაირად ყვითლად მომეჩვენა. ყურადღება სულაც არ მიმიქცევია, ჩავთვალე, რომ ჯერ ისევ მეძინა. იმ დღეს შესავალ კურსთან მქონდა ლექცია. ალქიმიკოსებს მიმოვიხილავდით და ალბერ მაგნუსს ვერაფრით ავუვლიდი გვერდს. ალბერ მაგნუსმა „ალქიმიის დიად წიგნში“ ალქიმიის შვიდი საოცარი წესი აღწერა… ზოგჯერ, ვფიქრობ ხოლმე, რომ ალქიმიკოსები მომავალში  იხედებოდნენ, ისეთი სიზუსტით ერგება მათი მსჯელობა ყველა დროს.

წესი #1

ზედმეტი ყბედობით საფრთხეში აგდებ არა მხოლოდ საკუთარ თავს, არამედ საერთო საქმესაც.

და მართლაც… რამდენი დაუღუპავს ზედმეტ ლაპარაკს. კარგი, ტონი შევარბილოთ: რამდენი დათარსულა ზედმეტის  საუბრით.

წესი #2

დაიწყე შენი საქმე დროულად და დროულად დაასრულე. არ აჩქარდე, მაგრამ არც ნელა იმოქმედო, თორემ წააგებ.

და მართლაც… დროის სწორად განაწილება თითქმის, საქმის წარმატებით დასრულების გარანტიაა. იღბალიც თუ მოგეშველა, გაიმარჯვებ და ეგ არის.

წესი #3

იყავი მომთმენი! მოთმინების გარეშე არაფერი გამოდის.

და მართლაც… მოთმენა მნიშვნელოვანია. არადა, რა ძნელია ზოგჯერ მოთმინება.

წესი #4

მონდომებით დაიწყე და დაასრულე შენი საქმე. დასვენების სურვილი დამარცხების პირველი ნიშანია.

და მართლაც… შენ ისვენებ, ვიღაც კი მუშაობს და იმარჯვებს… აქ, ჩემი აზრით, უფრო თვითგანვითარებაზეა საუბარი, ვიდრე უბრალოდ მუშაობა-დასვენებაზე. თუ გაჩერდები  და საკუთარ თავზე მუშაობას შეწყვეტ, ზუსტად მაშინ დაიწყება შენი დამარცხება.

წესი #5

იცოდე შენი საქმე. უცოდინარობას სიკვდილი მოსდევს.

და მართლაც… პროფესიას თუ ვერ ფლობ… ცოდო ხარ წუთისოფელში.

წესი #6

ყოველთვის იყავი თავდაჯერებული და გაიმარჯვებ.

და მართლაც… საკუთარი თავის რწმენა ნახევარ გამარჯვებას უკვე უდრის, დანარჩენი ცოტა იღბლის საქმეა.

წესი #7

ყურადღებით მოეპყარი გარემოს. ეს ის ადგილია, სადაც ცხოვრებას აპირებ.

და მართლაც… დაბინძურებულ გარემოში ისევ ჩვენ ვცხოვრობთ, მაგრამ მაინც რა მონდომებით ვანადგურებთ მას.

თბილისი დაბინძურებული ჰაერის მიხედვით მსოფლიოში ერთ-ერთ მოწინავე ადგილზეა. დღეს ჩვენს ქვეყანაში სიმსივნით გარდაცვალება უკვე ჩვეულებრივი ამბავია. სენი გაციებასავით მოედო ყველას და ყველაფერს. მიზეზი? ერთ-ერთი მიზეზი დაბინძურებული გარემოა.  ჰაერი, რომლითაც ვსუნთქავთ, აეროზოლებს შეიცავს.

აეროზოლებში იგულისხმება მყარი და თხევადი ნაწილაკები. აეროზოლის შემადგენელი ნაწილაკების ატმოსფეროში დარჩენის ხანგრძლივობა მთელ რიგ ფაქტორებზეა დამოკიდებული. უფრო დიდი ზომის ნაწილაკები დიდხანს დარჩებიან, მცირე ზომისები კი მალევე კოაგულირდება უფრო დიდი ზომის ნაწილაკებად. მათ სხვადასხვა სახელწოდება  აქვთ, რაც  წარმომავალ წყაროზეა დამოკიდებული.

მყარი ნაწილაკები შეიცავენ ნახშირს, ვერცხლის იოდიდს, საწვავის წვის პროდუქტებს, ზღვის მარილის ნაწილაკებს. უფრო დიდი ზომის ნაწილაკები ცემენტის, ქარის მიერ მოტანილი ნიადაგის, ფერო-შენადნობის წარმოების მტვერს შეიცავენ. თხევადი ტიპის მასალაში  წვიმის წვეთებიცაა, ასევე ნისლი და გოგირდმჟავას კვამლი. ზოგიერთი ნაწილაკი ბიოლოგიური წარმომავლობისაა. მათ მიეკუთვნება ვირუსები, ბაქტერიები, ბაქტერიების და სოკოების სპორები, მტვერი. მასალა შეიძლება იყოს ორგანული ან არაორგანული, ორივე მათგანი ატმოსფეროს სერიოზულ დამაბინძურებელს წარმოადგენს.

დისპერსული აეროზოლები, როგორიც მტვერია, ფორმირდება 1 მიკრო/გრამი სიდიდის მყარი ნაწილაკებისგან. ამას უერთდება ტრანსპორტის გამონაბოლქვიც. საბადოების მტვერი.  მტვერი, წარმოებული ეროზიული პროცესებიდან.

ნაწილაკების ფორმირების წყარო ძირითადად წვის პროცესებია, მათ შორის წიაღისეულის  წვაც, სახლის ღუმლებიც, კოცონებიც და ბუხრებიც. ასევე ცემენტის ქარხნები. ბუნებრივ წყაროებს მიეკუთვნება ტყეები, ტყის ხანძრები და აქტიური ვულკანები. ასეთი მცირე ზომის ნაწილაკები განსაკუთრებით სახიფათოა, რადგან ისინი უფრო იოლად შეაღწევენ ფილტვების ალვეოლებში. ამავე დროს, მათთან იოლად შეკავშირდება მომწამლავი მძიმე მეტალების და დარიშხანის იონები.

წვის პროცესის ერთ-ერთი მაგალითია პირიტის შემცველი ნახშირის წვის პროცესი:

3FeS₂+8O₂=Fe₃O₄+6SO₂

ორგანული ვანადიუმი ნარჩენი საწვავია, რომელიც ვანადიუმის ოქსიდს წარმოქმნის. ნახშირის ფერფლში შედის კალციუმის კარბონატი, რომელსაც სითბო გარდაქმნის კალციუმის ოქსიდად.

CaCO₃ (მაღალი ტემპერატურა)=CaO+CO₂

გოგირდმჟავას კვამლის წარმოქმნა აეროზოლებში შემდეგი რეაქციით მიმდინარეობს:

2SO₂+O₂+2H₂O=2H₂SO₄

აეროზოლში წარმოქმნილი გოგირდმჟავა იქ უკვე არსებულ ამიაკის ორთქლთან ამ მყარ კალციუმის ოქსიდდთან შედის რეაქციაში. რეაქციები განსაკუთრებულად კარგად წარიმართებიან ნესტიან გარემოში.

H₂SO₄+2NH₃(გაზი)=(NH₄)₂SO₄

H₂SO₄+ CaO=CaSO₄+H₂O

გაზოლინზე და დიზელზე მომუშავე ძრავის მქონე ტრანსპორტის გამონაბოლქვის მეშვეობით აეროზოლებში შეიძლება აზოტშემცველი ორგანული ნაერთები მოხვდეს. ასევე, აქ შეიძლება იყოს ნ-ალკანები, ბენზალდეჰიდი, ბენზოის მჟავა, პოლიციკლური არომატული ნახშირწყალბადები, მათ შორის დაჟანგული ფორმითაც,  პენტაციკლური ტრიტერპანები. ასევე, ბენზოპირენი, რომელიც უძლიერესი კარცეროგენია.

ყველაზე საშიშად ბენზოპირენი, ბენზილანთრაცენი, ინდენოლი ითვლება. მათი სახიფათო რაოდენობა  20 µg/m³ დან იწყება.

არაორგანული შემადგენლობა აეროზოლში მათ წარმომავლობაზე მიუთითებს, თუმცა მხედველობაშია მისაღები ის რეაქციები, რომლებიც ამ შემადგენლობას შეცვლიან. მაგ. ოკეანის თავზე აეროზოლში შეიძლება იყოს  გოგირდის დიოქსიდი, ხოლო უკვე სანაპირო ზოლის თავზე  გოგირდმჟავა ფიქსირდებოდეს. ან, შუა ოკეანის თავზე იყოს ნატრიუმის ქლორიდი და სანაპირო ზოლის თავზე ქლორწყალბადმჟავა. შემადგენლობა მართლაც მრავალფეროვანია და არაორგანული კლასის ნივთიერებათა ოთხივე  წარმომადგენელს მოიცავს, მათ შორის აზოტ, გოგირდ შემცველ მარილებს, სხვადასხვა მეტალს და რადიონუკლიდებს. ე.წ. „კვალის იგივე შლეიფის“ ელემენტებიდან აეროზოლი შეიცავს: ალუმინს, კალციუმს, ნახშირბადს, რკინას, კალიუმს, ნატრიუმს, სილიციუმს. ასევე, შეიძლება მასში იყოს: სპილენძი, ტყვია, ტიტანი, თუთია, ბერილიუმი, ბისმუტი, კადმიუმი, კობალტი, ქრომი, ცეზიუმი, ლითიუმი, მანგანუმი, ნიკელი, რუბიდიუმი, სტრონციუმი და ვანადიუმი. ეს მეტალები ოქსიდების და მარილების სახით შედიან აეროზოლებში და მათ „მოფარფატე ფერფლს“ უწოდებენ.

აქედან:

1. Al,Fe,Ca,Si წყაროა – ნიადაგის ეროზია, ქვების მტვერი, ნახშირის წვა.
2. C წყაროა – ნახშირბადის შემცველი საწვავის არასრული წვა.
3. Na, Cl წყაროა – ზღვის აეროზოლები, პოლიმერული ნარჩენები;
4. Sb, Se წყაროა – ზეთების, ნახშირის, საწვავის წვა;
5. V წყაროა – საწვავის ნარჩენი ფრაქციების წვა;
6. Zn წყაროა – წვის შედეგად გაბნევა, საბადოებიდან.
7. Pb წყაროა – ტყვია შემცველი საწვავის წვა.

ტყვია შეიძლება შემდეგ რეაქციაში ჩაერთოს:

Pb(C₂H₅)₄+O₂+ჰალოგენის წყარო=CO₂+H₂O+PbCl₂+PbClBr+PbBr2; თითოეული პროდუქტი საკმაოდ აქროლადია.

ატმოსფეროში შემავალ ვერცხლისწყალზე ცალკე აღვნიშნავ და ვიტყვი, რომ შეიძლება არსებობდეს დიმეთილ და მონომეთილ მერკურის სახით. აეროზოლში მოხვდება ძირითადად ანთროპოგენური ფაქტორებით. უფრო ვრცლად ვერცხლისწყალზე ადრე დაბეჭდილი სტატიებიდან წაიკითხეთ https://mastsavlebeli.ge/?p=14195, https://mastsavlebeli.ge/?p=3819.

სხვა საქმეა, ე.წ. აზბესტური  დამაბინძურებლები. აქ იგულისხმება  ბოჭკოვანი აღნაგობის სილიკატური მასალა. მიახლოებითი ფორმულით: Mg₃P(Si₂O₅)(OH)₄. საშიშ დამაბინძურებლად ითვლება, რადგან მისი შემცველი ჰაერის ჩასუნთქვისას პნევმონიის პროვოცირებას იწვევს. ასეთი ჰაერით ხანგრძლივი სუნთქვისას კი შეიძლება ფილტვების კიბო განვითარდეს.

რადიოაქტიური ნაწილაკები

მათ მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენს რადონი. ატმოსფეროში შეიძლება ორი იზოტოპის სახით იყოს: ²²²Rn (ნახევრად დაშლის პერიოდი 3,8 დღე) და ²²⁰Rn (ნახევრად დაშლის პერიოდი 54,5 წამი). ასევე შეიძლება შევხვდეთ შემდეგ იზოტოპებს: ²¹⁸ Po და  ²¹⁶ Po; ⁷Be და ¹⁰Be; ¹⁴C; ³⁹Cl;³H; ²²Na; ³²P და ³³P;

შეიძლება იყოს რადიოაქტიური ინერტული აირი ⁸⁵Kr (ნახევრად დაშლის პერიოდი 10,3 წელი), რომელიც განიბნევა ბირთვული რეაქციების შედეგად.

ლექციებს შორის შესვენებაზე ყავა მოვიდუღე. ხომ ვიცი, რომ მავნებელია. არა, ჯიუტად ვაგრძელებ სმას. ფანჯრიდან ვიყურები, ცა ისევ მოყვითალოა. მოგვიანებით, სოციალურ ქსელში გაზიარებულ შესაბამისი სამსახურის განმარტებასაც ვკითხულობ. თურმე ნუ იტყვით, ატმოსფეროში ქვიშის ნაწილაკები მოხვედრილა და ეს სიყვითლეც აქედან არის.

მშვენიერია, ახლა უკვე ქვიშა ცაშიც გვაქვს.