შიფტერები და მათი მნიშვნელობა
იმისათვის, რომ განვსაზღვროთ ცვალებადი მნიშვნელობის მქონე სიტყვების ზუსტი აზრი, უნდა ვიცოდეთ: მე – ვინ ამბობს, შენ – ვის ეუბნებიან, აქ – სად ამბობენ, ახლა – როდის ამბობენ. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, უნდა ვიცოდეთ აღნიშნული ნიშნების გამოყენების პირობები. რა თქმა უნდა, მეტყველების სიტუაცია როცა უცნობია ეს პარამეტრები, იშვიათია, მაგრამ შესაძლებელი.
მაშასადამე, შიფტერების, ანუ დეიქტური სიტყვების – ე.ი. ცვალებადი ენიბრივი ნიშნების გამოყენება გულისხმობს განსაზღვრულ შეზღუდვებს. თუ მოლაპარაკეს უნდა, თანამოსაუბრეს გაუგოს, უნდა იზრუნის იმაზე, რომ მოსაუბრისათვის ცნობილი იყოს მეტყველების სიტუაციის ყველა აუცილებელი პარამეტრი.
მეტყველებაში ენობრივი ერთეულების მნიშვნელობები ცვალებადია. ტექსტის გაგება მრავალ ფატქორზეა დამოკიდებული. ერთ-ერთი ასეთი ფაქტორია – კომუნიკაციის პირობები. „მეტყველების სიტუაციის პირობებზეა მთლიანად ორიენტირებული ინდექსურ ენობრივ ნიშანთა სემანტიკა” (კრონჰაუზი). ამგვარ სიტყვებს აღნიშავენ სემიოტიკური ტერმინით: ინდექსები. გამოიყენება სხვა სახელებიც: დეიქტური სიტყვები, რომელიც გამოიყენა ბრუგმანმა, ბიულერმა და ვაინრაიხმა; იაკობსონისა და იესპერსენის ტერმინია – შიფტერები. შიფტერებს მიეკუთვნება აგრეთვე მეტყველების სიტუაციასთან დაკავშირებული გრამატიკული კატეგორიები, მაგალითად, პირისა და დროის კატეგორია.
„მეტყველება სხვა არაფერია, თუ არა ენის აქტუალიზაცია” – წერს ბენვენისტი. როცა ის საურობს სუბიექტურობაზე ენაში, ამტკიცებს, რომ სუბიექტურობა სხვა არაფერია, თუ არა ადამიანში ენის ფუნდამენტური თვისებების გამოვლენა, ეს თვისება კი ეგოა, ამ სუბიექტურობის ენობრივი სტსტუსი: პირი.
საკუთარი თავის გაცნობიერება მხოლოდ დაპირისპირებისას არის შესაძლებელი. მე ვამბობ მე-ს მხოლოდ ვინმესთან ურთიერთობისას, რომელიც იქნება შენ. მსგავსი დიალოგური პირობებით განისაზღვრება პირი. დიალოგი გულისხმობს შებრუნებულ პროცესსაც, როცა მე ხდება შენ და, შესაბამისად, ყოფილი შენ აღნიშნავს საკუთარ თავს მე-თი, ხოლო ყოფილი მე გახდება მეორე პირი – შენ.
პირების პოლარულობა – აი, რა არის ენაში ძირითადი პირობა, რომელთან მიმართებაშიც თავად კომუნიკაციის პროცესი არის პრაგმატული შედეგი (ბენვენისტი).
პირის ნაცვალსახელები ავლენენ სუბიექტურობას ენაში. მათზეა დამოკიდებული ამავე სტატუსის ნაცვალსახელთა სხვა ჯგუფები, რომლებიც ქმნიან „სუბიექტის” ირგვლივ სივრცით და დროით დამოკიდებულებებს. სუბიექტი ამ შემთვევაში, ორიენტირის როლში გამოდის. ასეთებია ადგილისა და დროის ზმნიზედები: აქ და ახლა, რომლებიც განისაზღვრებიან მხოლოდ მეტყველებაში და დამოკიდებულნი არიან მე-ზე.
სისტემას: „აქ – ახლა – მე” ბიულერი განიხილავს სუბიექტის ორიენტაციის სისტემად.
თუ ამ სქემას წარმოვიდგენთ, როგორც ენის „ჩვენებით ველს”, ცენტრალურ ადგილას, 0-ს პოზიციაში მოთავსდება მისათითებელი სიტყვები: მე-აქ-ახლა (ბიულერი).
ბიულერი მე და შენ პირის ნაცვალსახელების შესახებ ასე ხატოვნად წერს: სიტყვები მე და შენ გათამაშებულ ენობრივ დრამაში მიუთითებს ენობრივი მოქმედების როლის შემსრულებლებზე.
ხელოვნებაში ზოგადადამიანური სუბიექტურობის გამოვლენა ახლოსაა იმასთან, რასაც ლინგვისტები ენაში სუბიექტურობის გამოვლენას უწოდებენ.
ამ თვისებით ხასიათდება არა ერთი მწერალი და არა ერთი მოლაპარაკე, არამედ თითოეული მწერალი და თითოეული მოლაპარაკე, რადგან სუბიექტურობა წარმოადგენს თავად ხელოვნებისა და მეტყველების ძირითად თავისებურებას.
ვიაჩესლავ ივანოვი ნაშრომში: „შიფტერები და სუბიექტურობა” ლიტერატურისათვის დამახასიათებელ სუბიექტურობას განიხილავს ბორის პასტერნაკის მაგალითზე. პოეტს ახალგაზრდობაში წაუკითხავს მოხსენება, სადაც აღნიშნული ყოფილა, რომ „ეს სუბიექტურობა მხოლოდ ცალკეული ადამიანის თვისება კი არ არის, არამედ ზეპიროვნული ხარისხია, რომ ეს არის ზოგადად ადამიანური სამყაროს სუბიექტურობა… უკვდავების შეგრძნება თან ახლავს ცხოვრებისეულ განცდებს, როდესაც სუბიექტურობაში ჩვენ ვსწავლობთ დავინახოთ რაღაც, რაც არ არის მხოლოდ პიროვნული… ცოცხალი სული პიროვნულისგან გაუცხოებულია თავისუფალი სუბიექტურობის სასარგებლოდ – რომელიც არის უკვდავება!”
პოეზიასა და პროზაში პერსონაჟის სამყაროს ინდივიდუალობის გადმოცემა შესაძლებელია შინაგანი მეტყველებით, რომელიც თავად ადამიანს მიემართება. ამ განსაკუთრებულ შემთხვევაში მოლაპარაკე და მსმენელი ემთხვევა ერთმანეთს, სამაგიეროდ, იცვლება მეტყველების ფორმა. ადამიანის შინაგანი მეტყელებიდან მომდინარე მეტყველებაში იკარგება გრამატიკული მნიშვნელობები.
ვიგოტსკი შინაგანი მეტყველების წარმოშობის საკითხს რომ იკვლევდა, გამოთქვა ჰიპოთეზა – შინაგანი მეტყველების ეგოცენტრული მეტყველებიდან წარმოშობის შესახებ. ბავშვები როცა ერთმანეთს ესაუბრებიან, თითოეული ლაპარაკობს თავისას, თითქოს ბავშვები „ხმამაღლა ფიქრობენ”, მაგრამ მათ ამისთვის სჭირდებათ მეორე. როგორც პიაჟემ დაადგინა, გარკვეულ ასაკში ეგოცენტრული მეტყველება ქრება. ვიგოტსკის თანახმად, ამ დროს ყალიბდება შინაგანი მეტყველება.
ჩუკოვსკის ცნობილ წიგნში – „ორიდან ხუთამდე” – აქვს ასეთი შემთხვევა აღწერილი: გოგონას არაფრით არ შეუძლია გაიგოს, რა ბგერაა Я და ცვლის მას Ты -ზე, წიგნში ფრაზა: якову дали яблоко ბავშვმა წაიკითხა: Ты кову дали тыблоко.
მაიაკოვსკი წერს: „я для меня мало, кто-то из меня вырывается упрямо”, არტურ რემბო კი: „я _ это кто-то другой”.
პოეზიაში ზოგჯერ რამდენიმე მე ხმიანდება. ზოგჯერ მეორე პირი – შენ, აგრეთვე მე-ა. მაგალითად, გალაკტიონის ერთ-ერთ ლექსში ვკითხულობთ:
„ვიცან, გალაკტიონ, შენში აკტეონი _
შენ გსჯის ყოველივე, როგორც სიყვარული” –
1-ლი პირის ნაცვალსახელით – მე-თი მოლაპარაკე ადამიანი აღნიშნავს თავის თავს. საუბრის დროს კი თითოეული მოლაპარაკე აღინიშნება ამ პირით, მონაცვლეობით: ხან – ერთი, ხან – მეორე.
მე-2 პირის ნაცვალსახელით – შენ – მოლაპარაკე ადამიანი აღნიშნავს იმ პირს, რომელსაც მიმართავს საუბრის დროს, მაგრამ ამ სიტყვასაც მონაცვლეობით იყენებს ხან – ერთი, ხან – მეორე მოსაუბრე და მისი მნიშვნელობაც არ შეიძლება განისაზღვროს, მხოლოდ როგორც ადრესატი.
როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, ამ რიგისაა შიფტრებეი: აქ და ახლა. იმისათვის, რომ დავადგინოთ სიტყვა – აქ-ის მნიშვნელობა, უნდა ვიცოდეთ, სად წარმოითქვა ის სიტყვა. აქ, ეკლესიაში, ნათქვამი განსხვავდება აქ, აუდიტირიაში, ნათქვამისაგან. აგრეთვე სიტყვა ახლა – თი აღნიშნული დრო ყოველთვის წარმოთქმის დროს აღნიშნავს. ეს დრო, რა თქმა უნდა, სხვადასხვა შეიძლება იყოს. ახლა – წარმოთქმული დილით, სხვა დროა და ახლა, წარმოთქმული საღამოს – სხვა, აგრეთვე ახლა – ჩვენს დროში წარმოთქმული განსხვავებული სემანტიკისაა, ვიდრე ახლა – ნათქვამი ძველ დროში.
როგორც ბენვენისტი წერს, ლინგვისტიკასა და ფსიქოლოგიაში მრავალგვარი გაგება სხვაგვარად წარმოგვიდგება, თუ მას მეტყველების ჩარჩოებში აღვადგენთ და განვსაზღვრავთ მას ორმხრივი სუბიექტურობის სიტუაციაში, რომელიც შესაძლებელს ხდის ენობრივ კომუნიკაციას.
მეტყველების აქტი შიფტერების მნიშვნელობას მეტად მოძრავს ხდის. მეტყველების აქტის პირობები განსხვავებულია, შესაბამისად, გრამატიკული სიტყვა და ფორმა განსაზღვრულია აზრით, ის ყოველთვის „ცარიელია”. სიტყვები მე და შენ არ მიეკუთვნება არავითარ რეალობას, თვინიერ თავად მეტყველების აქტისა და მისი მონაწილეებისა, როგორიც არ უნდა იყვნენ ისინი.
ზოგადი რიტორიკის ავტორები (დიუბუა, ედელინი…)ზემოაღნიშნულ შემთხვევებს განიხილავენ რიტორიკულ ფიგურათა რიგში, რომელიც დაკავშირებულია ინფორმაციის გამგზავნთან და მიმღებთან. „პირთა შერევას” ზოგადი რიტორიკის ავტორები კომუტაციას უწოდებენ.
დღეს ისეთი ესეისტების გავლენით, როგორიცაა, ბაშლიარი, მოდაში შემოდის კრიტიკაში „იდენტიფიკაცია”, რომელიც შლის საზღვარს კრიტიკოსსა და ავტორს შორის.
კომუტაცია: შენ-მე ხშირად გვხვდება პროპაგანდისტული ხასიათის ლიტერატურაში. თავის დროზე ამერიკაში ლოზუნგი: „შენ ხმა უნდა მისცე აიზენჰაუერს” ტრანსფორმირდა ლოზუნგში: „მე მიყვარს აიკი”. ლოზუნგი მიმართულია მილიონობით ადამანზე ზემოქმედებისათვის, ანალოგიური რეაქცია რომ გამოიწვიოს. როდესაც ამბობენ: მე – გულისხმობენ – შენ. ყველა მსმენელი (ანუ შენ) თუ მოახდენს იდენტიფიკაციას ლოზუნგის სუბიექტთან, მაშინ ლოზუნგის ენაც გამართლებული იქნება, ის ხომ მასების ფსიქოლოგიაზეა გათვლილი.
