ვითომ რომ მჯერა, როცა არ მჯერა 

ხომ გახსოვთ ის არაჩვეულებრივი კადრები დოკუმენტური ფილმიდან, თოჯინების თეატრში ბავშვები პიესის პერსონაჟ მანანას რომ მოუხმობენ მელიის კლანჭებიდან უმწეო ბატის ჭუკის დასახსნელად და საწყალი ფრინველის გადასარჩენად? ის დაუვიწყარი კადრიც ხომ გახსოვთ, პატარა მაყურებლების ბუნებრივ რეაქციას რომ ასახავს სპექტაკლის ცქერისას? თუ არ გახსოვთ, მაშინ აუცილებლად უნდა გახსნათ ეს ლინკები:

არა აქვს მნიშვნელობა, რომელ ქვეყანაში დააფიქსირა კამერამ ბავშვები. არც იმას აქვს მნიშვნელობა, რა ასაკის ან ეროვნების არიან ეს ბავშვები. მთავარი ისაა, რომ თითოეულმა მათგანმა შესანიშნავად იცის, რომ სპექტაკლი მიმდინარეობს და სცენაზე არც ნამდვილი მელიაა და არც ბატის ჭუკი, არც გველეშაპი და არც მგელი და რომ სინამდვილეში თოჯინებს რეალური საფრთხე არ ემუქრებათ. ბავშვები ადვილად ახერხებენ, დროებით მოწყდნენ რეალობას და ბუნებრივები იყვნენ მაშინაც კი, როცა ვითომ სჯერათ იმისი, რისიც სინამდვილეში არ უნდა სჯეროდეთ. ჩვენც, უფროსებსაც არ გვიჭირს ლოგიკის შეჩერება თეატრში. ამიტომაც არ წამოვხტებით სპექტაკლის მსვლელობის დროს და არ გავაპროტესტებთ შეუსაბამობებს: არ ვიტყვით, რომ ჰამლეტი ქართულად არ მეტყველებს; არ შევიმჩნევთ, რომ ციხესიმაგრე მუყაოსგანაა დამზადებული და იქ გამაგრება მტრისგან დასაცავად წარმოუდგენელია; არ მოვითხოვთ, ბუტაფორიის ნაცვლად, ნამდვილი საჭმელი ელაგოს სუფრაზე, მერე კი შხამგარეული ღვინო დალიოს მსახიობმა და მოწამლული დაენარცხოს ძირს; არ გამოვუძახებთ პატრულს, თუკი სცენაზე ერთი პერსონაჟი მეორეს მოკლავს; თუკი ცხენის ან ხის როლს ადამიანი შეასრულებს, კი არ აღვშფოთდებით, მისი გარდასახვის უნარის შეფასებას დავიწყებთ; თუკი სპექტაკლში სხვა დროსა და ეპოქას გააცოცხლებს რეჟისორი, თვალს დავხუჭავთ მრავალ უზუსტობაზე; სცენაზე არც ის გაგვაკვირვებს, სხვა სახელით რომ მიმართავენ დასის წევრები ჩვენს ნაცნობს. მაყურებლის ამგვარ მდგომარეობას ტერმინით “suspension of disbelief” აღწერენ. ეს ტერმინი, რომელიც დღესაც არ კარგავს მნიშვნელობას და გადასარევად აღწერს იმ ადამიანის მდგომარეობას, რომელიც სიამოვნების სასარგებლოდ გარკვეული დროით შეაჩერებს ლოგიკას, პირველად ინგლისელმა პოეტმა სემუელ ტეილორ კოლრიჯმა გამოიყენა 1917 წელს. ამ ტერმინის შემოღების საჭიროება იმან განაპირობა, რომ კოლრიჯს სჯეროდა მკითხველის, რომელსაც საღი აზრის გადავადების უნარი შესწევდა მხატვრული ლიტერატურიდან სიამოვნების მიღების სანაცვლოდ. ფანტასტიკური ჟანრი, საშინელებათა ჟანრი, კომედია – ეს ყველაფერი განსჯის უნარის დროებით შეწყვეტას მოითხოვს. და მწერალი, როგორი ნიჭიერიც არ უნდა იყოს ის, პასუხს აღარ აგებს, თუკი ამ აქტის განხორციელებას მკითხველი ვერ შეძლებს. მკითხველია პასუხისმგებელია, თუ როგორ, რამდენად წარმატებით შეძლებს ლოგიკის გათიშვას, ერთი რეალობიდან მეორეში გადასვლას და დროებით ახალი რეალობის შემოშვებას ძველის შეჩერების ხარჯზე.

საქმე ისაა, რომ მკითხველი ამ ყველაფერს ბავშვობაში უნდა სწავლობდეს. თუკი მკითხველს შეხება არ ჰქონია ზღაპართან, მას გაუჭირდება იმის მიხვედრა, როგორ უნდა დაიჯეროს ზღაპრული ურჩხულების არსებობა მაშინ, როცა მათი არსებობის არ უნდა სჯეროდეს; როგორ უნდა მოახდინოს გონების რეალობისგან გათიშვა ისე, რომ სინამდვილეში გონება უმუშავებდეს; როგორ უნდა დასვას შეკითხვები ისე, რომ ისინი თან კრიტიკული იყოს და თან აკრიტიკებდეს არა მთავარს; რეალობას მოწყვეტილმა დაივიწყოს, რომ ის რეალობა, რომელიც მთავარია, აღარ უნდა იყოს მთავარი და არარეალური უნდა გახდეს მთავარი. სწორედ იმ რეალური არარეალურის ფარგლებში უნდა დასვას კრიტიკული შეკითხვები და გამოიყენოს განსჯა. მოკლედ, უნდა აამუშავოს ერთდროულად „იყო“ და „არა იყო“.

თუკი მკითხველი ბავშვობაში არ სწავლობს ლოგიკის დროებით შეჩერებას, მას, რაოდენ გასაკვირიც არ უნდა იყოს, ძალიან გაუჭირდება სკოლაშიც და რეალურ ცხოვრებაშიც.

ამ წერილის დასაწერად რომ ვემზადებოდი, ჯერ, როგორც მჩვევია ხოლმე, რამდენიმე ადამიანთან გავიარე კონსულტაცია (უფრო სწორად, წერილის თემის გასაშლელად გონებრივი იერიში რომ მესაჭიროება, რამდენიმე ახლობელს ვაწუხებ). ერთი ასეთი ადამიანი ჩემი შვილიცაა, რომელსაც საღამოობით სკაიპში შემოსულს ხშირად ვუყვები ჩემი ჩანაფიქრის შესახებ. ამ წერილის დაწერის წინაც, როდესაც სანდროს ავუხსენი, რას ნიშნავდა „suspension of disbelief” და როგორ უჭირდათ იმ ადამიანებს, რომელთაც არ შეეძლოთ ამ აქტის განხორციელება. გამიხარდა, რომ სანდრომ წერილის თემა მომიწონა, იმიტომ რომ მეგონა, ეს თემა არ დააინტერესებდათ იმ ადამიანებს, რომლებიც იჩემებენ, მათემატიკური აზროვნება გვაქვს და ჰუმანიტარებმა თქვენს გამოგონილ სამყაროს მიხედეთო. ამის გაგონებაზე სანდრო სამართლიანად აღშფოთდა და, როგორც ადამიანმა, რომელიც უნივერსიტეტში ზუსტ, ტექნიკურ და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებს სწავლობს, რამდენიმე მაგალითი მომიყვანა და, სანამ წერილს დავწერდი, ამაზე დაფიქრებაც მირჩია. ჯერ მარტივით დაიწყო: „დედა, შენ რა, მართლა ხომ არ ფიქრობ, რომ დედამიწას პოლუსიდან პოლუსამდე ღერძი აქვს გაყრილი და იმის გარშემო ტრიალებსო“…  მერე: „წარმოსახვითი რიცხვების შესახებ თუ გსმენია რამეო“… მერე რელიგიაც გავიხსენეთ, თუმცა სანდროც და მეც აღარ ჩავუღრმავდით რელიგიურ საკითხებს, რადგან ახლა, ამ შუა მარხვის დროს ორივენი, როგორც მორწმუნე ქრისტიანები, მოვერიდეთ თემას… მაგრამ ჩემთვის ყველაზე საინტერესო მაინც საუბრის დასასრული აღმოჩნდა. სანდროს სადიპლომო თემად კრიპტოვალუტა აქვს არჩეული და, როგორც საკითხში კარგად გათვითცნობიერებულმა ადამიანმა,  ასეთი კითხვა დამისვა: „ეგ შენი “suspension of disbelief“ მაშინ არ გახსენდება, ქაღალდის ნაგლეჯი რომ გიჭირავს ხელში და ფულს რომ ეძახიო?“ ეეეჰ, როგორი მართალია სანდრო! განსაკუთრებით მაშინ, როცა წარმოვიდგენ, როგორ ეკარგება ფასი ლარს და როგორ იქცევა მართლაც ქაღალდის ნაგლეჯად ფულის ბანკნოტი, როდესაც ქვეყანას ვტოვებ… ის ვალუტაც კი, რომელზეც უარს არ ვიტყოდი, თუკი ხელფასის სახით მომცემდნენ, ქაღალდის ნაგლეჯად იქცევა განსხვავებულ კონტექსტში. თუმცა „თამაში“, ფული რომ მნიშვნელოვანია, მთელი ჩვენი ცხოვრება გრძელდება და ამ თამაშის პროცესში განსჯის შეწყვეტაც უფრო დიდი დროით გვიწევს, ვიდრე თეატრში სპექტაკლის ცქერისას რომ ვწყვეტთ. და კიდევ უფრო შორს რომ წავიდეთ და გავყვეთ მსჯელობას, უფრო სიღრმისეულად რომ დავფიქრდეთ,  კოლრიჯის ტერმინის ფარგებში დროის ცნების განხილვაც შეგვეძლება. მაგრამ, ჩემდა სამწუხაროდ, ამ თემაზე სასაუბროდ საკმარისი კომპეტენცია არ გამაჩნია.

ზემოთ მოხმობილი მაგალითები იმის ნათელი დასტურია, რომ ადამიანებმა შესანიშნავად ვიცით, როდის უნდა გვჯეროდეს და როდის არა, ისიც ვიცით, რომ ზოგჯერ, როცა ვითომ ვიჯერებთ, ისე უნდა შევიჭრათ როლში, რომ სიტყვა „ვითომ“-მა საზღვრები დაკარგოს და დავიჯეროთ ის, რისიც თან არ უნდა გვჯეროდეს და თან აუცილებლად უნდა გვჯეროდეს. ის კი, ვინც ვერ მოახერხებს, დროებით შეაჩეროს ლოგიკა და გადაერთოს შემოთავაზებულ „თამაშში“, პრობლემა შეექმნება. პრობლემა შეექმნება იმასაც, ვინც უკან ვეღარ გადმოერთვება და შეწყვეტილ ლოგიკას, კრიტიკულ აზროვნებას დროულად არ აამუშავებს.

და ბოლოს, ამ წერილს ისე ვერ დავასრულებ, ჩემი, როგორც ფილოლოგის, საყვარელი თემა, ენა რომ არ გავიხსენო. არ მეგულება ადამიანი, მეტყველების დროს იდიომებს რომ არ იყენებდეს. განმარტების მიხედვით, იდიომია „ამა თუ იმ ენის თავისებური, დაუშლელი გამოთქმა, რომლის მნიშვნელობა არ უდრის შემადგენელი სიტყვების მნიშვნელობათა ჯამს“. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ იმ მომენტში, როდესაც იდიომებს ვიყენებთ, არ უნდა გვჯეროდეს სიტყვების ნამდვილი მნიშვნელობის, უნდა შევწყვიტოთ ლოგიკა და არ ჩავეძიოთ სიტყვების ნამდვილ მნიშვნელობას. რატომ? იმიტომ რომ ენამ კომუნიკაციისას ესთეტიკური ტკბობაც უნდა მოგვანიჭოს. როდესაც თანამოსაუბრე შეგვაღონებს და შეწუხებულები, ოღონდაც თავიდან მოვიშოროთ და დიალოგი სხვა თემაზე გადავიტანოთ, ვეტყვით, „დამანებე თავი, კისერიც გიტეხია“, ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ მან ტირილი უნდა დაიწყოს, რატომ მწყევლიო. A-ს ბედნიერებით გახარებულები, თუკი B-ს, რომლისთვისაც მსგავსი ბედნიერება გვსურს, ვეტყვით, „A-ს წყალი გადაგსხმოდესო“, ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ B შეშინებული გაიქცეს, ახლა გამწუწავენო. არც მაშინ გამოიძახებს ვინმე სასწრაფო დახმარებას, თუკი ვიტყვით, რომ შიშისგან „გული გამისკდა“, ანდა, თუკი საჩუქრის გახსნა გვინდა  და ვიტყვით, რომ „სული მიმდის“ ან, როცა ვინმეზე გულმოსულები საპასუხოს მოვიმოქმედებთ და ვიტყვით, რომ „ანგარიში გავუსწორე“ ან „ხურდა დავუბრუნე“, ჯიბეში ფულის ძებნას არ დაიწყებენ. ჰოდა, ახლა ამ წერილს ასე დავასრულებ: ერთი სული მაქვს, როდის გადავაგზავნი წერილს დასაბეჭდად. გული მისკდება,  რედაქტორმა გული არ დამწყვიტოს და გამოქვეყნებაზე უარი არ მითხრას… მერე  მკითხველმა პირი არ იბრუნოს ჩემგან… მხოლოდ მაშინ მომეშვება გულზე და სიხარულით ცას ვეწევი, როცა მკითხველი არ დამზარდება და გულხელდაკრეფილი კი არ იჯდება, არამედ მოწონების ნიშნად  წერილის ბოლოს ღილაკს თითი დააჭერს, სათქმელსაც გულში კი არ დაიმარხავს, კომენტარში გამოთქვამს… თუმცა გესლიანი კომენტარებისთვისაც მზად ვარ, მაგრამ ასეთ მკითხველს მაინც ვურჩევ, ენას კბილი დააჭიროს და, რაც ენაზე მოადგება, ყველაფერს ნუ დაწერს, იმიტომ რომ ცხვირის ჩამოშვება არ მჩვევია, ბოროტ სიტყვებზეც აცრილი ვარ და ბავშვობაში მასწავლეს, როგორ უნდა შევუშვა ერთ ყურში და მეორიდან გამოვუშვა…  ხუმრობა იქით იყოს და გულწრფელად მჯერა, რომ ამ წერილით დროს არ წავართმევ მკითხველს და ნადვილად სასარგებლო და საინტერესო თემაზე დასაფიქრებლად გამოვიწვევ.