განათლების მიზნებზე და დანიშნულებაზე

საგნის სწავლების პროცესში გადამწყვეტი მნიშვნელობა ენიჭება სახელმძღვანელოს. მასში აუცილებლად უნდა იყოს საგნობრივი სტანდარტით გათვალისწინებული სავალდებულო საპროგრამო ნაწარმოებები. აქვეა მოცემული ამ ტექსტების დამუშავებისა და ანალიზისთვის საჭირო შინაარსობრივი თუ საანალიზო-სამსჯელო ტიპის კითხვები, მითითებები, მასალა, დავალების/სავარჯიშოს ინსტრუქციები.

ქართული ენისა და ლიტერატურის სწავლების მიზნები და ამოცანები დეტალურადაა გაწერილი საგნობრივი პროგრამის დოკუმენტში. ამ მიზნებსა და ამოცანებს შორის არის სწორედ ის პუნქტები, რომლებზეც წერილის ფარგლებში მინდა ყურადღების გამახვილება. პროგრამაში აღნიშნულია, რომ საგანმანათლებლო მიზნებიდან გამომდინარე, ქართული ენისა და ლიტერატურის სწავლება სკოლაში ითვალისწინებს კონკრეტული ამოცანების გადაჭრას. სხვათა შორის, ამგვარ ამოცანებს წარმოადგენს:

• შეაყვაროს [მოსწავლეს]კითხვა; გამოუმუშაოს ლიტერატურის, როგორც სიტყვის ხელოვნებისა და კულტურის ფაქტის, აღქმისა და გაცნობიერების უნარი;

• ქართული და მსოფლიო ლიტერატურული პროცესებისა და უნივერსალური ლიტერატურული თემების ურთიერთკავშირის გააზრება.

კოლეგები დამეთანხმებიან, რომ სწავლების პროცესში კითხვები – რა საჭიროა ამ ტექსტის სწავლა? რაში დამჭირდება ამის ცოდნა? რატომ უნდა წავიკითხო და ვისწავლო ის, რაც არ მომწონს? აღარ შემიძლია ძველი ქართულით დაწერილი ტექსტების კითხვა და წვალება…- ხშირად გაისმის და ამ კითხვების ავტორები მოსწავლეები არიან. ადრესატები კი ჩვენ, მასწავლებლები.

აქვე მინდა მოვიყვანო რამდენიმე ციტატა ფორუმიდან, სადაც აბიტურიენტები, რომლებმაც 2014 წელს უკვე ჩააბარეს ქართული ენისა და ლიტერატურის გამოცდა, ერთმანეთს უზიარებდნენ თავიანთ შეხედულებებს, გამალებული ითვლიდნენ პარალელებს, აჯერებდნენ, რომელ პარალელში შეიძლებოდა „მოეხსნათ” ქულა, დებდნენ ესეების ნიმუშებს, რომლებიც სავსე იყო შაბლონური, გაზეპირებული ფრაზებით და ვიშვიშებდნენ: “გადავკარგავ ქართულის წიგნებს”, “წიგნი აღარ იქნება ჩემს ხელში აწი…” „ამოვისუნთქე. მორჩა წამება. იმედი მაქვს, ოდესმე დამიბრუნდება წიგნის გადაშლის სურვილი და ხალისი”, „ჰაგიოგრაფია არ გამაგონოთ. მარტივი წინადადების იქით არაფრის აღქმის უნარი აღარ შემრჩა. ჩემი ნება რომ იყოს, სმაილებით შემოვიფარგლებოდი…”

ცხადია, ამ რამდენიმე გამოხმაურების განზოგადება და მათ მიხედვით რაიმე დასკვნის გაკეთება არავალიდური და უმართებულოა, მაგრამ ამ ყველაფერს პირად გამოცდილებასაც დავამატებ და იმ მოცემულობასაც, რომ კვლევა ამ მიმართულებით სკოლებში, სამწუხაროდ, არ ჩატარებულა. ისიც აუცილებლად უნდა ითქვას, რომ ამგვარი ნეგატიური განწყობებისა და დამოკიდებულებების მიღმა, საბედნიეროდ, არიან ისეთებიც, ვისთვისაც მშობლიური ლიტერატურა და მხატვრული ლიტერატურის სამყარო, ზოგადად, ფასდაუდებელი განძი და საბადო იქნება მთელი ცხოვრების განმავლობაში. თუმცა, მოდით, ამჯერად პრობლემა დავსახოთ და მასზე ავაგოთ მსჯელობა:

რა იწვევს უკუეფექტს ისეთი საინტერსო და მრავალფეროვანი დარგის შესწავლისას, როგორიც ლიტერატურაა? ერთი მხრივ, სტანდარტის და პროგრამის და, მეორე მხრივ, ამ სტანდარტისა და პროგრამის „სამიზნე აუდიტორიის”, მოსწავლეების გამოხმაურებების გაცნობისას რატომ ჩნდება იმის განცდა, რომ „საშუალება” (სწავლების პროცესი) არსებითად სცდება მიზანს (ზემოთმოყვანილს, მაგალითად)? რამდენად ხერხდება არსებული სახელმძღვანელოების და პროგრამის ფარგლებში ამ მიზნების (შეაყვაროს კითხვა, გამოუმუშაოს ლიტერატურის აღქმის და გაცნობიერების უნარი, უზრუნველყოთ ქართული და მსოფლიო ლიტერატურული პროცესებისა და უნივერსალური თემების ურთიერთკავშირის გააზრება…) განხორციელება? სად არის საძიებელი პრობლემის სათავე და რა შეიძლება გაკეთდეს მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად?

ცხადია, ერთი სტატიის ფარგლებში ყველა ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა შეუძლებელი იქნება. ამიტომ სტატიის მიზნად დისკუსიის წამოჭრას, დასმულ საკითხებზე მსჯელობას და კოლეგების გამოცდილების გაზიარების სურვილს დავსახავ.

საკუთარი დაკვირვების შედეგებს კი მოკლედ, თეზისების სახით ჩამოვაყალიბებ:

საშუალო საფეხურზე (X –XII კლასებში) მოსწავლეების მთავარი მიზანი და მამოტივირებელი სწავლის პროცესში საატესტატო და ერთიანი ეროვნული გამოცდებისთვის მომზადებაა. (კითხვა – „ეს გამოცდაზე იქნება?” – ყველაზე ხშირად დასმული კითხვაა ამ პერიოდში. არადა, რამდენი ამაზე მეტად საინტერესო კითხვის და საკითხის წამოჭრა შეიძლება ასეთ დროს…)

მცირე დროში მოსწავლეებს საკმაოდ დიდი მოცულობის პროგრამის ათვისება და „დამუშავება” უწევთ. აქვე აღსანიშნავია ისიც, რომ საატესტატო გამოცდების ტესტები ლიტერატურის ნაწილში, ძირითადად, ფაქტობრივ, შინაარსობრივ ცოდნაზეა ორიენტირებული და რეალურად, იმას ამოწმებს, რამდენად ახსოვს მოსწავლეს შესწავლილი ნაწარმოების დეტალები. შედეგიც არ აყოვნებს. გამოცდების ჩაბარებისთანავე მათი უმრავლესობა სწორედ იმ განწყობას და დამოკიდებულებას ავლენს, რაზეც ზევით ვისაუბრეთ. რამდენად მოსალოდნელია, რომ ლიტერატურისადმი ამ დამოკიდებულებით განსმჭვალული ადამიანი „შეიყვარებს კითხვას” ან „გამოიუმუშავებს ლიტერატურის, როგორც სიტყვის ხელოვნებისა და კულტურის ფაქტის, აღქმისა და გაცნობიერების უნარს”?

საშუალო საფეხურისთვის განკუთვნილი მთლიანი შინაარსის სავალდებულო ნაწილი (60 პროცენტი) იმდენადაა დატვირთული საკმაოდ მოცულობითი ტექსტებით, რომ მასწავლებლის (ან სახელმძღვანელოს ავტორების) სურვილით, გემოვნებით ან კონკრეტული საჭიროებების მიხედვით შესარჩევი მხატვრული ტექსტებისთვის დრო და ენერგია არც მასწავლებლებს და არც მოსწავლეებს, უბრალოდ, არ რჩებათ. საინტერესოა, მეათე, მეთერთმეტე და მეთორმეტე კლასის მასწავლებლების გამოცდილების გაზიარება – როდის შეიტანეთ თქვენთვის სასურველი მხატვრული ტექსტი კლასში დასამუშავებლად, რა ტექსტი იყო ეს და რამდენი დრო დაუთმეთ მის შესწავლას?

ტექსტების უმრავლესობა, მათი თანმდევი დავალებები, სავარჯიშოები, მეთოდური მითითებები, თეორიული ნაწილი, სადაც სხვადასხვა ცნობებია მოწოდებული შესასწავლი საკითხის ირგვლივ, არაერთ უხერხულობას ქმნის სწავლების პროცესში მაშინ, როცა კლასში ეთნიკური უმცირესობის, სხვადასხვა ეთნიკური ჯგუფის წარმომადგენლები ან სხვადასხვა აღმსარებლობის მქონე მოსწავლეები არიან. ლიტერატურის შესწავლა, გააზრება, მსჯელობა ჩაკეტილ, მონოკულტურულ, წინასწარგანსაზღვრულ ჭრილში ხდება.

უმეტეს შემთხვევაში, განსაკუთრებით კი რეგიონებში, რელიგიური თემატიკა და ტექსტები, რითიც განსაკუთრებით გაჯერებულია, მაგალითად, მეათე კლასის პროგრამა (შეისწავლება ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოებები) რელიგიური ინდოქტრინაციის მექანიზმად გამოიყენება, რაც პრობლემურია განსხვავებული აღმსარებლობის მოსწავლეებისთვის. ჰაგიოგრაფიული ტექსტები შეისწავლება არა როგორც ლიტერატურული ნაწარმოები, არამედ როგორც რელიგიური ტექსტი. (ამ კონტექსტში სახასიათოა, მაგალითად, ერთ-ერთი საუკეთესო ნაწარმოების, „შუშანიკის წამების” შესწავლის თანმდევი პატერნები. შუშანიკი განიხილება როგორც წმინდანი და არა როგორც პერსონაჟი, მისი ქცევის, ხასიათის, გადაწყვეტილებების განხილვის დროს ამოსავალი წერტილი არის ის, რომ შუშანიკი წმინდანადაა შერაცხული და მასზე, როგორც ქალზე, საინტერესო პერსონაჟზე საუბარი დაუშვებლადაა მიჩნეული).

ძველი ქართული ლიტერატურის უმნიშვნელოვანესი ძეგლების შესწავლისას საკმაოდ დიდ სირთულეს ქმნის ძველი ქართული ენით დაწერილი ტექსტების გაგება. ტექსტის ლექსიკურ დონეზე დამუშავებას, შინაარსის გაცნობას იმდენად დიდი დრო მიაქვს, რომ მსჯელობა, ტექსტის გააზრება და განხილვა სათანადოდ ვერ ხერხდება. ჩნდება კითხვა – რამდენად მიზანშეწონილია ძველი ტექსტების ამ მოცულობით შესწავლა? რა მიზანი აქვს ისეთი ტექსტების დიდი ხნის განმავლობაში დამუშავებას, რომელთა ლექსიკურ დონეზე ანალიზიც საკმაოდ რთული და შრომატევადია? ხომ არ აფერხებს ტექსტის გაგების ბარიერი პროცესის სწორად წარმართვას და ხომ არ რჩება ყურადღების მიღმა უამრავი მნიშნელოვანი თემა, საკითხი, პრობლემა, რაზეც თავად ამ ტექსტებშივეა ყურადღება გამახვილებული?

მისაღწევ მიზანთაგან ერთ-ერთი მსოფლიო ლიტერატურული პროცესებისა და უნივერსალური ლიტერატურული თემების ურთიერთკავშირების გააზრებაა. საშუალო საფეხურის ქართული ენისა და ლიტერატურის სახელმძღვანელოებში კი მსოფლიო ლიტერატურის ნიმუშები ძალზე შეზღუდულადაა წარმოდგენილი. ტექსტების აბსოლუტური უმრავლესობა ქართული კულტურის კუთვნილებაა, სხვადასხვა ეთნიკური თუ ნაციონალური კუთვნილებისადმი ტოლერანტული დამოკიდებულებების ჩამოყალიბებას და მულტიკულტურულ განათლებას კი ეს ვერანაირად ვერ უზრუნველყოფს. მცირე გამონაკლისების გარდა, შერჩეული ტექსტები და სავარჯიშოები არ იძლევა განსხვავებული ეთნიკური თუ ეროვნული ჯგუფებისადმი პოზიტიური დამოკიდებულებების შექმნის შესაძლებლობას, სხვა ქვეყნების ლიტერატურული თუ კულტურული მემკვიდრეობის გაცნობის და მსოფლიო ლიტერატურული პროცესებით დაინტერესების საშუალებას.

სტატიას კი ნოამ ჩომსკის ციტატით დავასრულებ. ეს საინტერესო მოაზროვნე განათლების ორგვარ დანიშნულებაზე მსჯელობისას აღნიშნავს:

„პირველი კონცეფცია განათლების დანიშნულების შესახებ მოდის განმანათლებლობის ეპოქიდან, რომელიც ამბობს, რომ ცხოვრებაში ერთ-ერთი უმთავრესი მიზანი არის წარსული მიღწევების კვლევა-ძიება, იმის შეთვისება, რაც შენთვის ყველზე მნიშვნელოვანია, შემდეგ კითხვების დასმა და შემოქმედებითობა. ამ კონცეფციის მიხედვით, განათლების მიზანია, დაეხმაროს მსწავლელს ისწავლოს, როგორ ისწავლოს დამოუკიდებლად. ეს შენ მსწავლელი წყვეტ როგორ, რა მეთოდებით ისწავლი, როგორ შექმნი რაიმე ახალს. მნიშვნელოვანი ასპექტები ამ სახის განათლების იმპულსების გაძლიერებაა, რომელიც ყველანაირ ავტორიტეტს, მოძღვარს, სისტემას კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს, ფიქრობს კრიტიკულად და ქმნის კარგად ნაცადი მოდელების ალტერნატივებს.

მეორე დანიშნულება განათლების სისტემისა არის ინდოქტრინაცია, რაც გულისხმობს, რომ ბავშვობიდან ახალგაზრდები მოქცეული უნდა იყვნენ გარკვეულ ჩარჩოებში, სადაც ისინი დაემორჩილებიან ბრძანებებს, მიიღებენ მოცემულ ჩარჩოებს, არ დასვამენ შეკითხვებს, იქნებიან პასიურები და კომფორმისტები… ეს ყველაფერი ეწინააღმდეგება იმას, რასაც ტრადიციული განათლება ეწოდება…”