სტამბულის გულჰანეს ბაღში ფუატ სეზგინის დაარსებული მისივე სახელობის ისლამური მეცნიერების ისტორიის ბიბლიოთეკაა. თავად მეცნიერი დღეს ძალიან მხცოვანია, თავს მხნედ გრძნობს, გერმანიაში ცხოვრობს და თავის შემოსავალს ისევ და ისევ საყვარელი საქმის განვითარებას ახმარს. პირველად ამ ბიბლიოთეკაში 2016 წელს მოვხვდი. 2017 წლის მაისში კი ბიბლიოთეკის გასაფართოებლად უკვე უზარმაზარი მშენებლობა წამოეწყოთ. იმავე წლის ნოემბერში დასრულებული დამხვდა, თუმცა შიდა სამუშაოები გრძელდებოდა. სტენდზე განთავსებული სურათების მიხედვით, ახალი ბიბლიოთეკა მართლაც მაშტაბური უნდა იყოს. წიგნები რამდენიმე ენაზეა, თუმცა პირველწყაროები, ბუნებრივია, ლათინურად და არაბულად არის. საერთოდაც, თუ გსურს მეცნიერების ისტორიის კარგი მკვლევარი გახდე, ამ ორი ენიდან ერთ-ერთი მაინც გჭირდება ხელნაწერების ამოსაკითხად.
მეცნიერების ისტორიის პოპულარიზაციისთვის ორი საზაფხულო სკოლაც იმართება. აქედან, ერთს „ისტორიის შუქ-ჩრდილი“ ეწოდება და ორიგინალურ, სახალისო ისტორიულ კვლევებს ეძღვნება.
ჰოდა, მეც დავფიქრდი, „მასწავლებლისთვის“ რა ცოტა მაქვს დაწერილი საქართველოში ქიმიის განვითარების ისტორიაზე. ამიტომ, წიგნები მოვიძიე, გადავათვალიერე, ჩავინიშნე, მოვინიშნე და…
თურმე…
ქართულ ლიტერატურაში ქიმია პირველად მე-10-ე საუკუნეში ექვთიმე მთაწმინდელის მიერ ბერძნულიდან ქართულად ნათარგმნ ძეგლშია ნახსენები, რომელიც წმინდა ბაგრატის ცხოვრებას ეხება. წიგნში წარმოდგენილია ცნებები მეტალურგიისა და ქიმიის შესახებ. თუმცა სახელწოდება „ქიმიის“ ქართულ ლიტერატურაში პირველად მეათე საუკუნეში ხსენება ალბათ, პირობითად უნდა ჩაითვალოს, რადგან შესაძლოა ის ადრეც იყო მოხსენიებული, მაგრამ წყაროს ჩვენამდე არ მოუღწევია.
არსებობს წერილობითი წყაროები, რომელთა თანახმად, მცირე აზიაში მოსახლე ქართველ ტომებს საკმაოდ განვითარებული პრაქტიკული ცოდნა ჰქონდათ ქიმიაში. ამ ტომებიდან ძველად, კულტურულად უფრო დაწინაურებულები ყოფილან თაბალები, სასპერები, მუსკები, ხალიბები, იბერები. მოგვიანებით კი კოლხები და ლაზები, მეგრულ-ჭანური ტომები, სვანები. აპოლონიოს როდოსელი წერს: „ხალიბები არც მიწას ამუშავებდნენ, არც ხეხილის გაშენებას მისდევდნენ, არც ნახირს აძოვებდნენ. ისინი რკინით მდიდარ პირქუშ მიწას თხრიდნენ და მოპოვებულ მადანს სურსათზე ცვლიდნენ“-ო. ს. ყაუხჩიშვილი გვაწვდის ცნობებს ანტიკური ხანის ქართველი ტომების შესახებ და ადასტურებს, რომ ქართველი ტომები კოლხები, ლაზები და სხვები იმ დროს შავი ზღვის მახლობლად ცხოვრობდნენ და მადნების მოპოვება იცოდნენ.
პრაქტიკული ქიმიის ხანა საქართველოში დასახლებულ ტომებში ქვის მოპოვებასა და დამუშავებას უკავშირდება. არქეოლოგიური გათხრების თანახმად, ანტიკური ხანის საქართველოში სამშენებლო მასალას ქვა, აგური და კრამიტი წარმოადგენდა. კრამიტის წარმოებაში ღარიანი კრამიტის დამზადების საკუთარი, ორიგინალური იბერიული წესი გამომუშავებულა, რაც განსაკუთრებით განვითარდა ძვ.წ. I საუკუნეში, როდესაც მცხეთა იბერიის დედაქალაქი იყო. აქ განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ის, რომ ალ-რაზის „საიდუმლოებათა წიგნში“ თიხების მრავალფეროვნების შესახებ წერია. დასახელებულია ფაიფურის, სამეთუნეო, სატიგელე, მაგარი თეთრი თიხა და სხვა. ასევე, იბნ სინას „მედიცინის ტრაქტატის“ მესამე ტომში ოცამდე სხვადასხვა თიხაა დასახელებული. ეს ნიშნავს, რომ არაბული ალ-ქიმიის ამ თვალსაჩინო წარმომადგენლებამდე, საქართველოს ტერიტორიაზე თიხას და მასთან მუშაობის წესებს იცნობდნენ. ალ-რაზი თავის წიგნში კერამიკული ჭურჭლის ზედაპირის მომინვას (ემალით დაფარვა) ახსენებს. პრაქტიკული ქიმიის პერიოდის საქართველოში ამ ტექნიკას იცნობდნენ და იცოდნენ, რომ ამ ხერხით: ა) თიხის ჭურჭლის წყალგაღწევადობის თავიდან აცილება მომინვით შეიძლება და ბ) თიხის საგნების უკეთ გალამაზებისათვის სასურველია მათი მომინვა. ამ საქმისთვის იყენებდნენ კვარცს-SiO2, მინდვრის შპატს K2O∙Al2O3∙6SiO2, სოდას Na2CO3∙10H2O, პოტაშს K2CO3, გვარჯილას KNO3, ბორაკს Na2B4O7∙10H2O.
შერჩეული მასალის მიხედვით, მოჭიქვა შედგებოდა შემდეგი სილიკატებისაგან: K2SiO3 (ანუ, K2O∙SiO2), CaSiO3 (ანუ, CaO∙SiO2 ), Na2SiO3 (ანუ, Na2O∙SiO2), PbSiO3 (ანუ, PbO∙SiO2), Al2(SiO3)3 (ანუ, Al2O3∙3SiO2). თუმცა, ბუნებრივია სილიკატების ქიმიური შედგენილობა მათთვის უცნობი იქნებოდა. უბრალოდ, მასალა თიხის ჭურჭლის კედელს კარგად უნდა მიკვროდა და არ გაბზარულიყო.
დმანისის გათხრების დროს ნაპოვნ ჭურჭელს ორგვარი მომინვა ახასიათებს: ა) გამჭირვალე მინური, რომლის შემადგენლობაშიც შედის ტყვიის ოქსიდი-PbO, კვარცი-SiO2 და სურინჯი Pb3O4; ბ) ფერადი მინური, რომელიც ტყვიის და სილიციუმის ოქსიდების გარდა, შეიცავდა სპილენძის (II) ოქსიდს-CuO, რაც მინურს მწვანე ფერს აძლევდა. ღია ვარდისფერის მისაცემად შავქვას, იგივე მანგანუმის(II) ოქსიდს – MnO2 იყენებდნენ. ამ შემთხვევაში, ღია ვარდისფერს არა მანგანუმის(II) ოქსიდი იძლევა, არამედ, რეაქციათა შედეგად წარმოქმნილი Mn2(SiO3)3 მანგანუმსილიკატი.
4MnO2″2Mn2O3+O2 (500OC), Mn2O3+3SiO2″Mn2(SiO3)3.
ენეოლითურ ხანაში სპილენძი აღმოაჩინეს და ქვიდან ლითონის ნაკეთობებზე გადასვლა მოხდა. სპილენძს თურმე პოულობდნენ თერგის ხეობაში, კახეთში, ალავერდში. ენეოლოთის ხანაშივე ჩაეყარა საფუძველი მეტალურგიის განვითარების დასაწყისს. პირველ ეტაპად თვითნაბადი სპილენძის დამუშავება უნდა ჩაითვალოს. სპილენძის გამოდნობა ჟანგბადშემცველი მადნებიდან შედარებით ადვილ პროცესს წარმოადგენს, ვიდრე მისი მიღება სულფიდური მადნებიდან. ამიტომ, შეიძლება დავუშვათ, რომ პირველად სპილენძს წითელი მადნის (Cu2O) ან მალაქიტის CuCO3∙Cu(OH)2, გადამუშავებით იღებდნენ. გამოდნობა-აღდგენა წარმოებდა მადანზე ხის ნახშირის მოქმედებით მაღალ ტემპერატურაზე. თუმცა, საკითხავია, როგორ მიაგნეს იმ პერიოდის ადამიანებმა ამ მეთოდს, რადგან ისინი ქიმიურ პროცესებში ჩახედული არ ყოფილან. არის ვერსია, ცნობისმოყვარეობასა და დაკვირვებაზე. მაგ. სპილენძი მომწვანო ფერის ნივთიერებით იფარებოდა. ასეთი ფერის ნივთიერების პოვნა ბუნებაშიც იყო შესაძლებელი. კერძოდ, ზურმუხტისფერი მალაქიტი CuCO3∙Cu(OH)2 და ცისფერი აზურიტი 2CuCO3∙Cu(OH)2. ამ ნივთიერებათა შედარებას ბუნებაში ნაპოვნ მსგავსი ფერის მადნებთან ძველი ადამიანი შეიძლებოდა მიეყვანა იმ დასკვნამდე, რომ მადნები სპილენძის შემცველია. შემდეგი ნაბიჯი იქნებოდა მადნიდან სპილენძის მიღება. რადგან ენერგიის ერთადერთი წყარო ცეცხლი იყო, სწორედ მას გამოიყენებდნენ. ცოცხლის ზემოქმედებით მალაქიტი ან აზურიტი გაშავდებოდა. ეს შავი ნივთიერება, რა თქმა უნდა, სპილენძის (II) ოქსიდი იყო. მაშინდელ ადამიანს ეს არ ეცოდინებოდა. თუმცა, პრაქტიკა აჩვენებდა, რომ ამ შავი მასიდან სპილენძის მიღება შესაძლებელი იყო. მადნებიდან ჯერ სპილენძის ჟანგი წარმოიქმნებოდა, საიდანაც ლითონს ნახშირი აღადგენდა.
ძვ.წ.-ის Iათასწლეულში ქართულ ენაში შემოდის სიტყვა „კირი“. წარმოქმნილია ურარტული „ყირა“ ანუ „კირა“-სგან, რაც ნიშნავს „მიწას“. როგორც სამშენებლო მასალა, ჩვენთან ხმარებაში შემოვიდა ძვ.წ. VIII-VIIს.ს. „ქართლის ცხოვრებაში“ ლეონტი მროველი ამბობს: „აქამომდე არა იყო ქართლსა შინა საქმე ქვითკირისა“ . სამშენებლო მასალებზე კირის შემატების შემდეგ, შესაძლებელი გახდა ხუროთმოძღვრების ისეთი ძეგლების აგება, რომლებმაც საუკუნეებს გაუძლეს. კირის გამაგრებას, მის შეკვრას ოთხი ფაქტორი განაპირობებს. 1. გაშრობა, 2. დაკრისტალება, 3. ჰაერის ნახშირორჟანგთან ურთიერთქმედებით, კალციუმის კარბონატის წარმოქმნა. 4. ურთიერთქმედება კირსა და ქვიშას შორის. ბოლო ორი პროცესი უფრო მნიშვნელოვანია, მაგრამ რადგან ნელა მიმდინარეობს, კირი თანდათანობით მაგრდება. ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურაში უწყლო კირს (ოქსიდს)-ჩაუმქრალს, ხოლო წყლიანს (ჰიდროქსიდს) – ჩამქრალს უწოდებენ. ვახტანგ VI კი მათზე გაუნელებელს და განელებულს – წერდა.
არქეოლოგიური გათხრების თანახმად, საქართველოში მინის წარმოებაც განვითარებული ყოფილა. მისი წარმოების ჩასახვას ზოგი წყარო ძვ.წ. IV-IIIსს. მიაკუთვნებს. მცხეთაში აღმოჩენილი ლურჯი მინის საგნები ადგილობრივ სახელოსნოებში ძვ.წ. VI-Vსს. უნდა იყოს. ცნობილია ასევე, რომ ფერადი მინის მისაღებად კობალტის და სპილენძის ნაერთებს შეადნობდნენ.
არქეოლოგიური გათხრების მიხედვით, ძველად და შუა პერიოდშიც საქართველოში კარგად იცნობდნენ საღებავების შექმნის ტექნიკას. კერამიკაში დმანისის ოსტატები იყენებდნენ ყვითელს, ნარინჯის ფერს; ფირუზის ფერს, მწვანეს, მოთეთროს. თეთრ საღებავად ფართოდ გამოიყენებოდა ცარცი-CaCO3; ბარიტი-BaSO4; კაოლინი-Al2O3•2SiO2•2H2O. უფერო საღებავებს ამზადებდნენ დანაყილ მინასთან ტყვიის (II) ოქსიდის და თეთრი ქვიშის (სილიციუმის (II) ოქსიდი) შედნობით. ყვითელ საღებავად გამოიყენებოდა რკინის (III) ჰიდროქსიდის და რკინის (III) ოქსიდის ნარევი. ასევე იყენებდნენ სტიბიუმის სულფიდს. მწვანე საღებავებისთვის ძირითადად მალახიტს და მასთან შერეულ სპილენძის (II) ოქსიდს, ქრომის (III) ოქსიდს, ალუმინის (III) ოქსიდს, მაგნიუმის (II) ოქსიდს იყენებდნენ. წითელი საღებავისთვის იყენებდნენ რკინის (III) ოქსიდს, კინოვარს (ქართულად სინგური)-HgS, რომლის სუსპენზიაც წყალში ძველად წითელ მელნად ყოფილა გამოყენებული. სხვათა შორის, ვახტანგ მეექვსეს თავის წიგნში არა ერთხელ წერს სინგურზე, მაგრამ ყოველთვის საღებავის დასამზადებლად იყენებს და არ განიხილავს, როგორც ელექსირს ოქროს ტრანსმუტაციისთვის. #159-ე რეცეპტში ვახტანგ მეექვსე აღწერს ყვითელი ფერის მელნის დამზადებას. „აიღე ერთი რიგი ხე არის, ჭალაში იქნება, რკოსავით მოისხამს. დაჭეჭყე, ნაცარტუტაში დაალბე, მოადუღე, გაწურე, ისევ მოადუღე და დანაყილი შაბი გაურიე“. ნაცარტუტა, სავარაუდოდ, ტუტე იქნებოდა, შაბი კი ალუმინის სულფიდი. რაც შეეხება რკოსმაგვარ ნაყოფს, სავარაუდოდ, მეფე ე.წ. ჰალის კაკლებზე საუბრობს, რომლებსაც არაბული ალქიმიის პერიოდში მელნის დასამზადებლად იყენებდნენ. ეს კაკლები ტანინის მჟავას შეიცავდა.
ახლა ეს ამბავი აქ დავასრულოთ, თუმცა კვლავ უეჭველად დავუბრუნდეთ, რადგან საკუთარ ქვეყანაში მეცნიერების განვითარების ისტორია წიგნია, საიდანაც სიცოცხლისთვის აუცილებელი წყალი იღვრება. ყოველ შემთხვევაში, ფუატ სეზგინის მიერ დაარსებული ბიბლიოთეკის ახალი შენობის წინ, სწორედ ასეთი წარწერით გამოქანდაკებული წიგნია, მისგან კი წყალი იღვრება.
