სამყაროს არსებობა გამართლებულია, როგორც ესთეტიკური ფენომენისა, _ წერს ნიცშე. პოეზია, ხელოვნების სხვა სფეროებთან ერთად, ტანჯვას ესთეტიკურ ღირებულებად აქცევს და ომსაც, თავისი სისასტიკითა და სისხლისღვრით, ხშირად რომანტიკულ ბურუსში ხვევს. მხოლოდ ამ გზით შეიძლება გადაილახოს ის ძრწოლა, რომელიც მასშტაბურ სანქცირებულ კაცთაკვლას ახლავს თან. მირზა გელოვანს მეორე მსოფლიო ომი ბედისწერად ექცა, რომელმაც მის შემოქმედებაში თავისი კვალი დატოვა. თუმცა საგულისხმოა, რომ მისი საუკეთესო ლექსები სწორედაც ამ დროს დაიწერა. ის ომის ქაოსს თავის ლექსებში პოეტურ კოსმოსად აქცევდა, ამგვარად, დიონისურს, სტიქიურსა და ბნელს აპოლონურ, სინათლითა და ჰარმონიით სავსე ფენომენად გარდასახავდა.
`მე თვით სიკვდილსაც გარდავქმნი ლექსად~, _ წერდა ლადო ასათიანი და ამ სტრიქონებით თითქოს მთელი თაობის სულისკვეთებას გამოხატავდა. მირზა გელოვანმაც არართგზის ჩახედა სიკვდილს თვალებში და თავისი პოეზიით დაამარცხა. 1942 წელს ბრძოლის შემდეგ დაწერა:
`სიკვდილისაგან შენ ვერრა გიხსნის
თვითონ სიკვდილი თუ არა სძლიე~ (`შენ~).
სიკვდილის ძლევას კი იგი მხატვრული სიტყვით, ლოგოსით ახერხებდა. ღმერთი უხილავად იყო მასთან, სიტყვის სიღრმეში დაუნჯებული. მისი სამყარო, რწმენის წყურვილით აღსავსე მოისაკლისებდა სახლს და შინ დაბრუნებას განწირული მიესწრაფვოდა, ამიტომაცაა რომ მის ერთ საოცარ ლექსში, `სურათი~ რომ ჰქვია მამის სახის მიღმა სიმბოლურად მამა ღმერთსაც ხედავს მკითხველი:
`გვიშველეთ: ხეებმა შეიბეს ფეხები
რომ, როგორც ჭინკებმა,
იქროლონ ცაში!
არ გესმით? როგორც ბალახის ჩურჩული,
კითხულობს ხმა:
_ როდის წავალთ სახლში?~
ღვთაებრივი სამყაროს არსებობის რწმენით არის გამსჭვალული ლექსი `დედას~, რომელშიც ვკითხულობთ:
`როდესაც ვწევარ ცივ სანგარში და ბრძოლა დამღლის,
მოდის თქვენი ხმა, როგორც კვნესა საკუთარ ძვლების,
და თქვენ რომ არა, თქვენი ლოცვა, მე, ჩვილი ბალღი
ამ სასტიკ გრიგალს ვერ გავუძლებდი~.
სისხლის წვიმა იყო ერთგვარი ემბაზი ახალი შობისათვის:
`ჰკითხეთ ქარს, ეგებ მან გიამბოთ ჩემი სიკვდილი
და უცნაური დაბადება ჩემი გიამბოთ~.
ის ხედავდა, როგორ იწვოდა ზეცა, როგორ სცდებოდა მას ტყვია `და ამხანაგის გულში ცივდებოდა~, მაგრამ სიკვდილის შიშს არ იკარებდა და ვაჟა-ფშაველას კაი ყმასავით საბრძოლო პოლიგონს, როგორც პიროვნული ზრდის ასპარეზს, ისე აღიქვამდა.
ის ომშიც `არ კარგავდა სიმაღლეს~ _ ეს იყო მისი პოეტური არჩევანი და `სისხლის წვიმაში~, `ტყვიების ჩქერში~ არ ემსგავსებოდა უგრძნობელ ქვას, ამიტომაც ფერს იცვლიდა დრო და გარემო და ხედავდა:
`და სასიკვდილო ტყვიების ფარფატს,
ღამეში გაწვდილთ ცეცხლის ენებად,
მე ვუცქეროდი, როგორც სანახავს,
როგორც უცოდველ მშვენიერებას~ (`იქ, სადაც სხვები..~).
`ქანავს ბორანი, როგორც საყურე
და რიაზანი მოაგავს ბორანს~.
`დაჩეხილებს თბილისის ცა გვამრთელებდა,
ჩვენს საშველად მთაწმინდიდან წამომდგარი~ (`მთაწმინდიდან სმოლენსკამდე~). M
მშვენიერება მას ხსოვნიდანაც ამოჰქონდა, როგორც ფერადოვანი საბურველი, რომლითაც რეალობის ნაცრისფერსა და შავს აფარებდა:
`იელვებს ყვითელი, წითელი ფერები,
ადგება ეს ღამე ადამიანივით
და შუადღისას გზაში მეფერება~ (`ერთი ღამე~). `ცაზე ხოხობს გაუშლია ბუმბული~ (`ქარიანი ღამე~).
`ორთაჭალაში ჰყვაოდა ნუში,
მთაწმინდის მხრებზე მზე იწვა თითქოს~ (`ნუ მწერ~).
`უცოდველი მშვენერების~ აღქმა და გადმოცემა გამორჩეულ ადამიანებს შეუძლიათ მხოლოდ. ამგვარი ნიჭი მომადლებული ჰქონდა მირზა გელოვანსაც. `სილამაზე იხსნის ქვეყნიერებას~ _ დოსტოევსკისეული ეს ფრაზა მისთვისაც მრავალმნიშვნელოვანია და საიდუმლოებით არის სავსე. `უცოდველი მშვენიერების~ პალიფსესტური შინაარსის მიღმა ჯვარცმული მაცხოვარიც იგულისხმება, რომელიც ადამიანთა შორის დადიოდა და როგორც გიორგი ლეონიძე წერდა, მათ `შროშანებზე~ ესაუბრებოდა. ვაჟა-ფშაველა `სტუმარ-მასპინძელში~ როცა აღწერს, რა გაშმაგებით მიემართება ხალხი სასაფლაოსკენ, რათა ზვიადაური პირუტყვივით დაკლას, პოეტის მზერა ამ დროს შეამჩნევს:
`მზე ჯერ არ ამოსულიყო,
ნამს ჯერ ბალახზე ეძინა~.
პოეტებისთვის დიდ საფიქრალად არის ნაქცევი, როგორ შეიძლება ამ უთვალავფერიან სამყაროში ადამიანს სხვისი მოკვლის ფიქრი ჯერ გაუჩნდეს და შემდეგ განახორციელოს. თუმცა კაენური ცოდვა კაცობრიობას მძიმე ტვირთად აწევს. გრიგოლ ორბელიანიც ასევე ჩავარდნილა საგონებელში: `ამ მშვენიერსა დილასა კაცს რად სურს სისხლი კაცისა?~ (`სადღეგრძელო~). გვახსენდება აკაკი წერეთლის `თორნიკე ერისთავის~ ის ეპიზოდიც, როდესაც მთვარე გაოცებული დაჰყურებს ომში დახოცილ ადამიანებს:
`ამოჰყო თავი მაღალ მთის წვერით
და გადმოჰხედა ნაზად ბრძოლის ველს,
კაცის ქვეყნიურს ბნელსა საქმესა
მაღლით ციური აფენდა ნათელს~.
ასე რომ, მირზა გელოვანი აგრძელებს ქართული ლიტერატურის ტრადიციას, რომელიც ერთგვარ გაორებულობას ამჟღავნებს, ერთი მხრივ, აღტაცებულია საბრძოლო სულისკვეთებით, მეორე მხრივ კი, წინააღმდეგია ნებისმიერი სისხლიანი დაპირისპირებისა.
ამ წინააღმდეგობას კარგად ხსნის დიმიტრი უზნაძე თავის წერილში `ომის ფილოსოფია~. მისი აზრით, ჩვენი ჩვეულებრივი აზროვნება სიკვდილს ბოროტებისა და უბედურების სახელით ნათლავს. მისთვის სიკვდილი ვერაფრით გამართლდება. ამიტომ მკვლელს უდიდესი სასჯელის ღირსად აღიარებს. მაგრამ იწყება ომი… და ჩვენი აზრი და გრძნობა ძირფესვიანად იცვლება~. `ჩვენი ღირებულებათა მწყობრი სისტემა ერთბაშად ნიავდება, მისი შემაერთებელი და დამსრულებელი ძალა _ სინდისი ძირფესვიანად ირყევა; და მტრის სიკვდილი სასიქადულო და სანატრელი ამბით ეპკურება ჩვენს სმენას. ერთ დღეს ასი ათასობით ისრისება ადამიანის ნორჩი სიცოცხლე, ხმება გულში დარგული ვარდები იმედებისა, და ყველა ეს სხვა დროს რომ ბოღმით ავსებდა ჩვენს არსებას, ახლა სანეტაროდ გაგვხდომია, და თუ ვინმემ თავი ისახელა მტრის ბანაკის მუსრის გავლებით, ჩვენ სასიქადულოდ მიგვაჩნია მისი ,,რაინდობა” და რაც უფრო მეტი დამღუპველი იქნება მტრისთვის მისი მახვილი, მით უფრო მეტად ვაჯილდოვებთ მას. ათასი კაცის სისხლში ამობანილი ხელი გმირისა და კეთილისმყოფელის ხელად გვეჩვენება. ცხადია, რომ ომიც ძირფესვიანად ათავისუფლებს ჩვენს სულიერ ცხოვრებას გონების კატეგორიების ბატონობისაგან, და ამ გზით ჩვენს პირდაპირ უშუამავლო შეფასებას კვალს უკაფავს~.
მირზა გელოვანი ფრონტიდან გამოგზავნილ წერილებში წერდა, რომ ცხოვრება იყო მისი მასწავლებელი და ჯარისკაცობასაც განიცდიდა, როგორც ბედისწერის წიგნის ერთ ფურცელს, რომელზეც თავისი ფიქრის ანაბეჭდებს მხატვრულ სახეებად აქარაგმებდა. `მარცხენა გულის ჯიბეში ქართული იები~ ჰქონდა და ამიტომაც მის მუზას ქვემეხის სროლა ვერ ადუმებდა.
ესთეტიზებული ომის სურათები უხვადაა ქართულ პოეზიაში, `ვეფხისტყაოსანი~ მტრის ხოცვას, `მძლეთა მებრძოლთა მძლეობას~, რაინდის უცილობელ თვისებად ასახელებს. გრიგოლ რობაქიძე შედევრად მიიჩნევდა ვაჟას ლექსს `ფშაველი ვაჟკაცის წერილი~, რომელშიც პირველ მსოფლიო ომში წასული ქართველი კაი ყმის ფიქრებია გადმოცემული (თუმცა არც პირველი და არც მეორე მსოფლიო ომი არ იყო ქართული სახელმწიფოსთვის. საქართველო მხოლოდ იმპერიის ნაწილი იყო ორივე შემთხვევაში და ევალებოდა სხვისი მიწის დაცვა. სამწუხაროდ, ისიც იზიარებდა იანიჩარის ტრაგიკულ ხვედრს, ილია რომ წერდა:
`ვსთქვი, თუ ვისთვის შენ კისკასობ,
ვისთვის იჩენ სიმარდესა,
შენი რაა, რომ ამშვენებ
შენს დამღუპველ ოსმალეთსა~ (`იანიჩარი~).
ვაჟას ამ ლექსის ლირიკული გმირი დედას ბრძოლის ამბებს უყვება, მონათხრობში რეალური და მითიური ერთმანეთს გადაეწვნება. მებრძოლისთვის ეს ბრძოლა თითქოს ბოროტებისა და სიკეთის ჭიდილია, ამიტომაცაა, რომ ხედავს. როგორ იბრძვის მათთან ერთად ლაშარის ჯვარი (ისევე, როგორც `ბახტრიონში~).
ტიციან ტაბიძე საგანგებო ესეს უძღვნიდა ამ საკითხს: `ომის თემა ქართულ მწერლობაში~, მისი აზრით, `ომისთვის არც ერთ ხალხს ისეთი გრძელი და საგმირო პოემა არ დაუწერია, როგორც ქართველს და ამ პოემის ეპილოგი ჯერ კიდევ დაუწერელია, ჯერ კიდევ ელის ქვეყანა ახალ სასწაულებს… აბა წაიკითხეთ „ქართლის ცხოვრება~! ბერი მემატიანე სარდალივით ლაპარაკობს, სენაკშიაც შედის სისხლის ალმური. … ქართველი მწერლობა, ბევრში უკან მიმყოლი ევროპის მოწინავე იდეებისა, პაციფიზმზე ყრუ იყო თავისი უმრავლესობით და ერთხელაც არ უღალატია ძველი ტრადიციებისათვის. აკაკი წერეთელი მოხუცობაშიაც ნატრობდა თეთრი ჭაღარის მტრის სისხლით შეღებვას~.
მირზა გელოვანმა იცოდა, რომ ამ ომში ის იყო არა მხოლოდ კონკრეტული კერძო პიროვნება, არამედ, ქართველი, რომელსაც უნდა ებრძოლა ისე, როგორც მის წინაპრებს, როგორც მისი ერის ზნეობრივ იდეალებს შეეფერებოდა. უამრავი მამაცი ვაჟკაცის სახე გაიელვებს მის ლექსებსა და ბალადებში.
გრიგოლ რობაქიძის აზრით, ხელოვანი ომის დროს ღრმა და საშიშ რყევას განიცდის, მაგრამ ეს შექმნის სურვილსა და უნარს არ აკარგვინებს, რადგან `მსოფლიო ხანძრის საშინელ დღეებში~ `მისი მხატვრული ენერგია შეკუმშულია, მიმართულია სიღრმისკენ დილის ვარდისფერი ფრთების მოლოდინში, რომ ხალისის გაიფანტოს შემოქმედებითი მზის სხივებში~.
ომმა მირზა გელოვანში ვერ ჩაკლა ხელოვანი. იგი პოეზიის გზით რეალურ სამყაროს გარდაქმნიდა, მხატვრულ განზომილებაში სიკვდილს ახალ ღირებულებას ანიჭებდა, ამგვარად გადალახავდა ომის სისასტიკესა და სიკვდილის შიშს. მისი იმედი მეტაფიზიკური იყო და, შესაბამისად, სიცოცხლეც სცილდებოდა მატერიალურ საზღვრებს და სულიერ სივრცეში აგრძელებდა აქტივობას.
მისთვის ომი იქცა სულიერ გამოცდად და ამ გზით საკუთარი თავისა და სამყაროს კანონზომიერებათა შემეცნების საშუალებად. ამიტომაც ომის ერთგვარად ჩაკეტილი სივრცე, რომელიც თავისუფლებას უზღუდავდა, ვერ იქცა დამაბრკოლებლად, რადგან ის ჭეშმარიტად თავისუფალი პოეზიაში იყო.
ომის დამღუპველ ქაოსს, სისხლის ორგიას, კაცთაკვლის ექსტაზს ის უპირისპირებს ნათელ, მწყობრ, კლასიკურ, რითმიან, კონვენციურ ლექსს, საოცარი მელოდიურობით აღბეჭდილს:
`ნუ მწერ, რომ ბაღში აყვავდა ნუში,
რომ მთაწმინდაზე მზე დაწვა თითქოს,
რომ საქართველო ამ გაზაფხულში
როგორც ყოველთვის, წააგავს ხვითოს~.
მისი ლექსის რიტმიკა და პლასტიკა დახვეწილი და ნატიფია, ტკივილი კი იღვრება სტრიქონებიდან, მაგრამ მაშინვე აბსტრაგირდება, მეტაფიზიკურ რეალობად იქცევა, თუნდაც მკითხველს თვალებიდან ცრემლები ღვარად წამოუვიდეს, ეს ცრემლები მაინც ნათელი ფერებითა და სინათლით სავსე იქნება. სწორედ ეს განსაზღვრავს მირზა გელოვანის პოეზიის ჯადოსა და თილისმას.
გალაკტიონის პოეზიის სიყვარულმა იგი მისი პოეტური სკოლის ნიჭიერ მიმდევრად აქცია. ის ეთაყვანებოდა მის პოეზიას:
`მაგრამ შენ მოხველ,
ჩვენი მზეც ნახე,
ყველა მზეებზე უფრო უზადო,
დაე, პოეტის საყვარელ სახელს
მხოლოდ გვირგვინმა უმუზარადოს~ (`გალაკტიონ ტაბიძე~).
გალაკტიონისეული სიტყვის დახვეწილობა, ფერების, ხმებისა და სურნელის ნიუანსობრივი გადმოცემა მირზა გელოვანის პოეტური აზროვნების მთავარი მახასიათებელია. მისთვისაც `თოვლია სამშობლო~:
`თოვლი მოვიდა, ო, არა თეთრი,
სულ სხვანაირი თოვლი მოვიდა,
მგონია, მოხვალ, შენ მოხვალ ერთი
და თოვლის სპეტაკ კუბოს მომიტან~.
სიკვდილი და სიცოცხლე აქ ერთმანეთს ისე ნაზად და უმტკივნეულოდ ერწყმის, როგორც შეღამებისას სინათლე გადადის სიბნელეში რბილად და თბილი ტონალობით. საგულისხმოა, რომ სითეთრეს არანაირი ლაქა არ ბღალავს, სიკვდილი მოდის, როგორც ღვთაებრივი საჩუქარი, სიყვარულთან წილნაყარი:
`დამმარხე თოვლში, დამმარხე ქარში,
თორემ მომბეზრდა მიწა ბოროტი,
იჩქარე, სანამ თოვლივით წავშლი
შენზე ფიქრებს და შენზე მოლოდინს~.
თეთრი, როგორც სიწმინდე და უბიწოება, უპირისპირდება ბოროტ მიწას, რომელიც ფერის დაუსახელებლად, რა თქმა უნდა, შავთან ასოცირდება. თითქოს სატრფოს ნაცვლად სიკვდილზე ქორწინდება და ეს თეთრი კუბო, უკვდავებისა და მარადისობისკენ წაიღებს ბედნიერების მოლოდინით დაღლილ მის ცხედარს. ეს უტკივილო გადასვლა სითეთრეში უხილავ სამყაროსთან ზიარებაა, იმ ერთთან მიახლოებაა, რომელიც თეთრია და საკუთარ თავში ინახავს ფერადოვნების პოტენციას. ისევ ბუნებრივად ჩნდება გადაძახილი გალაკტიონთან:
`თოვს! ამნაირ დღის ხარებამ ლურჯი
და დაღალული სიზმრით დამთოვა,
როგორმე ზამთარს თუ გადავურჩი,
როგორმე ქარმა თუ მიმატოვა~.
მისი მხატვრული სახეები, როგორც აღვნიშნეთ, დახვეწილი და სალონურია, დაცლილი ყოველგვარი სიყალბისა და პათეტიკურობისაგან:
`და როგორც კარტში აგურის ქალებს
გქონდათ ქერა თმა და ყელი ბროლის~.
სატრფოს მშვენიერების პლასტიკური აღქმა მკითხველის თვალწინ აცოცხლებს ქერათმიან ლამაზმანს, რომელსაც ყამარისეული ჯადოსნობა აქვს. ზღაპრისეულმა ყამარქალმა ხომ სწორედ თმებით აიყვანა ამირანი კოშკში. თმა მითოლოგიურადაც მზეთუნახავების უმნიშვნელოვანესი ატრიბუტია, ჭინკებსა და ალებს გრძელი და ლამაზი თმები აქვთ, ნებისმიერი მოკვდავის მოხიბვლა რომ შეუძლიათ. ქალღმერთ დალის უპირველესი სამშვენისიც ხომ ოქროსფერი დალალებია. ამიტომ პოეტის სტრიქონები:
`მე გპირდებოდით, რომ დავბრუნდები,მე თქვენი თმები დამაბრუნებენ~_
გაისმის, როგორც გადაძახილი უხილავ ლეგენდასა და ზღაპართან, მითოლოგიურ შრეებთან, სადაც სამყაროსეული კანონები უქმდებიან, შესაბამისად, სიყვარული იქცევა ძალად, რომელიც ლირიკულ გმირს დრო-სივრცეს გადაალახვინებს და სამშობლოში, საყვარელ ქალთან დააბრუნებს:
`..და ქორწილს ზეცის სუფრაზე გავშლი,
ოღონდ მოსვლამდის, ოღონდ ბოლომდის,
როგორც გაზაფხულს Eელიან მთაში,
შენი ლამაზი თრთოლა მელოდეს~.
ეს ეხმიანება `ვეფხისტყაოსნისულ~ სიხარულს: `სახლ-საყოფი არა ჰმართებს, ცამცა გაიდარბაზესა~.
მართალია, პოეტი ხედავდა:
`შენ მიდიოდი,… გზა იყო სისხლის
და ბავშვის თვალებს უცვლიდა იერს~ (`შენ~), მიუხედავად ამისა, გულში მაინც რჩებოდა ბავშვური გულუბრყვილობა და ამგვარი დაულაქავი მზერით აღქმული სამყარო:
`და სადმე ტყვია თუ გააცივებს გულს საშინელი განადგურებით
მე მაპატიეთ, ო, მაპატიეთ დანაშაული არდაბრუნების~.
„სიკვდილით მან სიყვარული გააქვავა. უძრავ მარადიულობაში მიუჩინა ადგილი“, _წერს თანამედროვე ფრანგი მწერალი დავიდ ფონკინოსი. მირზა გელოვანმა პოეზიის გზით სიყვარული წარმავლობას გამოსტაცა და მარადიული სიცოცხლე მიანიჭა. ამ ლექსების ყოველი წაკითხვისას თავიდან იბადება სიყვარული, ისევე მძაფრად და თავბრუდამხვევად, როგორც ფენიქსი თავისი ფერფლიდან.
ის ამ ომში უნებურად მსხვერპლიც იყო და ჯალათიც. ამას თვითონ ყველაზე მეტად განიცდიდა, ამიტომაც წერდა ფრონტიდან გამოგზავნილ წერილში: `მე მჩვეოდა წყნარი ღიმილი. ახლა გადავეჩვიე ღიმილს და მხოლოდ მაშინ, როცა მტერი გარბის ჩვენი ცეცხლის ქვეშ, როცა დაჭრილთა ოხვრა, ან მტრის გვამების ცივი შემოხედვა მხვდება წინ მიმავალს, ვიცი: ჩემ ბაგეზედ დარბის ღიმილი, ღიმილი კაცის, რომელიც გააშმაგა შურისძიების წყურვილმა~. თუმცა ომის ურჩხულმა ვერ შთანთქა მისი პოეტური სინაზე. 1943 წელს ფრონტიდან გამოგზავნილ სხვა წერილში წერს: `იბსენის სიტყვები მომაგონდა: `რაც უნდა ბნელი იყოს ღამე, მას შესცვლის მუდამ მზიანი დილა~. აი, ღმერთმანი, მოვიდა იგი, მზიანი დილა~.
მზიანი დილა სიმბოლურად მისი პოეზიაა, რომელიც მკითხველს აჯერებს სიკეთის და სიყვარულის უძლეველობასა და მარადიულობაში.
