საგანმანათლებლო, შემეცნებითი თუ აღმზრდელობითი ლიტერატურის შეთავაზება სიტყვიერების მასწავლებლებს ნამდვილად არ გვიჭირს. ამ მხრივ ნიშანდობლივია იმის გათვალისწინება, რომელი ნაწარმოები, როდის, რა მიზნით უნდა გავაცნოთ, ვასწავლოთ თუ ვურჩიოთ წასაკითხად ჩვენს მოსწავლეებს.
აღნიშნული თვალსაზრისით უმნიშვნელოვანესად მიმაჩნია „ბალავარიანი“, წიგნი, რომლის მონაკვეთების სასწავლო მიზნით შეთავაზება და ესგ-ით დასახული კონკრეტული მიზნების მიღწევა სწავლების სამივე საფეხურზე შესაძლებელია.
,,სიბრძნე ბალავარისა“ შუა საუკუნეების ქრისტიანული მწერლობის უმნიშვნელოვანესი ნაწარმოებია. როგორც ცნობილია, მას საფუძვლად უდევს თქმულება ბუდას (საკია მუნის) დაბადებისა და აღზრდის შესახებ. ამბავი იმდენად საინტერესო იყო, შეიქმნა მისი მუსლიმანური და ქრისტიანული ვერსიები. „ბალავარიანი“ ქართულად პირველად დაახლოებით IX საუკუნეში არაბული ქრისტიანიზებული ვერსიიდან უთარგმნიათ. X-XI საუკუნეების მიჯნაზე წმინდა ექვთიმე მთაწმინდელმა ის ქართულიდან ბერძნულ ენაზე გადათარგმნა, ასე ეზიარა ევროპა ბალავარის სიბრძნეს.
ვფიქრობ, თუნდაც ეს ფაქტი აუცილებლად უნდა იცოდნენ მოსწავლეებმა.
თხზულება უნიკალურია იმიტომ, რომ მასში ჭეშმარიტებას იპოვის ნებისმიერი სარწმუნოების მიმდევარი თუ ათეისტი. ამაზე მეტყველებს ბუდისტური, მუსლიმანური და ქრისტიანული ვარიანტები. პერსონაჟების მსჯელობა და დამოკიდებულებები ისეა გადმოცემული, რომ დაცულია ზოგადი პრინციპები და ფასეულობანი.
მიუხედავად ძველი ქართულის ენობრივი სირთულისა, ტექსტი იკითხება ხალისით და ინტერესით, ძირითადი ამბის გაგება მოსწავლეებს არ უჭირთ.
ქვემოთ წარმოვადგენ რამდენიმე საინტერესო პარალელს, რომელიც ვფიქრობ, მნიშვნელოვანი იქნება როგორც საგაკვეთილო პროცესში, ასევე არაფორმალური სწავლებისას.
ეს და მსგავსი კვლევა-აღმოჩენები მოსწავლის მრავალმხრივ უნარებს ავითარებს და, ფაქტობრივად, აზროვნების ყოველ დონეს მოიცავს.
,,ბალავარიანი“ და „სიბრძნე სიცრუისა“
(პარალელები)
| „სიბრძნე ბალავარისა“ | „სიბრძნე სიცრუისა“ |
| 1. წინაამბავი – უშვილო მეფეს უფალი უწყალობებს დიდი ხნის ნანატრ პირმშოს. | წინაამბავი – უშვილო ფინეზ მეფეს ღმერთი მისცემს ვაჟს. |
| 2. უფლისწულ იოდასაფის აღმზრდელად შეარჩიეს კერპთმსახური ზანდანი, რომელსაც ევალებოდა, დაეცვა მეფისწული და ჰყოლოდა ჩაკეტილ სივრცეში, რათა არ გაეგო იმ განსაცდელების შესახებ, რომელიც ამქვეყნად არსებობს. | ჯუმბერის აღმზრდელი ლეონი მეფემ სიზმარში ნახა. |
| 3. ბრძენი ბალავარი ფარულად იღვწის, მისი მოქმედებები აბენეს მეფის წინააღმდეგ არის მიმართული, ანუ ცდილობს იოდასაფს გონების თვალი აუხილოს. აბენესისთვის მიუღებელია ბალავარის მოქმედებები. | ლეონის აღზრდის პრინციპებიც არ არის მოსაწონი ფინეზ მეფისა და მისი კარისკაცებისათვის. ლეონიც ცდილობს, დაჩაგრულთა და გლახაკთა განცდები „შეასწავლოს“ უფლისწულს. მეფე აღშფოთდება ლეონის ქმედებებით. |
| 4. ბალავარი მეფის წინაშე წარდგება და ცდილობს, დაარწმუნოს, რომ მისი მსოფლმხედველობა სწორია. | ლეონი მეფის წინაშე იმართლებს თავს. |
| 5. იდეური ხაზი იგავებით ვითარდება. | თხზულების იდეა გადმოცემულია იგავებით. |
| 6. იგავებს ამბობს მხოლოდ ბალავარი. | იგავებით მეტყველებს ყველა პერსონაჟი. |
| 7. ,,ბალავარიანის“ დასასრულ აბენეს მეფე მოექცევა ჭეშმარიტებისაკენ და რწმუნდება ბრძენი ბალავარის სიმართლეში. | „სიბრძნე სიცრუისა“ მთავრდება მეფისა და ლეონის დაზავებით. „სიტყვა საქმიანი და საქმე სიტყვიანი“ მოეწონა მეფეს. |
| 8.,,ბალავარიანის“ ერთ-ერთი პერსონაჟის სახელია რაქისი, იგი ბრძენი ვარსკვლავთმრიცხველია, ეწინააღმდეგება ბალავარს. | ,,სიბრძნე სიცრუის“ პერსონაჟი რუქა მეფის ერთგულია და უპირისპირდება ლეონს. |
| 9. უფლისწული იოდასაფი ბალავარის გამოჩენამდე უმეცარია, მან ზანდან მზრდელისგან გაიგო სიმართლე. მანამდე არ იცოდა, რომ ამქვეყნად არსებობენ გაჭირვებული ადამიანები და სიცოცხლეს გააჩნია დასასრული. | უფლისწულ ჯუმბერს ლეონმა ასწავლა „გლახაკთა, სნეულთა და მდაბიოთა ჭირნი“. |
არანაკლებ მნიშვნელოვანია ისიც, რომ ორივე ნაწარმოებში წარმოდგენილია წოდებრივ-უფლებრივი ორმაგი იერარქია. ,,ბალავარიანში „წოდებრივი ხაზი ასეთია – მეფე აბენესი, იოდასაფი, ზანდან მზრდელი, რაქისი, ბალავარი, მსახურნი. ხოლო სარწმუნოებრივი იერარქიის კიბეზე დგანან – ბალავარი, იოდასაფი, გაქრისტიანებული აბენეს მეფე, მსახურნი.
სულხან-საბას „სიბრძნე სიცრუისას“ აღნიშნული თვალსაზრისით ასე გავიაზრებთ:
წოდებრივ-უფლებრივი იერარქია – ფინეზი, ჯუმბერი, ლეონი, რუქა, სედრაქი, მსახურნი;
იდეურ-ზნეობრივი ხაზი – ლეონი, ჯუმბერი, ფინეზი, სედრაქი.
„ბალავარიანის“ ქრისტიანული კატეხიზმო, ანუ
დებატები თემაზე – გზა ჭეშმარიტებისაკენ
„ბალავარიანი“, როგორც სასწავლო რესურსი, სხვადასხვა ასპექტით შეიძლება განვიხილოთ. პერსონაჟთა დიალოგები ისეა წარმოდგენილი, რომ კითხვა-პასუხები იძლევა დაფიქრების, განსჯის, ახსნის, დამოუკიდებელი აზროვნების უნარისა და დამოკიდებულებების გამოხატვის გზით ჭეშმარიტებამდე, მარადიული ფასეულობების აღიარებამდე მისვლის საშუალებას.
ტოლერანტობის კლასიკური მაგალითია მოხუცი ბალავარის სიბრძნე, ამავდროულად არგუმენტირებულ მსჯელობაზე ნათელი წარმოდგენა გვექმნება თითოეულ პრობლემურ კითხვაზე გაცემული პასუხებით. ბალავარი და იოდასაფი სწორედ ამ საშუალებით ახერხებენ მოწინააღმდებეთა დარწმუნებას იმაში, რომ მათი დამოკიდებულებები სამართლიანი და ფასეულია. ბრძენი მასწავლებელი და მისი აღზრდილი ოსტატურად „იგერიებენ“ განსხვავებული პოზიციის წარმომადგენელთა შემოტევებს. აქ არ შეიძლება არ გაგვახსენდეს წმინდა შუშანიკის სიტყვები – ,,შენ ღმერთი ძილსა შინა ნუ გგონიეს, რომელმან განუმზადოს სიტყვანი პირსა კაცისასა, რამეთუ უფალი თუით იტყვის, მე მიუგო სიტყუაი თქვენ წილ“. უფლის შთაგონებით მეტყველებენ ბალავარი და იოდასაფი, ჭეშმარიტება თვით უფალია. სიყვარული, სიკეთე და სამართლიანობა კერპთაყვანისმცემელი მამისთვისაც მისაღები აღმოჩნდა და ამიტომაც მოექცა ქრისტეს რწმენაზე.
განსაკუთრებით გავამახვილებ ყურადღებას დებატების ეთიკაზე. კამათის წესებს იცავენ პერსონაჟები, თუმცა ამ მხრივ სამაგალითოა ბრძენი ბალავარის როლი. დინჯი, აუღელვებელი, გაწონასწორებული მოძღვარი ცდილობს და ახერხებს კიდეც, რომ არგუმენტებითა თუ მაგალითებით დაარწმუნოს მეფე და მისი სახლობა ჭეშმარიტებაში.
უაღრესად საინტერესო და სახალისოა ეს დებატები, თუნდაც ის მონაკვეთი, როდესაც მოხუცი ბალავარი აცხადებს, რომ მხოლოდ 12 წლისაა, ამ შეუსაბამობას კი ასე ხსნის – „რადგან ღმერთსა სრულიად დაუსაკუთრე თავი ჩემი, ათორემეტი წელი არს“.
მთავარი გზავნილი, რისთვისაც ღირს ძველი მწერლობის ამ გამორჩეული ნაწარმოების წაკითხვა, ასე ჟღერს – „შიშველი განიღონ სოფლითა მისით და შთააგდონ მღვიმესა ბნელსა“, ამიტომაც ერთადერთი, რითაც სიცოცხლე ფასობს, სიკეთე და სიყვარულია.
არსებობს ასეთი გამონათქვამი – „ყველაფერი დიდებული მარტივია“. მოსწავლეებისათვის ძალზე საინტერესოა ის მონაკვეთები, როდესაც ბალავარმა უნდა მოიხმოს მტკიცებულებები იმისათვის, რომ უფალი არსებობს. ბრძენი ძალზე მარტივად, თუმცა მრავლისმეტყველად პასუხობს: თუკი ადამიანი რამე საგანს ეხება, იცის, რომ მას შემოქმედიც ჰყავს, ციდან არაფერი ჩამოვარდნილა… განა შეიძლება უძირო ცას და ქვეყანას არ ჰყავდეს ავტორი?!… თუნდაც ადამიანის ურთულეს აგებულებაზე დაკვირვებაც კი საკმარისია იმისათვის, რომ უფლის ხელი დავინახოთ…
ბალავარმა დაფარულ სიბრძნეს აზიარა ჭეშმარიტების მაძიებელი ჭაბუკი იოდასაფი. თანამედროვე მოზარდიც მიიღებს პასუხს მისთვის საინტერესო კითხვებზე, მით უფრო, აღნიშნული თემები და იდეები გამჭოლია და ქართულსა თუ მსოფლიო ლიტერატურაში არაერთხელ დასმულა.
მაგალითისთვის ერთ ასეთ კითხვას მოვიხმობ. იოდასაფი არცთუ მიამიტად ეკითხება მოძღვარს – იქნებ ვინმემ ტყუილად გამოაცხადოს თავი ღვთის მოციქულად?
ბალავარის პასუხი ასეთია – „დაფარულთამცა მისთა გამოცხადნე საქმენი მისნი, რამეთუ მოთმინებასა ასწავებენ და თვით ვერ მოთმინე არიან, სახიერებასა ასწავებენ და იგინი მანკიერებითა სავსენი არიან, ვერცა შემძლებელ არიან ყოფად სასწაულებსა“. სახარებისეული შეგობენაც ხომ ანალოგიურია – „სარწმუნოება თვინიერ საქმისა მკვდარ არს!“, გავიხსენოთ ილიას „საქმით მეტყველი სული“.
…და ყველაზე ნიშანდობლივი ის შედეგია, რომელიც აღზრდის ამ მეთოდით მიიღო ბრძენმა, უფლისწული უარს ამბობს ტახტის მემკვიდრეობაზე და უფლის გზას შეუდგება. ჭეშმარიტებამ სძლია ძალაუფლების ცდუნებას.
იგავთმეტყველება „ბალავარიანში“
თხზულება, განსხვავებით „სიბრძნე სიცრუისაგან“, იგავთა სიუხვით არ გამოირჩევა. თუმცა ბალავარის მიერ არგუმენტებად მოხმობილი იგავები სიბრძნის ჭეშმარიტი ნიმუშებია და, აქედან გამომდინარე, საოცრად თანამედროვეცაა. იგავებში (,,ორი კიდობანი“ სამი, მეგობარი“, ,,კაცი და ჩიტი“, „უფლისწული და ნუკრი“) წარმოდგენილი სიტუაციები სწავლების ნებისმიერ საფეხურზე შეიძლება გახდეს განსჯისა და შეფასების საგანი.
როდის და რა ფორმით შეიძლება თხზულების შეთავაზება მოსწავლეებისათვის?
სწავლების დაწყებით საფეხურზე მართებული იქნება იგავებისა და მთავარი ამბის პერიფრაზის შეთავაზება.
ეს ნაწარმოები საბაზო და საშუალო საფეხურზე მასწავლებელს შეუძლია, როგორც ძველი მწერლობის შესწავლისას, ისე სხვა პრობლემების განხილვის დროს, ან თუნდაც არგუმენტირებული ესეს პრინციპების გაცნობისას გამოიყენოს რესურსად.
სწავლა-სწავლების თანამედროვე მეთოდები და მიდგომები შესაძლებლობას გვაძლევს „ბალავარიანი“ ესგ-ის მოთხოვნებს მივუსადაგოთ და დასახულ მიზანს მრავალმხრივი აქტივობებით მივაღწიოთ – როლური თამაშით (იგავებისა და ძირითადი ამბის მიხედვით), დებატებით, დისკუსიით, თავისუფალი გაკვეთილებით, საწრეო მუშაობით, მკითხველის თეატრით, პროექტებით სწავლებით და სხვა ნებისმიერი აქტივობით, რომელსაც მასწავლებელი მოსწავლეებთან ერთად მიზანდასახულად წარმართავს.
გამოყენებული ლიტერატურა :
ძველი ქართული მწერლობის ძეგლები /ქრესტომათია/
გამომცემლობა „საქართველო“ 1978 წელი
ნინო მასურაშვილი
სურამის I საჯარო სკოლის
ქართული ენისა და ლიტერატურის წამყვანი მასწავლებელი
