ადამიანის აზროვნება უნიკალურია, ის გამუდმებით ახლის ძიებაშია და ამ აზრების „დალაგებაში” გამოისახება კიდეც ჭეშმარიტი ცოდნის ორიენტირები, ახალი აზრები და იდეები. მათი ფორმირება ძირითადად სასკოლო ასაკში ხდება, ამიტომ სწავლების პროცესში მთელი რიგი თავისებურებების გათვალისწინებაა საჭირო.
ისტორიის საგნის სწავლებისა და ისტორიული ცოდნის ფორმირების პროცესში ყურადსაღებია, რომ ისტორიამ, როგორც „მეცნიერებამ წარსულის შესახებ”, სამუდამოდ „იტვირთა” ფაქტებისა და მოვლენების შეფასების, ჰიპოთეზებისა და მტკიცებულებების წამოყენების, ობიექტურობისა და სუბიექტივიზმის გამოვლენის, შეხედულებებისა და კომენტარების გადმოცემის როლი, მაგრამ, ამასთანავე, ყოველთვის გვიჩნდება სურვილი, ვიპოვოთ ის კონკრეტული სივრცე, სადაც ამ როლს იგი ყველაზე ეფექტურად განახორციელებს, ადამიანური აზრების ფორმირებისა და განვითარებისთვის ყველაზე ოპტიმალური იქნება და ისტორიული ცოდნის ლაბირინთებშიც სწორ გზას გვაპოვნინებებს. ასწავლო მოსწავლეს ამ ლაბირინთში სწორად ორიენტაცია და მისცე გასასვლელი გზის ძიებისა და არჩევანის თავისუფლება, შეცდომების დანახვისა და შეფასების აუცილებლობა, ნიშნავს მისცე მოსწავლეს ისტორიული რეალობის მოდელირების მექანიზმი.
დღეისათვის მოსწავლეთა უმრავლესობა საკმოდ ადრეულ ასაკში ახერხებს ვირტუალური რეალობის მოდელირებას: თამაშობენ რა ფანტაზიების სამყაროში, ისინი ქმნიან გმირებს, იარაღებს, არმიებს, ქალაქებსა და სახელმწიფოებს და ეს ყველაფერი მათ შინაგან სამყაროზეც აისახება. მაგრამ ისტორიული რელობის ცოდნამ შეიძლება კიდევ უფრო მეტი მასალა მისცეს მოსწავლეს ასეთი მოდელირებისთვის, წარმოსახვის განვითარებისთვის, რადგანაც ისტორიული ცოდნაა ის საფუძველი, რომელიც ადამიანური ცხოვრების კანონზომიერებას და სპეციფიკას ყველაზე მეტად გვამცნობს და გვიჩვენებს; იგი თავის თავში მოიცავს ადამიანთა ასეულობით წლის გამოცდილებას, რომელსაც ზედმეტი დოგმატიკისგან თუ გავათავისუფლებთ, კარგ საფუძველს მივიღებთ შემოქმედებითი უნარებისა და თვითგამოხატვის განვითარებისთვის. და მთავარი ისევ იმ სივრცის პოვნაა, რომელშიც შემოქმედებით ექსპერიმენტს ჩავატარებთ და მივალთ არა მხოლოდ უბრალოდ რეალურობის გადმოცემასთან, ასახვასთან, არამედ ახალი ცოდნის აღმოჩენასთან, სამყაროს აღქმის ალტერნატიულ გზასთან. ასეთ სივრცეს ხელოვნება გვთავაზობს წარმოსახვითი ანუ ვიზუალური ხატის/სახის/სიმბოლოს სახით.
აღსანიშნავია, რომ განათლების მეცნიერებაში ცნება „სახეს” უმეტესად მეორეხარისხოვანი როლი აკისრია, მაგრამ თუ სიტყვის შინაარსს დავუკვირდებით, მივხვდებით, რომ ის მიუთითებს ნათლით ავსებაზე ანუ პიროვნების სახის/ხატის გა-ნათლებაზე. და მართლაც, თავისი შინაარსით სკოლა უდიდეს როლს ასრულებს ბავშვის შემეცნებითი სამყაროს განვითარებაში: მოზრდილობაშიც კი ადამიანი მეტწილად სასკოლო ასაკში დაგროვებული წარმოსახვებით საზრდოობს და იმდროინდე
ლი მაგალითებით მიჰყვება ცხოვრების გზას, ამიტომ არ შეიძლება სათანადოდ არ შევაფასოთ სახე/ხატის პედაგოგიური მნიშვნელობა.
წარმოსახვა მჭიდრო კავშირშია ასოციაციასთან, რამდენადაც ის „გადაიქცევა” აზრებად. ემოციების მოზღვავების მიზეზი კი ბევრი რამ შეიძლება იყოს: სიტყვა/ტექსტი, გამოსახულება, ხმა, ვიდეო და სხვ.
ისტორული მოღვაწის გამოსახულება, ხატი/სახე ყველაზე ხშირად ინფორმაციას ეფუძნება, ხოლო სახელმწიფოს სახე/ხატი – ცოდნას მის მმართველებზე, პოლიტიკაზე, საერთაშორისო ურთიერთობებზე, გეოგრაფიულ ადგილმდებარეობაზე და ა.შ. იგივე ხდება, როცა საუბარია ეპოქებზე, პერიოდებზე. ცხადია, რომ ასეთი სახე/ხატების ვიზუალურ აღქმას უდიდესი საგანმანათლებლო და აღმზრდელობითი მნიშვნელობა აქვს, რადგან ამ გზით გაცილებით „ნათლად” დავინახავთ შესასწავლი მასალის შინაარსს.
როგორც წესი, სახელმძღვანელოებში მნიშვნელოვანი ადგილი უკავია ვიზუალურ მასალას და არც ისაა სადავო, რომ ტექსტი ისტორიის შესწავლისთვის ამოსავალი წერტილია, მაგრამ მასალის ვიზუალიზაცია ინფორმაციის აღქმის „ყველა არხს” ხსნის და მასალა ამის წყალობით გაცილებით უკეთ გვამახსოვრდება.
მაგალითად, ისტორიის შესწავლისას ვიზუალურ მასალად შეგვიძლია გამოვიყენოთ პლაკატები (სურ. 1):
მოცემული მასალის საფუძველზე შესასრულებელი დავალება შესაძლოა ასეთი შინაარსისა იყოს: განსაზღვრეთ, რომელი მოვლენები დაედო საფუძვლად ამ პლაკატებს.
პლაკატებს შესაფერისი აზრობრივი დატვირთვა აქვს და ისინი მთელი რიგი ისტორიული მოვლენების კრებითი სახეა, რომელშიც ასახულია თანამედროვეთა დამოკიდებულება მიმდინარე მოვლენების მიმართ.
კიდევ უფრო დიდია მოთხოვნილება მასალის ვიზუალიზაციისა სამოქალაქო განათლების სფეროში, როდესაც ყველა ცნება თითქმის „დახატვას” და სურათებად წარმოსახვას ითხოვს.
მასალის ვიზუალიზაციის, სახე/ხატი/სიმბოლოს გახსნის საუკეთესო ხერხია კროსენსზე მუშაობა. კროსენსი (ავტორები – ს. ფედინი და ვ. ბუსლენკო, 2002 წ.) „აზრების ჩამოთვლას” („ჩამოვთვალოთ აზრები”) ნიშნავს, რაც კროსვორდის (ინგლ. „სიტყვების ჩამონათვალი”) ანალოგიურია.
რას ნიშნავს „აზრების ჩამონათვალი”?
განვიხილოთ მაგალითი: ქართული ენის მართლწერისა და კითხვის წესების შესაბამისად, ტექსტი იკითხება მარცხნიდან მარჯვნივ და ზემოდან ქვემოთ. ამის მიხედვით შევეცადოთ „ვიზუალური აზრების” ანუ სურათების ჩამოთვლას/დასახელებას (სურ. 2):
პირველი ნაბიჯი იქნება „მოსწავლე”; მეორე – ვიპოვოთ, რა აკავშირებს მას მომდევნო სურათთან. მის გვერდით „გემია”, მერე – „ვეფხვი” , დაბლა „ქვიშის საათია”, მას მოსდევს „ხე – წელიწადის ოთხი დრო” და ბოლოს – აღდგომის სიმბოლო. ესაა ასოციაცია „მოძრაობაზე” – სურათზე ყველაფერი მოძრაობასთან (მათ შორის – დროის მოძრაობასთან) არის დაკავშირებული. უბრალო ასოციაციური სურათით აზრების მთელი წყება გამოვხატეთ და ესაა კროსენსიც.
კროსენსი ძირითადად წარმოადგენს რამდენიმეუჯრიან (მეტწილად – 6-9-12- უჯრიან) ცხრილს სხვადასხვა თემაზე. საჭიროა ასოციაციური კავშირის დადგენა მეზობელ სურათებს შორის ანუ გამოსახულებები ისე უნდა განვათავსოთ, რომ ყველა სურათს ჰქონდეს კავშირი წინასა და მომდევნოსთან, თუმცა ცენტრალური გამოსახულება ერთდროულად რამდენიმესაც შეიძლება უკავშირდებოდეს. კავშირები იქნებ სიღრმისეული არც იყოს, მაგრამ ნებისმიერ შემთხვევაში ავითარებს ლოგიკურ და შემოქმედებით აზროვნებას.
რისთვის უნდა შევქმნათ კროსენსი? მისი მეშვეობით შეიძლება ნებისმიერი ისტორიული ფიგურა განვიხილოთ რამდენიმე კუთხით. მაგალითად, სხვადასხვანაირად გადმოვცეთ ვახტანგ გორგასლის ან ჰანიბალის ისტორია – როგორც პოლიტიკოსებისა და პიროვნებების, ან მხედართმთავრების. შეგვიძლია, ამ გზით შევადაროთ მსოფლიო ომებიც, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული მოვლენებიც, მეცნიერებების სხვადასხვა მხარე და ა.შ. მთავარი ისაა, რომ ამ გზით მოსწავლეებს უვითარდებათ კომპლექსური ხედვა. კროსენსი ხელს უწყობს ფაქტობრივი ცოდნის განვითარებას, კონკრეტული ფაქტისა და კონკრეტული თემატიკის ცოდნას.
ყველა კროსენს საერთო ალგორითმი უდევს საფუძვლად:
- თემატიკის განსაზღვრა, საერთო იდეები;
- 6-8-9 ელემენტის გამოყოფა, რომლებსაც აქვთ საერთო ეპოქასთან, იდეასთან, თემასთან;
- ელემენტებს შორის კავშირის, რიგითობის დადგენა;
- ცენტრალურ ელემენტზე ორიენტირება;
- ძირითადი დამახასიათებელი ნიშნების გამოხატვა;
- გამოსახულების შერჩევა;
- ასოციაციური ხატის, სიმბლოს წინ წამოწევა;
- ასოციაციური კავშირის აგება ელემენტებისთვის დამახასიათებელი თვისებების მიხედვით;
- ცოდნის ახალ დონეზე ასვლა.
არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ კროსენსის დროს ჯერ სიტყვებით ვავასებთ ყველა უჯრას და მერე ვცვლით მათ გამოსახულება/სიმბოლოთი.
მაგალითად: დრო და თანამედროვეობა
დავალება: განსაზღვრეთ კროსენსის თემა ანუ ეპოქა/პერიოდი და იპოვეთ კავშირები მეზობელ სურათებს შორის (სურ. 3):
კროსენსი:
ცხადია, მოცემულ შემთხვევაში კავშირების ხასიათს არა უბრალო რიგითობა, არამედ სიუჟეტური ნათესაობაც განსაზღვრვს. შუაში მოქცეულია ვაჟა-ფშაველა, როგორც ადამიანი, რომელმაც ხელი შეუწყო წარსულის სურათების უკვდავყოფას, მერე კი მისი შემოქმედებისთვის დამახასიათებელი ნიუანსები.
რამდენადაც კროსენსში ძირითადია გამოსახულების ანუ ინფორმაციის შინაარსი, ის შეიძლება არც ისე ადვილი გამოსაცნობი იყოს. შედარებით ადვილია საგნობრივი კროსენსის შევსება-გამოცნობა, უფრო რთული – საგანთაშორისისა. მაგალითად, დავუბრუნდეთ „ვაჟას შემოქმედების კროსენსს”, გავხადოთ იგი საგანთაშორისი ანუ კიდევ უფრო გავართულოთ და კროსენსის ელემენტებს შორის ასოციაციური კავშირების რაოდენობაც გავზარდოთ. ამ შემთხვევაში შეიძლება სწორი იყოს ნებისმიერი ვარიანტი, რომელსაც ექნება ლოგიკური თანმიმდევრობა (სურ. 4):
კროსენსის გამოყენება საზოგადოებრივი მეცნიერების სწავლა/სწავლებაში მრავალმხრივად შეიძლება. საგულისხმოა, რომ ასეთ თავსატეხებს რამდენიმე მეთოდური მიზანი აქვს:
- შესაძლებელია მათი გამოყნება გაკვეთილის ნებისმიერ ეტაპზე;
- ან შემაჯამებელის დავალების სახით;
- ან საშინაო დავალებად;
- კროსენსით შეიძლება ზოგადად გაკვეთილის შინაარსის გადმოცემაც, ანუ შეგვიძლია მივანიჭოთ მას საყრდენი სქემის ფუნქცია;
- შეგვიძლია გამოვყოთ პრობლემები (მიზეზები, თავისებურებები, შედეგები);
- შესაძლებელია მისი გამოყენება მასალის განზოგადებისა და განმტკიცებისთვის;
- ჯგუფური სამუშაოს ორგანიზებისთვის (ანუ კროსენსის შექმნა ჯგუფურად);
- შეგვიძლია, მივცეთ შემოქმედებითი ხასიათის დავალებად – კროსენსის შექმნა ელექტრონული ან ბეჭდური სახით;
- შეგვიძლია გაკვეთილის სტრუქტურის აგება (9-კვადრატიანი კროსენსის მიხედვით).
შეუძლებელია, ყურადღება არ მივაქციოთ კროსენსის აღმზრდელობით ხასიათსაც: ის შეიძლება გამოვიყენოთ კლასის საათის ჩაატარებისთვის, რადგან ხელს უწყობს კომუნიკაციურ კავშირებს.
კროსენსი ეხმარება მოსწავლეს საკუთარი აზრობრივი სახეების შექმნაში, რასაც საფუძვლად სამყაროს აღქმის საკუთარი გამოცდილება უდევს და ამის მიღწევა იქნება მასწავლებლისა და მოსწავლის ერთობლივი გამარჯვება. იქნებ ესაა განათლების, სახის, ხატის, გამოსახულების შექმნის ანუ განათლების მიზანიც.
ფაქტია, რომ კროსენსი ის ასოციაციური ჯაჭვია, რომელიც მოითხოვს განსაზღვრულ ერუდიაციასაც და ლოგიკურ აზროვნებასაც, ხელს უწყობს აზროვნებისა და გამოგონებების განვითარებას, ამიტომ კროსენსი ერთგვარი თავსატეხია ინტელექტუალებისთვის და მისი გამოყენება სასკოლო პრაქტიკაში მნიშვნელოვანი და დადებითი შედეგის მომტანია.
