ამ ლექსის მხატვრული სამყარო კიდევ ერთხელ გვაჯერებს, რომ ვაჟა-ფშაველა უნივერსალური ხედვისა და აზროვნების პოეტია. მის თვალთახედვაში სამყარო ირეკლება, როგორც მთლიანი, განუყოფელი, ღვთის მიერ შექმნილი, რომლის დაშლა შეუძლებელია. ადამიანის მიერ სამყაროს აღქმაც ასეთი უნდა იყოს, სხვაგვარად ის ვერ შეიმეცნებს იმ კანონზომიერებებს, რომლებიც სიცოცხლის აზრს განაპირობებენ. პოეტი ბუნების საოცარ თანხმიერებაში პოულობს ბედნიერებას:
„ამაზე ტურფა და კარგი
მე სხვა აღარა მგონია!“
ადამიანიც სამყაროს ნაწილია და ამიტომ საკუთარი თავი ამ სრულყოფილ მთლიანობაში უნდა გაიაზროს, ამაზე უნდა დაასაქმოს გონება, იშრომოს, პირზე ოფლი გადაიდინოს და ჩასწვდეს არსებობის აზრსა და მიზანს:
„ხევი მთას ჰმონებს, მთა – ხევსა,
წყალნი – ტყეს, ტყენი – მდინარეთ,
ყვავილნი – მიწას და მიწა –
თავის აღზრდილთა მცინარეთ
და მე ხომ ყველას მონა ვარ,
პირზედ ოფლ-გადამდინარედ!“
ადამიანი სხვაგვარად თუ მოიქცევა, გაუცხოვდება იმ მადლისა და სიყვარულისაგან, რომელიც კოსმოსის ცალკეულ ნაწილს ერთ „ღვთაებრივ ტაძრად“ ადუღაბებს, სამლოცველოდ, რომელშიც ნებისმიერი რჯულის, რასის, ეთნოსის, კულტურის, წარსულისა და მომავლის ადამიანს თანაბრად შეუძლია მუხლის მოდრეკა და მხურვალე ლოცვა. ეს ლოცვა იმ სიხარულის გაზიარება იქნება, რომელიც სიცოცხლის სიხარულის შეგრძნებიდან იბადება. სწორედ ამაზეა ლექსი „ღამე მთაში“. რადგან ვაჟასთვის „ენა მწერლის სულია“ („ნიჭიერი მწერალი“), იგი მხატვრულ სახეებში შიფრავს სათქმელს, ოღონდ ისე, რომ გულისხმიერ მკითხველს არ გაუჭირდეს მათი დეკოდირება, ახსნა და შემეცნება:
„ლამაზის მთების ასულთა
ხმა ხმისთვის შაუწონია,
მადლი შენ, ყველა ერთმანეთს,
უფალო, დაუმონია“.
ამ სტრიქონებით იგი წარმოაჩენს, რა წარმოქმნის ბუნების მშვენიერებას, რა უდევს საფუძვლად მის ჰარმონიულობას. ეს არის ერთმანეთს „მონობა“, ურთიერთშეთანხმებულობა. ღვთის იმგვარი განგებულება, რომლის მიხედვითაც, „მონობა“ თავისუფლებაა, სიყვარულია. ყოველივე არსებულს თავისი იდუმალი ფუნქცია აქვს. ვაჟა ცდილობს ჩასწვდეს ბუნების ამ საიდუმლოს, რომელიც ყველა ფერს თავის ადგილს მოუნახავს ერთგვარ სამოთხისეულ აღქმაში, რომელიც სიკეთისა და ბოროტების, სიცოცხლისა და სიკვდილის მიღმა არსებობას გულისხმობს:
„საცა პირიმზეს ახარებს,
იქვე მთხრელია ზვავისა…
მაინც-კი ლამაზი არის,
მაინც სიტურფით ჰყვავისა!..“
ვაჟას, როგორც შემოქმედს, თანაბრად აქვს „თვალი“ და „ყური“ გამახვილებული, ეს იმას ნიშნავს, რომ სამყაროს იდუმალ ხმებს ისმენს და ფერწერულად აღიქვამს ყოველივეს. მასაც სჯერა ბარათაშვილივით, რომ:
„არს ენა რამ საიდუმლო უასაკოთაც და უსულთ შორის
და უცხოველეს სხვათა ენათა არს მნიშვნელობა მათის საუბრის“ („ჩინარი“).
ეს იგივე „სასუფევლის ენაა“ (ბარათაშვილი „ჩჩვილი“). რა თქმა უნდა, ყოველივე ეს ეხმიანება „ვეფისტყაოსნისეულ“ სამყაროს, რომელშიც ადამიანი და კოსმოსი ჰარმონიულად ურთიერთობს:
„რა ესმოდის მღერა ყმისა, სმენად მხეცნი მოვიდიან,
მისვე ხმისა სიტკბოსაგან წყლით ქვანიცა გამოსხდიან,
ისმენდიან, გაჰკვირდიან, რა ატირდის, ატირდიან
იმღერს ლექსთა საბრალოთა, ღვარისაებრ ცრემლნი სდიან“ (რუსთაველი).
ბუნება ადამიანს ელაპარაკება ფერითა და სურნელით, როგორც რომანტიკოსებს სჯეროდათ. რაც მთავარია, ვაჟას თავისი მუსიკალური თუ ფერადოვანი შეგრძნებები, სამყაროს ესთეტიკური აღქმა მკითხველამდე მოაქვს მხატვრული სახეებით:
„დაღამდა… წვრილნი ვარსკვლავნი
აყვავდნენ, დასხდენ ცაზედა“.
ვარსკვლავთა აყვავება იმგვარი მეტაფორაა, რომელიც ერთდროულად იწვევს ფერისა და სურნელის შეგრძნებას. აყვავება პირდაპირ ასოცირდება ყვავილებთან, რომლებიც, თავის მხრივ, სურნელსაც მოიყოლებენ. გვახსენდება გიორგი ლეონიძე, ვაჟას პოეტური მემკვიდრე, რომელიც ცას ასე ხატავს: „ცა ატმებით, მსხმოარე, ჩახჩახა“ („ნინოწმინდის ღამე“). აქაც თვალით აღქმული ფერადოვნებაა გამოკვეთილი. აკაკის პოეზიაში, მაგალითად, სხვაგვარადაა, იქ ვარსკვლავებს კოსმიური ხმოვანება ახლავთ თითქოს:
„და ვარსკვლავებიც იმავ დროს
დაჰფეთქენ, დასჭიკჭიკობენ“ („თორნიკე ერისთავი“).
ლექსში ბუნება თითქოს ადამიანური ყოფისგან განუყოფლად აღიქმება. მთვარეს ჯერ არ გაუღვიძია და ტკბილად სძინავს მკლავზე, როცა გაიღვიძებს, სხივებს პირის საბანად წყალზე გაგზავნის, მერე გორაზე შემოჯდება და გამარჯობას იტყვის, მაგრამ მანამდე ჯერ შუაღამეა – მგლების ღავღუვის დრო. პოეტი ხატავს, როგორ ენაცვლება ერთმანეთს სიმშვიდე და ხმაური, დარი და ავდარი. ყველაფერი, რაც ხდება, სასიცოცხლო მისტერიაა, ამიტომაც არაფერს გაუნაპირდება პოეტი, ყოველივეს ყურს უგდებს და მკითხველსაც ამ საყოველთაო სასიცოცხლო რიტუალში ჩართავს, სინათლისა და სიბნელის მარადიული მონაცვლეობის აუცილებლობას აზიარებს. ამიტომაც უწოდებდა გრიგოლ რობაქიძე ვაჟას „მითოლოგიური წარსულის ძეს“. მისი აზრით: „მისთვის, განმჭვრეტი მწყემსისათვის, ჩუმ და იდუმალ ღამეში გადახსნილია ვარსკვლავთა ზეცა, და იგიც სამყაროს საერთო მდუმარების ჟამს გარდასახავს ცის ამ საიდუმლოთ თავისი ლერწმის სალამურის მომხიბლავ ხმებად. ამ გამოუცნობი პოეტის შემოქმედებითი ცნობიერება შესაძლოა განისაზღვროს – როგორც მითოლოგიური; ის – გრძნობა და აზრი პოეტისა – ყურს უგდებს ბუნების ყოველ მოვლენას და ინტენსიურად შეიცნობს რაღაც მახლობელსა და მშობლიურს, თუმცაღა გარკვეული სახით მოწყვეტილსა და დაკარგულს; ესმის მას – გულსა და გონებას პოეტისას – რაკრაკი მთის ნაკადულისა და ამაში თავის სულიერ მღელვარებათა რიტმის გამოძახილს გრძნობს. ცნობიერება (პოეტისა) თავის სახეს ჰქმნის ბუნებაში და ამით მას ასულიერებს, – და ბუნების ასარკვაში ქმნილი სახე ცნობიერებისა ხდება სიმბოლო მათი – ცნობიერებისა და ბუნების – ერთიანობისა. ასე იქმნება მითი მათ წინასამყაროულ მდგომარებაზე: რადგან ვ. ივანოვის შესანიშნავი თქმით: „მითი გახსენებაა მისტიკური ამბისა, კოსმიური საიდუმლოსი“. სწორედ ამ ამოუხსნელ სამყაროს, სიმბოლოსა და მითის სამყაროს ბიოკლინის საღებავებით გადაგვიხსნის პოეტი ვაჟა-ფშაველა“.
