ადამიანი უცნაურია, მეტი და მეტი სურს. რაც უკვე აქვს, არ აფასებს, დაკარგავს და მერეღა ხვდება, დაკარგული რა ძვირფასი ყოფილა. ეს ყველაფერს ეხება, მაგრამ ჯანმრთელობის დაკარგვა ყველაზე სასტიკი და ულმობელია. თუმცა, ჩვენ, ადამიანები ამასაც არაფრად ვაგდებთ. არადა, ჯანმრთელობაზე ფიქრი აუცილებლობას წარმოადგენს. ფიქრობდნენ კიდეც, ოღონდ პოტენციური პაციენტები კი არა, ალქიმიკოს-ექიმები. დიახ, ალქიმიკოსები ორ ნაწილად იყოფოდნენ, ერთნი ექიმობდნენ, მეორენი მინეროლოგიით იყვნენ დაკავებულნი. ამ მხრივ, არც საქართველოში იყო ცუდად საქმე. თუმცა აქ ქართველი ალქიმიკოსების კვალი არ იკვეთება, სამაგიეროდ საკმაოდ საინტერესო კარაბადინებია შექმნილი.
ტერმინი კარაბადინი-აკრაბადინი, წამლების წიგნი წარმოდგება არაბული „Aqrabadin“-სგან, რაც პატარა წიგნს, წიგნაკს ნიშნავს.
XI საუკუნის თვალსაჩინო ძეგლია ქანანელის „უსწორო კარაბადინი“ („უსწორო“ ნიშნავს, შეუდარებელს, ყველაზე სწორს). არაბული და სპარსული მედიცინის გავლენით არის დაწერილი, თუმცა ქართული ხალხური მედიცინის ნიმუშებიც გვხვდება. ასევე, აღწერს თავის დაკვირვებებსაც. კარაბადინის თანახმად, ბერძნების მიერ აღიარებული ოთხი ელემენტიდან, ადამიანის სხეულში წყალს შეესაბამება სისხლი, მიწას – სევდა, ცეცხლს – ზაფრა (კუჭის წვენი), ჰაერს – ბალღამი (ნაღველი). როდესაც მათ შორის წონასწორობა ირღვევა, ან რომელიმე მათგანი უვარგისი ხდება, იწყება დაავადება. ავტორი მკურნალობის მეთოდებს დაპირისპირების პრინციპზე ამყარებს. თბილის წინააღმდეგ გრილს იყენებს; გრილის წინააღმდეგ – თბილს; ხმელის წინააღმდეგ ნედლი გამოიყენება; ნედლის წინააღმდეგ კი – ხმელი.
ხოჯაყოფილი თავის კარაბადინში „წიგნი სააქიმოი“, ზემოთ თქმულს ეთანხმება და არაერთ მკურნალობის ხალხურ მეთოდს და წამალს გადმოსცემს, რომელსაც მოგვიანებით გამოცემულ ხალხური მედიცინის კრებულებშიც ნახავთ. ერთი ასეთი ჩანაწერი ფუტკრის, კრაზანას და მათი მსგავსი მწერების ნაკბენს ეხება. აიღეთ ორი წილი თაფლი და ერთ წილ სუფრის მარილში აურიეთ. შემდეგ ნაკბენზე წაისვით. ალბათ მოგირჩენთ, ხოჯაყოფილი ასე ფიქრობდა. სუფრის მარილი შხამს გარეთ გამოიტანდა, თაფლში შემავალი ბიოაქტიური ნივთიერებები კი ჭრილობის სწრაფ შეხორცებას უზრუნველყოფდა. აქვე იმასაც ამოიკითხავთ, რომ ტირიფის ქერქის ნახარში მაღალ სიცხეს დაგიწევთ. დიახ, ასეც არის, რადგან 1828 წელს გერმანელმა ქიმიკოსმა ბიუხნერმა ტირიფის ქერქისგან გამოყო ნივთიერება და სალიცილი უწოდა. ეს სახელი ტირიფის ლათინური სახელისგან „Saliks“-დან მოდიოდა. მარტივი შაქრისგან გლუკოზისგან და სალიცილის სპირტისგან შედგებოდა. მოგვიანებით სალიცილისგან სუფთა სალიცილის მჟავა მიიღეს.
ოთხი სტიქიის შესახებ მოძღვრების გავლენას ხოჯაყოფილის ნაშრომზე ნათლად ადასტურებს შემდეგი ტექსტი: „შექმნა ღმერთმან მოწყალემან კაცი ოთხთა ბუნებათაგან: ქარისაგან, ცეცხლისაგან, მიწისაგან და წყლისაგან. ესე ერთმანეთისა არ გარივნა ცალკე არიან სიმხურვალითა და სიხმელითა, სიგრილითა და სინოტიითა“.
მოძღვრება ოთხი სტიქიის შესახებ საფუძვლად უდევს ზაზა ფანასკერტელი-ციციშვილის „სამკურნალო წიგნის“ მკურნალობის მეთოდებს. თუმცა, ირანულ-არაბულ გავლენასთან ერთად, აქ კარგად ჩანს ქრისტიანული სარწმუნოების გავლენაც. კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი სამკურნალო წიგნი „იადიგარ დაუდია“, რომელიც დავით ბაგრატიონმა (საქართველოს მეფე დავითმა) 1569-1578 წლებში სტამბულში დაწერა. ავტორი იზიარებს ოთხი ელემენტის – წყლის, მიწის, ჰაერის და ცეცხლის არსებობის იდეას.
ქართულ კარაბადინებში ხშირად არის გამოყენებული წონის სხვადასხვა ერთეულები, რომლებსაც აღმოსავლურ ქვეყნებში იყენებდნენ. 1. მისხალი – 4,25გრ; 2. უნცია – 30,0გრ; 3. კერატი – 0,33გრ; დანგი – 1,0495გრ; 4. თასი – ერთი თანამედროვე ჩაის ჭიქა; „იადიგარ დაუდში“ შეხვდებით ასევე, წამლების სახელებსაც, რომლებიც ქართული თანამედროვე სახელწოდებებისგან განსხვავდებიან: კვერაკი-აბი; ღათი-კუჭნაწლავის წამალი; გუარიშნი – კუჭის მოქმედების საშუალება; იარიჯი, სალბუნი-წასასმელი მალამო; სიქანგუბინი – ღვიძლის წამალი; შარბათი – სიროფი; მუღლაბი-თხიერი წამალი; ტლე – კომპრესი; ღვინო ერთ-ერთ წამლად არის მოხსენიებული, ხშირად, კი წამლის მოსამზადებელ კომპონენტს წარმოადგენს.
ვახტანგ მეექვსე თავის წიგნში „წიგნი ზეთების შეზავებისა და ქიმიისა ქმნისა“ „ზეთებზე“ საუბრობს. ცნება „ზეთი“ თანამედროვე გაგებით არ გამოიყენება. წიგნში აღწერილ „ზეთებს“, ალბათ უფრო მალამოები უნდა ვუწოდოთ. „ზეთების“ უმრავლესობის დამზადებისას მეფეს გოგირდი აქვს გამოყენებული. ზოგჯერ საპნის წყალსაც ურევდა. ასეთი „ზეთის“ შესახებ მეფე წერს: „ზეთი მუწუკის მოსარჩენი უკეთესი არ იქნება“; ზოგჯერ მითითებულია „ზეთის“ დამზადება გოგირდის, ნიშადურისა და ნაცრისგან. ყველა იმ შემთხვევაში, როდესაც „ზეთის“ დასამზადებლად გამოყენებული იყო გოგირდი საპნის წყლით, გაუნელებელი კირით ან ნაცრით, ძირითადი ქიმიური რეაქცია მდგომარეობდა გოგირდისა და ტუტის ურთიერთქმედებაში, რის შედეგადაც ნატრიუმ- ან კალციუმსულფიდი ან პოლისულფიდი წარმოიქმნებოდა. ასეთი მასალები უფრო თანამედროვე მედიცინაშიც გამოიყენებოდა კანის ისეთი დაავადებების სამკურნალოდ, როგორიც მაგ. იყო ქეცი.
6NaOH+3S→2Na2S+Na2SO3+3H2O
3Ca(OH)2+3S→2CaS+CaSO3+3H2O
ნატრიუმის ან კალციუმის სულფიდები ხსნის კანის ეპიდერმისს და სპობს პარაზიტებს. ზოგჯერ გაუნელებელ კირს ან ვერცხლისწყლის მარილსაც (მერიკვირიალი, ანუ მერკურის მარილი) იყენებდა.
ვერცხლისწყლის სახელწოდება ბერძნულ ენაზე შემოიღო ექიმმა დიოსკორიდემ I საუკუნეში თავის ნაშრომში „სამკურნალო საშუალებათა შესახებ“. მასში მოცემულია ცნობები მცენარეული, ცხოველური და არაორგანული წარმოშობის პრეპარატებზე. მათ შორის, აღწერილია ვერცხლისწყალიც. ბერძნულად მისი სახელი წარმოდგება ბერძნული სიტყვებისგან წყალი და ვერცხლი. რომაელმა პლინიუსმა (23-79წწ) ამ სახელწოდებას ლათინური დაბოლოება მისცა და წარმოიქმნა მისი თანამედროვე საერთაშორისო სახელწოდება Hydrargyrum. მისი ქართული სახელწოდება გვხვდება ქანანელის „უსწორო კარაბადინში“. „ვერცხლისწყალი“ უფრო ადრეც იყო ქართულში გამოყენებული. ი. აბულაძის ლექსიკონის მიხედვით, „ვერცხლისწყალი“ პირველად გვხვდება გრიგოლ ნოსელის Xს. ხელნაწერში „კაცის აგებულებისთვის“. ასეთი რედაქციით: სახელწოდება „ვერცხლისწყალი“ მეტად მოხდენილი აღმოჩნდა და სავსებით პასუხობს ამ ლითონის გარეგან ფიზიკურ თვისებებს. მართლაც, ვერცხლისწყალი სითხეა და სახელწოდება „წყალი“ ამიტომ არის გამოყენებული. ამასთანავე, ამ „წყალს“ ვერცხლის ფერი აქვს, ე.ი. „ვერცხლისწყალია“.
თითქმის ყველა ქართულ კარაბადინში საუბარია ჯანსაღ პროდუქტზე. იმავეს ამტკიცებდა იბნ-სინა თავის „სამედიცინო ტრაქტატში“ და Mufarrih an-nafs თავის სამედიცინო ხელნაწერებში, რომლის ასლიც სტამბულში პროფესორ ფუატ სეზგინის მიერ დაფუძნებულ და მისივე სახელობის ბიბლიოთეკაში ინახება. მათ სრულიად ვეთანხმები. მე ის მაკვირვებს, იმ პერიოდში რომ ამახვილებდნენ ამაზე ყურადღებას, რადგან მაშინ ეკოლოგიური გარემო ჯანსაღი იყო და თუ შენახვის და სანიტარულ ნორმებს დაიცავდნენ, საკვებიც ჯანსაღი იქნებოდა. თუმცა, ალბათ სწორედ ეს უკანასკნელი იყო პრობლემა. ხელნაწერში წერია, ღვიძლის ვარგისიანობაში კარგად დარწმუნდით, თორემ რამდენიმე საათში მასში „დემონები“ ჩასახლდებიანო. ვირუსი „დემონები“ დღესაც უხვად არიან და მათ სულ ნაირ-ნაირი სახელები აქვთ. უფრო მეტიც, თანამედროვე დროში ნათესავი „დემონებიც“ დაემატათ საკვებ-პროდუქტებში შემავალი მძიმე ლითონების სახით.
გაკვეთილზე პატარა ტესტი შეიძლება ჩატარდეს ხორცის ვარგისიანობის განსასაზღვრად. მოვამზადოთ ხორცის ბულიონი (10 მლ წყალში მოვათავსოთ ხორცის პატარა ნაჭერი და ვადუღოთ 2-3 წუთი). ბულიონი გავფილტროთ. ფილტრატს დავამატოთ 5 წვეთი კონცენტრირებული გოგირდმჟავა. შედეგი რამდენიმე წუთში გამოჩნდება. ახალი ხორცის ბულიონში ხსნარი გამჭირვალეა, საეჭვო სიახლის ხორცის ბულიონში შეიმღვრევა, ძველი ხორცის ბულიონში კი ფიფქისებრი ნალექი წარმოიქმნება.
ასევე საინტერესო სინჯია რძეში სოდის აღმოჩენა. ზოგიერთმა ფალსიფიკატორმა რძეს შეიძლება სოდა დაამატოს. ქიმიურ ჭიქაში ჩავასხათ 5 მლ. რძე. დავამატოთ ინდიკატორ ბრომთიმოლ ლურჯის 7-8 წვეთი. ათი წუთის შემდეგ ფერადი რგოლი გამჟღავნდება. მოყვითალო რგოლი სოდის არარსებობას დაადასტურებს. მწვანე შეფერილობა კი სოდის შემცველობაზე მიუთითებს. მეთოდი მიანიშნებს სინჯში დაახლოებით 0,05% სოდის არსებობის შესახებ.
იბნ-სინა „სამედიცინო ტრაქტატში“ მეშვიდე საუკუნეში აღწერდა მკურნალობის დაპირისპირების პრინციპს. მეთერთმეტე საუკუნეში ქანანელიც იმავეს იმეორებდა. თბილის წინააღმდეგ გრილი; გრილის წინააღმდეგ თბილი; ხმელის წინააღმდეგ ნედლი; ნედლის წინააღმდეგ ხმელი.
მერე კი, როცა დრო მაინც მოვა…
„მოვიდნენ ანგელოზები ღმერთო,
ჩხრეკა ჩაატარონ,
ნება დართულია.
გადახდილი მაქვს:
გარდაცვალებისთვის – სიკვდილით.
სხეულისთვის – სხეულით.
იმედგაცრუებისთვის – იმედით.
ძილისთვის – გაღვიძებით.
მომავლისთვის – წარსულით.
მადლისთვის – ცოდვით.
სიჩუმისთვის – ხმაურით…“ (ნატო ინგოროყვა, კრებულიდან „ხმელები“).
