თეა თოფურიას გასაღვიძებელი ზღაპრები
აილუროფობია. ლოგიკური იქნება, ყველაფერი თავდაყირა – ბოლო ზღაპრიდან დავიწყოთ. ჯერ ერთი, იმიტომ, რომ ზღაპრები გასაღვიძებელია და არა დასაძინებელი, გარდა ამისა, ჟანრის კანონიც ამ წესს მისდევს.
გიფიქრიათ იმაზე, რატომ შეიძლება ქვეყანას ტოტალურად სტანჯავდეს აილუროფობია? ალბათ, არა, რადგან არ იცით, სინამდვილეში რა არის აილუროფობია. მეც ახლახან გავიგე – კატების პანიკური შიში ყოფილა.
„ეშმაკია, ცბიერია, ბოროტია“ – ასე იტყვიან კატებზე ძრწოლით ერთ ძალიან პატარა, თითქმის სამზარეულოსხელა ქვეყანაში, სადაც, სხვათა შორის ზღვისაც ძალიან ეშინიათ. იმდენად ეშინიათ, რომ ამ ქვეყნის გასტრონომიაში ვერ იპოვით ვერც მადისაღმძვრელ მიდიებს ქინძმარში და ვერც მჭადის ფქვილში ამოვლებულ ლიპლიპა კრევეტებს.
საქმე ისაა, ამ მიწათმოქმედ ქვეყანას თაგვები გვარიან ეკონომიკურ ზიანს აყენებენ. ეგეც არ იყოს, სად არის თაგვის ადგილი სამზარეულოსხელა სახელმწიფოში, სადაც წრუწუნა კუდსაც კი ვერ მოიქნევს ხეირიანად?!
მაგრამ არაო, ისევ „ეშმაკია, ცბიერიას“ იმეორებენ მანტრასავით.
ასეთ სიტუაციაში, ერთი მართლაც ტეტია კაცის, ტეტეროს ოჯახში, მისი ცოლის დაჟინებული თხოვნით თავს ამოჰყოფს კატა ჟან-სებასტიანი – დარბაისელი და არცთუ ცუდი გვარიშვილი ვინმე. ეს ოფიციალური ვერსიით, თორემ რა ვიცით, ამ ამბავში მასონების ხელი არ ურევია. თაგვების თავგასულობით შეღონებული დიასახლისი ჟან-სებასტიანს მხსნელად დაიგულებს, თუმცა ტეტერო, რის ტეტეროა, სოფლელების, მეზობლების, ნაცნობების, ყვავი-ჩხიკვის მამიდების წაძახებას არ აჰყვეს, ღვთივკურთხეულ ქვეყანაში, ჯვარი აქაურობას და, კატას სახლში რომელი კაცური კაცი გააპარპაშებსო.
ეს კიდევ არაფერი. ტეტეროს ღამით კოშმარები დაეწყება. ხან ესიზმრება, ვითომ ეს ჩანერგილი კატა სახლ-კარს გაუყიდის, ხან – ვალებს დაადებს და ქვეყნის ხალხს გადაჰკიდებს, ბოლოს საერთოდ გამოთაყვანდება და ჰგონია, ჟან-სებასტიანი ცოლს წამგვრისო. გამოღვიძებული სიზმარს და ცხადს ვეღარ არჩევს. ამ დროს მეზობლები, მეგობრები და ყვავი-ჩხიკვის მამიდები, იმის მაგივრად, რაიმე აზრიანი ურჩიონ, ან ის უთხრან, კატა ქალს როგორ წაგართმევს, ან ბინას როგორ გაგიყიდისო, ვიშვიშით უკანტურებენ თავს. ჟან-სებასტიანს, რა თქმა უნდა, ჩამოხრჩობის განაჩენს გამოუტანენ და ის თავს დაიხსნის. ესეც ჟანრის კანონია.
არავინ იცის, ვეჭვობ, არც ამ წიგნის ავტორმა, საიდან ასეთი ზიზღი და შიში. შეიძლება, ცრუმორწმუნეობის ბრალია, ანდა ტრავმული მეხსიერების ან იმის, რომ კატას, როგორც რომელიმე პანთეონის ცრუ ღმერთს, შესაძლოა ძველ დროში მართლაც ეთაყვანებოდნენ. ამ საკითხზე ფემინისტებსაც ექნებათ თავიანთი ურყევი პოზიცია, რასაც ფუნდამენტური მეცნიერებების მკლევარნი უთუოდ, გააბათილებენ – პრობლემის ერთ სიბრტყეზე დანახვა ზედაპირულია, მისი გენეზისი უთუოდ ანთროპოლოგიურ ფაქტორებშია დასაძებნიო.
ვინ იცის.
როგორ იბადებიან ბავშვები. ცოტა მეხამუშა, ჩემს 6 წლის შვილთან ერთად რიხით დაწყებული წიგნის მეორე თუ მესამე ქვეთავად რომ ასეთ უხერხულ სათაურს წავაწყდი. ვინ იცის, რამდენ არაკანონიკურ კითხვას აშლის ეს ტექსტი პროვოკაციულად მოციმციმე თვალების მიღმა, ვიფიქრე. კითხვა რომ ლეგიტიმურია, ამაზე ხომ არავინ ვდაობთ. როგორ იბადებიან ბავშვები – ერთ-ერთი პირველი ეგზისტენციური კითხვაა, რომელიც ადამიანებს ჯერ კიდევ ბავშვობის ასაკში უჩნდებათ.
საერთოდ, მთელი წიგნი და კონკრეტულად ეს ქვეთავი ონტოლოგიური კითხვებითაა სავსე – როგორ ვიბადებით, რა არის დაბადება, ანუ როდის ვითვლებით დაბადებულად, რა არის შინაური და გარეული, ჩემი და სხვა, რა დროა? რა კავშირია ენობრივ აღმნიშვნელებსა და აღსანიშნებს შორის.
ქრისტინეს ვერ გაურკვევია, დაიბადა თუ არა, ან საერთოდ როდის და როგორ დაიბადება. მას სულ რამდენიმე სიტყვა გაუგია, მაგალითად, ქათამი და მეტრო – და ამ სიტყვებს ერთმანეთს ადარებს. მისი წარმოდგენით, ქათამი მეტროზე დიდი უნდა იყოს, რადგან უფრო გრძელი სიტყვაა. საერთოდ, „გასაღვიძებელ ზღაპრებში“ ბავშვებს განსაკუთრებული მგრძნობელობა აქვთ სიტყვების აგებულების, განსაკუთრებით კი მისი აკუსტიკური ფორმის მიმართ. მაგალითად, ქრისტინეს ძალიან აშინებს ასო „ზ“. ამიტომ ყველა იმ სიტყვის გამოყენებას, სადაც ავბედითად შეიძლება ზ-მ გაიჟღეროს, თავს არიდებს.
ერთ ზღაპარში შეყვარებული გოგონა, რომელიც აფრიკულ ენას გატაცებით სწავლობს, ამტკიცებს, აფრიკულად „მე შენ მიყვარხარ“ ასე გამოითქმისო – „ჩხრაკ“, რადგან სიყვარულიც სწორედ ასე მოულოდნელად შეგემთხვევაო. სხვაგან ეს გოგო სიმღერასაც მღერის ფრინველის შესახებ, რომელმაც მირაჟი ნახა – „დულუმბა, დულუმბა, ვარაგურა გუგურა გუგურა.“
უაზრო სიტყვათა თხზვა, ან პირიქით – ფონეტიკური ანალიზი საბავშვო ლიტერატურაში განსაკუთრებით პოპულარული მე-19 საუკუნიდან ხდება და ამ ტექნიკას დღემდე ბევრი მწერალი იყენებს. მაგალითად, ძალიან პოპულარული ამერიკელი ავტორი, კარლ სენდბურგი თავის „თალგამურა ამბებში“. ჯეისონ სქუიფი ერთ დღესაც სახლში ბატიბუტის ფეხსაცმელებით, ხელთათმანებითა და ქუდით მივა. როგორც ზღაპრიდან ირკვევა, ის მოჯადოებულია, რადგან მის გვარში ასო ქ ურევია. გრაფიკულ-ფონოლოგიური ასოციაციური თამაშების შედეგად იბადება აბსურდული და სიურრეალისტური ამბები ვან ალსბურგის ილუსტრირებულ წიგნშიც „ზ დაბრიდეს“ და უოლტერ კრეინის „ანაბანას აბსურდში“, რომელიც, თავის მხრივ, დიდად არის დავალებული, ერთი მხრივ, ფოლკლორული ნონსენსიდან, მეორე მხრივ კი – მაგრიტის, დიუშამის, დალის სიურრეალისტური ნამუშევრებიდან.
შედარებით მომდევნო თაობის მწერლებიდან აბსურდული ენობრივი თამაშებით განთქმულია სპაიკ მილიგანი. მისი რამდენიმე ლექსი ბოლო წლებში პოეტმა მარიამ წიკლაურმა თარგმნა. ამ ტექნიკას იყენებდა ბრიტანელი მსახიობი და საბავშვო მწერალი, დონალდ ბისეტიც. მისი „ყველაფერი ყირამალა“, რომელიც რევაზ ინანიშვილმა გადმოაქართულა, აქაურ მკითხველთა შორის შეიძლება უფრო მეტი პოპულარობითაც კი სარგებლობდა, ვიდრე საკუთარ ქვეყანაში. ამ წიგნიდან ყველას გვახსოვს ზღაპარი დაკარგულ შ-ზე, სადაც ჩაიდანი, ორთქლმავალი, პატარა ბიჭუნა შ-ს დანიშნულებისამებრ ვეღარ ახმოვანებენ. ქართული საბავშვო წიგნებიდან ენობრივი თამაშებით გამორჩეულია ნაირა გელაშვილის ფენტეზი – „წინწკლების ქოხი“. ამასთან დაკავშირებით იხილეთ ჩემი პუბლიკაცია – „წინწკლების ქოხი. სიტყვები და საგნები“.
ბავშვებისთვის საკითხავად განკუთვნილი ლიტერატურა მოვლენებს ბავშვის თვალით უნდა ხედავდეს. ამ თვალსაზრისით ეპიკურია საბავშვო ლიტერატურის დღემდე ყველაზე დიდი რეფორმატორის – ლუის კეროლის საოცრებათა ქვეყნისა და სარკისმიღმეთის რომანები. თუმცა კეროლის შემოქმედებამდე იყო ედუარდ ლირი თავისი ლიმერიკებით „ნონსენსის წიგნიდან“, რომელიც, ფაქტობრივად, ჟანრის პიონერად ითვლება.
ბავშვი საგნებსა და მოვლენებს წიგნიერი ცოდნისა და კონვენციური დამოკიდებულებების გარეშე შეიმეცნებს. ამიტომ ლუის კეროლიცა და მისი მომდევნო თაობის მწერლებიც – ფრენკ ბაუმი, ნორტონ ჯასტერი, მორის სენდაკი, როალდ დალი, კრის ვან ალსბურგი ცდილობენ, უარი თქვან ვიქტორიანული პერიოდის საბავშვო ლიტერატურის კონვენციურ ფორმებსა და დიდაქტიკაზე. ისინი პირიქით ცდილობენ, შეაღწიონ ბავშვის ფანტაზიისა და მისი პერცეფციის კუთხე-კუნჭულებში, დაშალონ ყველა კონვენციური მექანიზმი, ითამაშონ ნებისმიერი იდეითა თუ ენობრივი მასალით. ასე იქმნება ლიტერატურული ნონსენსი, ფენტეზი და სიურრეალიზმი საბავშვო წიგნსა და მის ილუსტრაციაში.
საერთოდ, ეს თამაში – სხვადასხვა ტექნიკისა და მასალის შესაძლებლობების გამოცდა, ბავშვური ჭვრეტის, მისი აზროვნების სტილის მოსახელთებლად – მოდერნიზმის არტისტულ სკოლებს მალევე მოედო. ყველას გვსმენია პიკასოს სიტყვები, ოთხი წელი დამჭირდა, დამეხატა რაფაელივით, მაგრამ მთელი ცხოვრება დავუთმე, ბავშვივით ხატვა რომ მესწავლაო.
„გასაღვიძებელი ზღაპრებიც“, მართალია, მესამე პირშია ნაამბობი, მაგრამ მწერალი ბავშვის აღქმისა და თხრობის სტილს ბაძავს. ძირითადი სიუჟეტური ხაზის გვერდით ათასი პატარ-პატარა ამბავი ამოჰყოფს თავს. მთხრობელიც, ჩვეული სილაღით, ერთი ამბიდან მეორეზე, თითქოს, ასკინკილათი დახტის. ეს ამბები ზოგჯერ გადაიკვეთება, რადგან ერთი ზღაპრის გმირები მოულოდნელად სულ სხვაგან აღმოჩნდებიან, ან რომელიმე პატარა ამბავი გვევლინება ცენტრალური სიუჟეტის მოულოდნელ და აბსურდულ განვითარებად.
წიგნში დროისა და სივრცის (/გარემოს) რაობის გარშემო დასმულ კითხვებსაც აბსურდული პასუხები გაეცემა – ერთ-ერთ ზღაპარში მთელი ქალაქი შეყვარებული გოგონას დადარდიანების დროზე, ზუსტად რვაზე ასწორებს საათს. რომელია „შინ“ და „გარეთ“ / „შინაური“ და „გარეული“ – ეს კი „გასაღვიძებელი ზღაპრების“ ერთ-ერთი მთავარი კითხვაა. წიგნში შინაური და გარეული ცხოველები ადგილებს ცვლიან. დილით სოფელში მამლის ყივილის ნაცვლად ბეჰემოთის ფეხების ბრაგუნი აღვიძებთ, ბოსელში ძროხის მოსაწველად შესულებს – ჟირაფი დაუხვდებათ, სახლებს ძაღლების მაგივრად ყვავები სდარაჯობენ, საბუდარში კი კუს კვერცხები აწყვია. შინაური და გარეული გარემოების ადგილების შეცვლა მორის სენდაკის მაქსის თავგადასავალსაც მოგვაგონებს, როგორ მოეშლება ბიჭუნას ოთახს საზღვრები მგლის კოსტუმის მორგების შემდეგ და როგორ აღმოჩნდება გმირი ეგზოტიკურ ჯუნგლებში („სად ბინადრობენ გარეულები“).
სახელმწიფოს აბსურდი. რაკი წესრიგის, დროისა და სივრცის (გარემოს) ცნებებზე ვსაუბრობთ, გვერდს ვერ ავუვლით ისეთ მნიშვნელოვან საკითხს, რასაც თავად წიგნში დიდი ადგილი ეთმობა – რა არის სახელმწიფო. ამ თვალსაზრისით საინტერესო და ძლიერი სოციოკულტურული ჟღერადობის ტექსტია „ნინიკა და მაგნიტური ღრუბლები“.
ძალიან პატარა, მტერთა სიმრავლით განთქმულ ქვეყანას, სადაც ნინიკა ცხოვრობს, პ ჰქვია. ის გაქცეული დინოზავრის ტყავზეა გაშენებული. პ-ს როგორც კი ვინმე ომს გამოუცხადებს, ის თავისი უძრავ-მოძრავი ქონებიანა და მოქალაქეებიანა, თავქუდმოგლეჯილი გარბის და უსაფრთხო თავშესაფარს ეძებს. პ-ს მაცხოვრებლებიც ყოველ წამს მორალურად მზად არიან გაქცევისთვის და მუდმივად აქვთ განსხვავებულ კლიმატთან და ლანდშაფტთან ადაპტაციის მზაობა. ეს აბსურდული სიუჟეტი კიდევ უფრო პაროდიულ სახეს იღებს, როცა ქვეყანა ერთ მშვენიერ დღეს მშვიდობიანობის დროსაც გადაწყვეტს გაქცევას. ამჯერად ის საკუთარ ხალხს გაურბის, მათი უსაქციელო ღრიანცელისა და ცეკვა-თამაშისგან დაშინებული.
სიუჟეტის კულმინაცია მას შემდეგ იწყება, რაც მამასახლისი ქვეყანაში ხმაურიან ნადიმებს აკრძალავს, ქვეყნის ერთ-ერთი მაცხოვრებელი კი ქორწილის გადახდას მეზობელ სახელმწიფოში გადაწყვეტს. უკან დაბრუნებული შეზარხოშებული მაყრიონი საკუთარი ქვეყნის დანახვაზე კვლავ თავს ვერ შეიკავებს და ისეთ ყიჟინას დასცემს, რომ ძლივს შემორიგებული პ კვლავ უკანმოუხედავად მოკურცხლავს. საყვარელ სამშობლოს მთელი ერი უკან გამოენთება, თავისი კაბადაკაპიწებული პატარძალიანად. ეს ამბავი თვით ისტორიკოსისა და ცნობილი მოგზაურის – კასტილანო კასტილანის (შდრ კასტელი – ქ.ნ.) ჩანაწერებშიც კი მოხვდება. პ-სა და ცრუმორწმუნეთა ქვეყნების ალუზიები, რა თქმა უნდა, სრულიად მკაფიო ეთნოკულტურულ ასოციაციებს იწვევს იმ ქვეყნისა, რომელიც უცხოელი მოგზაურების ჩანაწერებში თრობითა და მოლხენით გამორჩეული საარაკო ქვეყნების რიცხვში მუდამ საპატიო ადგილს იმკვიდრებდა.
როგორც ზემოთ ვთქვით, ომი პ-ს არსებობის ისტორიის თანამდევია. საინტერესოა, „როგორ იწყება ომი“. ამავე სახელწოდების ქვეთავში სიუჟეტი კვლავ უჩვეულოდ ვითარდება – ნინიკას ქვეყანაში კერძის მოსახარშად უზარმაზარ ქვაბს შემოდგამენ. ოხშივარს, რომელიც უკვე ცამდე აიჭრა, მეზობელ ქვეყანაშიც შენიშნავენ. აქ საკმაოდ ეკლექტურ ღირებულებებზე აღზრდილი ხელმწიფე ჰყავთ, რომელსაც მამა მუდამ ჩასჩიჩინებდა, ცხოვრება ბრძოლის გარეშე არაფერიაო, დედა კი ასწავლიდა, ცხოვრებაში ყველაზე საამო ნაყინიაო. რაკი მეზობელი ქვეყნიდან ავარდნილ კვამლსა და ოხშივარს ხელმწიფე ნაყინთან ვერასგზით ვერ დააკავშირებს, გადაწყვეტს, რომ ისღა დარჩენია, ქვეყანა დაიპყროს.
ერთადერთი დანაკლისი, რისი შეგრძნებაც ტექსტის კითხვისას არ გტოვებს, ილუსტრაციების სტილისტიკაა. ვფიქრობ, წიგნის ვიზუალურ მხარესა და ზღაპრების აბსურდულ-სიურრეალისტურ ეპიზოდებს შორის, ცოტა არ იყოს, აცდენაა. წიგნი, ფაქტობრივად მზა ხატოვან მასალას იძლევა სიურრეალისტური ტექნიკით შესასრულებელი ილუსტრაციებისთვის, რაც თავად ტექსტის სწორ კონტექსტში გააზრებისთვისაც ძალიან მნიშვნელოვანი იქნებოდა. აბა, წარმოიდგინეთ დაჩიავებულ-დაჭმუჭნული, გაქცეული ქვეყანა, კაბადაკაპიწებული პატარძალი რომ მისდევს, ან გრანდიოზული, მოთუხთუხე ქვაბი (გიგანტური საცივის სტილში), მჭმუნვარე სამხედროებით შემოჯარული, ქალაქის თავზე მოგორავე კლეპტომან-ღორმუცელა ღრუბელი და მრავალი სხვა. ამჯერად ტექსტის ეს ღირსება სიბრტყეზე განფენილ, ზღაპრის ორდინარულ ილუსტრაციებში იკარგება, თუმცა იმედს ვიტოვებთ, რომ ამ წიგნის ორიგინალური და ნათარგმნი ხელახალი გამოცემები წიგნს გაცილებით სერიოზულ სახეს მისცემს.
ხელმწიფეების, მათი ვაჟებისა და რაინდული ეთიკის პაროდიას სხვა ზღაპარშიც ვხვდებით. სულელი უფლისწული ცოლის მოყვანას გადაწყვეტს. რადგანაც მას უფლისწულობის წესი ავალდებულებს, საცოლე ცეცხლისმფრქვეველ დრაკონს მოსტაცოს, ამ მისიის შესასრულებლად გაუდგება გზას. თუმცა რადგან სიტყვა ცეცხლისმრქვევლიდან მხოლოდ ასო ც-ს გაიხსენებს, უცხო ქვეყნიდან ყველაფერს გამოიყოლებს, რაშიც ასო ც ურევია. მათ შორის მოხვდება გოგონა, სახელად ცი-ჩი. იმისათვის, რომ გოგონა მზეთუნახავად აღიარონ, უნდა დადასტურდეს, რომ ის მზეთუნახავობის მოთხოვნებიდან ყველას აკმაყოფილებს – არ დადის თმაგაჩეჩილი, არ ჭამს ბევრს, არ ლაპარაკობს სწრაფად, არ ამთქნარებს, არ რთავს სახლს პლასტმასის ყვავილებით და ა.შ. ტესტის დადებითად გავლის შემდეგ უფლისწული და მზეთუნახავი დაქორწინდებიან და ზღაპარიც ბედნიერად სრულდება.
ეს აბსურდული სიუჟეტები და გმირები, თავისთავად, ძალიან სახალისოა, მით უმეტეს, თუ არ დაგვავიწყდება, რომ საბავშვო ლიტერატურაზე ვმსჯელობთ. მაგრამ აბსურდი ხომ სცდება საბავშვო ლიტერატურის, ზოგადად, ლიტერატურისა და საერთოდ, ხელოვნების თვითკმარ ჩარჩოებს. თეა თოფურიას მამაცი პროტაგონისტი გოგოების სასაცილო ამბებსაც მხოლოდ ერთ განზომილებაში ვერ დავინახავთ. ამიტომ ეგზისტენციურ კითხვებზე – რა არის ომი, სახელმწიფო, წესრიგი, დრო, ყოფიერება – ერთადერთი რელევანტური პასუხი ისევ და ისევ აბსურდული და სიურრეალისტური მეტაფორები, სიუჟეტური ინვერსიები, ფონოლოგიური და ლექსიკური ჟონგლიორობა, ენობრივი ნონსენსი – ყველა ის საშუალება შეიძლება იყოს, რომელიც ამ ღრმად სერიოზულ კითხვებზე თავისთავად პასუხების მოძიების შეუძლებლობას წარმოაჩენს.
