არც თუ დიდი ხნის წინ ქართულენოვან სოციალურ ქსელებში გავრცელდა ტექსტი, რომლემაც სტუდენტ-ახალგაზრდობის, და არა მარტო მათი, დიდი ინტერესი გამოიწვია და, რომელშიც ავტორი საკუთარ თავს მესამე პირის ფორმით მოიხსენიებდა: „ეს იცის ქალბატონმა ქეთევანმა და ამისი დიდი გამოცდილება აქვს ქ.-ნ ქეთევანს…”. მკითხველის ყურადღება, ძირითადად, ტექსტის შინაარსმა გამოიწვია, თუმცა ენობრივი მხარეც არ გახლდათ უინტერესო. ველოდი, რომ ქალბატონის ილეისტურ ფრაზებს ამ მხრითაც შეაფასებდნენ, მაგრამ ერთი თვალის გადავლებით, ეს არსად გამოჩნდა. მართალია, ფეისბუკის ერაში ვცხოვრობთ, მაგრამ მანამდე ქართულ ტელესივრცესა თუ ბეჭდურ მედიაშიც არაერთხელ გაჟღერებულა ილეისტური ფრაზები ქვეყნის ლიდერთა მხრიდან, მაგ., ასეთი: „ნება მომეცით, რომ… ჩემი ქვეყნის ხმა და ენა ამ დარბაზში გაჟღერდეს. ფაქტიურად ეს არის საქართველოს პრეზიდენტის პირველი მიმართვა ევროპარლამენტისადმი”… და სხვ. მრავალი.
მაინც რა მოვლენაა ილეიზმი?! ან რატომ მოიხსენიებს პირველი პირი საკუთარ თავს მესამე პირის ფორმით. ტერმინი სათავეს იღებს ლათინური ენიდან, სადაც ille მესამე პირის ნაცვალსახელს (“ის”, „იგი”) აღნიშნავს. ლიტერატურაში ილეიზმი გამოიყენება, როგორც სტილისტური ხერხი, ყოველდღიურ მეტყველებაში კი მას სხვადასხვაგვარი დატვირთვა შეიძლება მიეცეს. ადრესანტის მესამე პირად თვითგამოხატვა ახასიათებდა მონათმფლობელური თუ ფეოდალური საზოგადოების წარმომადგენლებს, ამჯერად კი დამახასიათებელია სამხედრო ლექსიკისა და აღმოსავლური რელიგიებისთვისაც (ჰინდუიზმი და ბუდიზმი), სადაც ილეიზმის გამოყენება განათლებულობისა და თავაზიანობის ნიშნად აღიქმება. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ზოგ აღმოსავლურ ენაშიც, მაგ., იაპონურსა და სინჰალაში, მესამე პირის ფორმით II პირისადმი მიმართვა დღესაც ნორმადაა აღიარებული.
ილეიზმი განსაკუთრებული ფენომენი თუ ჩვევაა, რომელსაც სხვადასხვა _ ენობრივი თუ ფსიქოლოგიური ახსნა თუ საფუძველი შეიძლება დაეძებნოს. ისიც ფაქტია, რომ მსოფლიოში არაერთი ცნობილი ადამიანი ირგებს ილეისტის სახელს. ესენია: იულიუს კეისარი (შესაბამისად, უილიამ შექსპირი, რომელიც მის ჩანაწერებს დაეყრდნო), შარლ დე გოლი, სალვადორ დალი, ბობ დოლი, პელე, ბო ჯეკსონი, მწერლებიდან _ გოეთე, ალბერტ კამიუ, და სხვ. ქართულენოვან სივრცეში ილეიზმი გარდა პოლიტიკოსთა თუ საზოგადოების სხვა აქტიურ წევრთა დისკურსებისა, ვლინდება: ორიგინალურ თუ ნათარგმნ ლიტერატურაში, ბავშვთა (დედათა) დაBაზერბაიჯანელთა მეტყველებაში.
ილეიზმი ბავშვთა მეტყველებაში
ილეიზმი ბავშვთა მეტყველებისთვის დამახასიათებელი უნივერსალური მოვლენაა და გავრცელებულია როგორც ჩვენში, ისე საზღვარგარეთ. უცხოურ ბლოგებსა დუ ფორუმებზე შეშინებული დედები ხშირად სვამენ შეკითხვას, თუ რატომ საუბრობენ მათი სამ წლამდე ასაკის შვილები საკუთარ თავზე მესამე პირის ფორმებით, როგორიცაა: “Миша покушал!” “Миша идет спать!” ან: “Bobby want cookie” or “Bobby sit here?”. ამერიკის პედეატრიული აკადემიის ექსპერტები თუ სხვა ექიმები განმარტავენ, რომ ეს არ არის პრობლემა, რომ ეს აღნიშნული ასაკისათვის დამახასიათებელი, სავსებით ნორმალური მოვლენაა, რომელიც ხშირად მშობლების მეტყველების იმიტირების გზით იჩენს თავს და მისგან გათავისუფლების ხერხებსაც ასწავლიან. ჩვენ მიერ ქართველ ბავშვებზე დაკვირვებით იკვეთება, რომ ილეისტურად მხოლოდ მათი 25 % საუბრობს (და, ძირითადად, ასეთი ბავშვები ემიგრანტი ან ბილინგვა მშობლების ოჯახებში იზრდებიან). ამ მოვლენის ფესვები კი მშობლების მეტყველების მიღმა, უფრო ღრმა შრეებშიცაა საძებნი.
ილეიზმი ლიტერატურაში
ალბათ, ყველას წაგვიკითხავს ჯემალ ქარჩხაძის „იგი”. აქ ამგვარ მაგალითებს ვაწყდებით: „რა უნდა წუხილ იგისგან? _ უხმოდ ჰკითხა იგიმ წუხილს. _ იგი ხომ უკვე ისეთია, როგორიც არიან სხვები?” ან კიდევ: „თავი დაანებოს წუხილმა იგის! _ უხმოდ დაუყვირა იგიმ წუხილს”… აქ ამგვარი უამრავი მაგალითის მოძებნა შეიძლება, მოთხრობის სათაურიდან გამომდინარე კი, ისინი ორმაგი ილეიზმის შემთხვევებად შეიძლება შეფასდეს.
ილეისტურ ფორმები გვხვდება ვაჟას „ალუდა ქეთელაურშიც”. ალუდას და მუცალი ერთმანეთს მესამე პირის ფორმებით გასძახიან: „არ მოგხვდაუა, რჯულძაღლო? _ ისევ ეძახის იმასა. „მუცალს არა სჭირს რჯულძაღლო, ნამტვრევს მაშლიდა კლდისასა”… გაუტეხს ქეთელაურსა საპირისწამლეს რქისასა. „არც ახლა გჭირსა, რჯულძაღლო?! _ ზედაც დაჰყვედრებს იმასა. „არა სჭირს, არა, რჯულძაღლო, ყრმასა გუდანისჯვრისასა”…
იოანეს სახარების მესამე თავში ჰურიათა მთავარს, ფარისეველ ნიკოდიმოსს იესოც ილეისტურად მიმართავს: „რომელსა ჰრწმენეს ძე, აქუნდეს ცხორებაჲ საუკუნოჲ, ხოლო რომელი ურჩ იყოს ძისა, არა იხილოს ცხორებაჲ, არამედ რისხვაჲ ღმრთისაჲ დადგრომილ არს მის ზედა” (იოანე, 3: 36).
ილეისტურია არმაზის ბილინგვაზე აღმოჩენილი უძველესი არამეული წარწერაც: „მე [ვარ] სერაფიტი, ასული ზევახ მცირისა, ფარსმან მეფის პიტიახშისა, მეუღლე იოდმანგანისა, [რომელიც] იმარჯვებდა და ამრავლებდა [ადრე] ჩადენილ საგმირო საქმეებს, [და არის] ეზოსმოძღვარი ქსეფარნუგ მეფისა, ძე აგრიპასი ეზოსმოძღვრისა ფარსმან მეფისა, [რომელმაც] სძლია მძლეველნი, რაც ფარნავაზმა ვერ დაასრულა. და, ასე, [სერაფიტი] იყო კეთილი და ლამაზი, ვაება ვაებისა, არავინ იყო მისი მსგავსი სილამაზისა. და გარდაიცვალა ოცდაერთისა წლისა”.
ილეიზმის ნიმუშები ძველ აღთქმაშიც უხვად იძებნება, მეშვიდე ფსალმუნის ერთსა და იმავე ფრაზაში დავით წინასწარმეტყველი ღმერთს მესამე და მეორე პირის ფორმებით ერთდროულად მიმართავს: „უფალმან განსაჯნეს ერნი; მისაჯე მე უფალო სიმართლითა ჩემითა და უმანკოებითა ჩემითა ჩემდამო”;
ძველი აღთქმიდან, ალბათ, უამრავი მაგალითის დასახელება შეიძლება. მაგალითები კარგია და ივანე იმნაიშვილისა არ იყოს, ხარს თივაც ვერ მოჰკლავს, მაგრამ საკითხი თითქმის ამომწურავადაა შესწავლილი ენდრიუ ს. მალონის ნაშრომში, რომელშიც ილეიზმი სინტაქსურ და რიტორიკულ ფენომენადაა შეფასებული.
ილეიზმი აზერბაიჯანელთა მეტყველებაში
საქართველოში მცხოვრებ აზერბაიჯანელთა მეტყველებაზე დაკვირვებით იკვეთება, რომ ქართული ენის შესწავლის საწყის ეტაპზე თითქმის ყველა მათგანი საკუთარ თავზე მესამე პირის ფორმებით საუბრობს. მაგ.: „ალინა უყვარს აირანი “(გულისხმობს, რომ ალინას უყვარს აირანი); „საბინა [მე] უნდა წავიდეს” (გულისხმობს, რომ თავად უნდა წავიდეს)… ისეთი შემთხვევებიც ხშირია, როდესაც პირველი პირის ნაცვალსახელებს ზმნა აუცილებლად მესამე S პირის ფორმებით შეეწყობა, მაგ.: მეს ძულს მეცადინეობა, მე დაღალა (მძულს მეცადინეობა, დამღალა); მეს ჭირდება წიგნი (მჭირდება წიგნი); მე ყავს ძმა (მე მყავს ძმა); უთხრა, მე ბურთი ეთამაშე (ვუთხარი, ბურთი მეთამაშე-მეთქი) და სხვ… ისე რომ, ენის შესწავლის სხვა ეტაპებზე უკვე თავადვე უკვირთ და ეღიმებათ მანამდე დაშვებული შეცდომებისა თუ უზუსტობების გამო.
მაგრამ ყველა ზემოთ განხილული შემთხვევა არა მხოლოდ ქართულენოვანი მაგალითების დაძებნის მიზნით არის მნიშვნელოვანი და საინტერესო. მათი საერთო ფსიქოლოგიური თუ ენობრივი საფუძველი შესაძლოა, ქართულ ენაში არსებული უფრო მნიშვნელოვანი ენობრივი მოვლენის (მორფოლოგიური ინვერსიის) გასაღებს წარმოადგენდეს.
რა შეიძლება იყოს ეს ფსიქოლოგიური საფუძველი?! რატომ საუბრობდნენ ადამიანები უძველეს საუკუნეებში საკუთარ თავზე მესამე პირის ფორმებით ან 21-ე საუკუნეში მაინც რატომ არ იცვლება აქამდე არსებული შაბლონები?! რატომ იზიარებენ გავლენებისა და ძალაუფლების მქონე ადამიანები სამ წლამდე ასაკის ბავშვის მეტყველების ფორმებს თუ პატერნებს?!
აღნიშნულ საკითხებზე დაფიქრება დროულია და ბევრ ფსიქოლოგიურ ექსპერიმენტსა თუ კვლევას საჭიროებს. წინსწრებით კი შესაძლებელია ილეიზმის ფსიქოლოგიურ საფუძვლად მხოლოდ და მხოლოდ მოსაზრების დონეზე მივიჩნიოთ „მე”-ს ობიექტივაცია ქცევის რეგულაციაში.
„მე”-ს ობიექტივაცია ქცევის რეგულაციაში
ერთ-ერთი პირველი „მე”-ს ფსიქოლოგი, უილიამ ჯემსი ამტკიცებდა, რომ “მე”-ს ჩვენეული განცდა მოიცავს არა მხოლოდ ჩვენს შინაგან ღირებულებებს, ინტერესებს, ნიშან-თვისებებს, არამედ ჩვენს მეგობრებსაც, ახლობელ ურთიერთობებს და ჩვენს საკუთრებასაც კი. “მე”-ს სოციალურ ბუნებას შემდგომში კიდევ უფრო გაუსვა ხაზი ჩარლზ კულიმ და ჰერბერტ მიდმა. მათ მიაჩნდათ, რომ ადამიანებს “მე” მხოლოდ სხვა ადამიანთა თვალსაზრისით უყალიბდება. კულის ეკუთვნის სოციალუროი სარკის მეტაფორა, ანუ “სარკული “მე”, “მე”-ს ხედვა, რომელიც სხვა ადამიანებთან სიმბოლური, (ლინგვისტური) კომუნიკაციით გვეძლევა. იგი პირდაპირ აღნიშნავდა, რომ “მე”-ს ერთიანობას ინდივიდს ორგანიზებული საზოგადოება, ჯგუფი ანიჭებს. ამრიგად, ჯემსის, კულისა და მიდის თანახმად, “მე” არის სოციალური წარმონაქმნი. იზოლაციაში გაზრდილ ადამიანს “მე” არ უვითარდება, რადგან “მე” სოციალურ გამოცდილებას და უკუკავშირს საჭიროებს. ერთ შემთხვევაში “მე”-ს აქტუალიზაციის გავლენით იზრდება შესრულების პროდუქტიულობა, მეორე შემთხვევაში _ გადაწყვეტილების გამოტანის სიწრაფე. ამდენად, იგი ხელს უწყობს პიროვნების კიდევ უფრო დადებით თვითპრეზენტაციას, რაც რეალურ და იდეალურ “მე”-ს შორის სახვაობის მნიშვნელოვან შემცირებაში გამოიხატება იდეალური “მე”-ს (I-ს) მიერ რეალური “მე”-ს (me-ს) ასიმილირების ხარჯზე. “მე”-ს ობიექტივაცია გავლენას ახდენს საკუთარ ქცევასთან დაკავშირებულ ქმედითუნარიანობის განცდაზე, კერძოდ, აძლიერებს მას. S-ის დარწმუნებულობა, რომ ის შეძლებს მის წინაშე მდგარი ამოცანის შესრულებას, ძლიერდება. “მე”-ს ობიექტივაცია გავლენას ახდენს ადამიანის აფექტურ-ემოციურ სფეროზე, რასაც მოწმობს დეპრესიის მაჩვენებელთა დაქვეითება დეპრესიისადმი მიდრეკილ პირებთან. პიროვნული პრობლემის წინაშე მყოფი ადამიანი ახლა უკვე თვითონ ათავსებს ცნობიერების ცენტრში საკუთარ “მე”-ს და ამით პრობლემის გადაჭრის პირობებს ქმნის.
სამ წლამდე ასაკის ქართულენოვან პატარების მეტყველებაზე დაკვირვებით ამჟამინდელი მონაცემებით მხოლოდ ის იკვეთება, რომ ობიექტივირებული „მე” მათთვის ხშირად საკუთარ სახელად ფორმირდება ან სულაც „უდა” [უნდა] მესამე პირისფორმიან ზმნად. როგორც ირკვევა, ეს სულაც არ არის მხოლოდ ქართულენოვანი მოვლენა. რუსულენოვან ბლოგებსა თუ ვებ-გვერდებზე დედები ხშირად შენიშნავენ, რომ მათი 2 წლამდე ასაკის შვილები ობიექტურბრუნვიან “мне”-სა და „меня”-ს უფრო ხშირად იყენებენ, ვიდრე “Я”-ს. ბავშვთა განვითარების ინსტიტუტების მიერ კი ნორმადაა შეფასებული 2 წლის ასაკამდე ინგლისურენოვან ბავშვებში I (სუბიექტური „მე”-სა) და me-ს (ობიექტური „მე”-ს) აღრევა. ასე რომ, დატივის კონსტრუქციანი, ობიექტური წყობის ზმნების (ქართულში) ან ობიექტისბრუნვიანი “мне”, „me”-ს გამოყენება ინგლისურსა და რუსულ ენებში კიდევ უფრო ამყარებს ჩვენს თვალსაზრისს, რომ ბავშვთა ან ენის შესწავლის საწყის ეტაპზე გამოვლენილი ილეიზმის ფსიქოლოგიურ წანამძღვრად შეიძლება ქცევის რეგულაციაში ჩაითვალოს „მე”-ს ობიექტივაცია.
გამოყენებული ლიტერატურის ნუსხა:
ალექსანდერი _ Alexander, Catherine M. S., ed. (2003). The Cambridge Shakespeare Library: Shakespeare's times, texts, and stages. Cambridge University Press.
ბალიაშვილი _ ბალიაშვილი, მ., “მე”-ს ობიექტივაციის როლი ქცევის რეგულაციაში (2002), ფსიქოლოგიის მეცნ. დოქტორის ხარისხის მოსაპოვებლად წარდგენილი დისერტაცია, თბ.
ლიპა _ Lippa, R. A. Introduction to Social Psychology, (1990). Baltimor, California, pp. 54-63.
უზნაძე _ უზნაძე, დ., ზოგადი ფსიქოლოგიის საფუძვლები, (1989) ტ. III-IV, „საქართველოს მაცნე”
წერეთელი _ წერეთელი, გ., არმაზის ბილინგვა (1942), ენიმკის მოამბე, XIII.
ჯეიმსი _ The Writings of William James: A Comprehensive Edition, (1978). University of Chicago Press.
ელ-რესურსები:
1.https://www.etsjets.org/files/JETS-PDFs/52/52-3/JETS%2052-3%20499-518%20Malone.pdf
2.https://en.wikipedia.org/wiki/Illeism#mw-head
3.https://en.wikipedia.org/wiki/Illeism
4.https://en.wikipedia.org/wiki/Illeism#mw-head
5.https://www.whattoexpect.com/toddler/language-development/using-the-third-person.aspx https://forum.podolsk.ru/viewtopic.php?f=110&t=65649&start=0&sid=0fd5776c36aebb12c8e59cf07a836152
6.https://conf.7ya.ru/fulltext-thread.aspx?cnf=Psy&trd=11407
7.https://childdevelopmentinfo.com/child-development/language_development/#ixzz3frwJrWww
