სანამ კიდევ ერთ გემრიელ საზაფხულო საკითხავს დავაგემოვნებდეთ, ორიოდე წუთით მწერლის სახელოსნოშიც შევიხედოთ. წიგნის წერის დროს სათქმელის გადმოცემის ფორმაც ისევე მნიშვნელოვანია, როგორც საინტერესო სიუჟეტი და პერსონაჟები. სამოსივითაა, რომელიც შინაარსს ისევე უნდა მოარგო, როგორც ამა თუ იმ სიტუაციას უხამებ საკუთარ გარდერობს (მთაში ქუსლიანი ფეხსაცმლით ხომ ვერ წახვალ). საბავშვო ლიტერატურის ყველაზე გავრცელებული ჟანრია ზღაპარი – ეროვნული ფოლკლორის მთავარი ფორმა, რომელსაც ბევრი საბავშვო მწერალი მიმართავს. ამ ჟანრის ნაწარმოებები ბავშვებს ყველაზე მეტად უყვართ. საბავშვო პოეზიას დიდი ადგილი უკავია პატარების აღზრდა–განათლებაში. არც საგმირო თემატიკის ბალადას აკლია თაყვანისმცემელი. იმ საინტერესო გზას, რასაც ბავშვი მცირე ზომის პროზაული თხზულებებიდან რომანებამდე გადის, ხომ ვერაფერი შეედრება. თუმცა არსებობს ჟანრი, რომელიც, ჩემი აზრით, ყველაზე მეტად „უხდება” საბავშვო ლიტერატურას. ესაა ფენტეზი.
ფენტეზის ფესვები ფოლკლორში, ლეგენდებსა და ხალხურ თქმულებებში უნდა ვეძებოთ. ის სამეცნიერო ფანტასტიკაზე გაცილებით თავისუფალია და მეცნიერულ დამაჯერებლობას არ მოითხოვს. იქ, სადაც წიგნსა და რეალობას შორის საზღვარი არ არსებობს, მკითხველს – წიგნის მთავარ პერსონაჟს – შეუძლია, თვალის დახამხამებაში გადაადგილდეს დროსა და სივრცეში, მოინახულოს ადამიანური ფანტაზიის სანახები, გაეცნოს არნახულ მითურ არსებებს, წიგნის დასასრულს კი ისევ საკუთარ რეალობას დაუბრუნდეს. ალბათ მიხვდით, მინდა, საბავშვო ფენტეზის ერთ–ერთ საუკეთესო წარმომადგენელზე – მიხაელ ენდეზე გესაუბროთ.
გერმანელი მწერალი დაიბადა 1929 წელს, გამთენიისას, მხატვრისა და მოქანდაკის ედგარ კარლ ენდესა და ფიზიოთერაპევტ ლუიზა ენდეს ოჯახში. მიხაელის მამის ნახატები იშვიათად იყიდებოდა და ენდეები საკმაოდ ხელმომჭირნედ ცხოვრობდნენ. ამის გამო მშობლიური ქალაქი მიატოვეს და მიუნხენის ერთ–ერთ რაიონში – ობერმენცინგში დასახლდნენ. კულტურის ცენტრში მოხვედრა ხელოვან ენდეს სიღარიბისგან თავის დაღწევის იმედად ესახებოდა. ასეც მოხდა, მალე ედგარი არა მარტო პოპულარული და მოთხოვნადი მხატვარი გახდა, არამედ კოლეგების აღიარებაც მოიპოვა. თუმცა უდარდელი ცხოვრება მხოლოდ ოთხ წელიწადს გაგრძელდა. 1935 წელს კულტურის სფეროსაც დაეტყო მესამე რაიხის პოლიტიკური ხელი და ენდეების ოჯახში სიღარიბე დაბრუნდა. მალე მიხაელის მამის ნახატები აკრძალულ ხელოვნების ნიმუშთა სიაში მოხვდა.
მომავალ მწერალს სიღარიბეზე მეტად დედისა და მამის დაძაბული ურთიერთობა აღელვებდა. ლუიზა იძულებული გახდა ემუშავა, თუმცა მისი ხელფასით ოჯახის რჩენა ჭირდა. მიხაელს ხშირად ესმოდა იმედდაკარგული მამისგან განაჩენივით მწარე სიტყვები: „ჩვენ ვერ შევძლებთ ამ ბავშვის შენახვას!” – და მიტოვების მუდმივი შიში ტანჯავდა. ის ვერც სკოლაში გრძნობდა თავს კარგად, ვერ იტანდა გაკვეთილებს, თანაკლასელებსა და მასწავლებლებს, ეძებდა ისეთ მეგობრებს, რომლებიც ყოველდღიურობისგან გაქცევაში დაეხმარებოდნენ.
1940 წლის გაზაფხულზე მიხაელმა მიუნხენის ერთ–ერთ გიმნაზიაში განაგრძო სწავლა (1996 წლიდან ეს სასწავლებელი, ყოფილი მაქსიმილიანის გიმნაზია, მიხაელ ენდეს სახელს ატარებს). რელიგიის გაკვეთილებზე მომავალმა მწერალმა წიგნების გამყიდველის შვილი გაიცნო. მატიასი საუკეთესო მოსწავლე იყო და ენდესნაირ სუსტი ნებისყოფის, ზარმაც მოსწავლესთან მეგობრობაზე არც უფიქრია. ისინი ქალაქის დაბომბვის დროს საევაკუაციო სამალავში ერთად მოხვედრამ დააახლოვა.
მატიასს კითხვა ძალიან უყვარდა, ამასთან, გატაცებული იყო კლასიკური მუსიკით, მხატვრობითა და თეატრით. ახალი მეგობრის ცხოვრების სტილით აღფრთოვანებულმა მიხაელმა ერთხელაც თავად სცადა ლექსის დაწერა. მის პირველ ლექსში „აპოკალიფსის ლოცვა” მეორე მსოფლიო ომის საშინელი კადრები ირეკლება.
1947 წელს მიხაელ ენდე შტუტგარტის ვალდორფის სკოლაში გადავიდა და ნაქირავებ ბინაში დამოუკიდებლად ცხოვრება დაიწყო. მატიასიც მასთან ერთად სწავლობდა. მეგობრის წყალობით მიხაელი ამერიკული ბიბლიოთეკის ხშირი სტუმარი გახდა. ბიჭები არც თეატრალურ წარმოდგენებს აკლდებოდნენ და ხანდახან თავადაც დგამდნენ პიესებს. იმავე წელს გამომცემლობამ „Esslinger Zeitung” ენდეს ლექსები გამოაქვეყნა.
ორი წლის შემდეგ მომავალი მწერალი სამსახიობო ხელოვნების შესასწავლად მიუნხენში დაბრუნდა. იმ დროისთვის მას უკვე რამდენიმე პიესა ჰქონდა დაწერილი და დადგმული. სწავლის პერიოდში მიუნხენის თეატრში პატარ–პატარა როლებს ასრულებდა. სასცენო მსახიობის დიპლომის აღებისა და რენდსბურგის თეატრში რამდენიმე მეორეხარისხოვანი როლის შესრულების შემდეგ მწერალი მიუნხენსა და ლიტერატურას დაუბრუნდა. თავდაპირველად მხოლოდ თეატრალურ პიესებს წერდა.
ბავარიის რადიოში მუშაობისას (1956 წელს) მიხაელ ენდემ რეპორტაჟის მოსამზადებლად იტალიაში იმოგზაურა. მწერალზე ყველაზე დიდი შთაბეჭდილება პალერმომ მოახდინა. ქალაქის პატარა და მყუდრო მოედნებზე საღამოობით უცნაური შეხვედრები იმართებოდა. აქ მიხაელმა მოისმინა მრავალი საინტერესო ისტორია, რომელთა მთხრობელებსაც მსმენელი არასოდეს აკლდათ. ერთ–ერთ მათგანს, რომლის ისტორიაც ეცნო, მწერალი დიდხანს ესაუბრა და ძალიან მოუნდა, მის მიერ მოგონილი ისტორიები ვინმეს ისევე მოეყოლა ხალხისთვის, როგორც ახლა ეს მოხუცი აცოცხლებდა თითქმის ერთი საუკუნის წინ გარდაცვლილი ალექსანდრე დიუმას სიტყვებს.
მალე მიხაელს ერთმა თანაკლასელმა საბავშვო ილუსტრირებული კრებულისთვის პატარა თხზულების დაწერა სთხოვა, მწერალმა კი ზღაპრის ნაცვლად ხუთასგვერდიანი რომანი შეთხზა. ასე დაიბადა ჯიმ ღილაკისა და მემანქანე ლუკასის ისტორია („Jim Knopf und Lukas der Lokomotivführer”), რომელიც ორ ნაწილად გამოიცა. რომანს წარმოუდგენელი წარმატება ხვდა წილად. ის 19 ენაზე ითარგმნა და მწერალს უზარმაზარი ჰონორარი მოუტანა.
1972 წელს მიხაელ ენდემ კიდევ ერთხელ გაახარა მკითხველი. „მომო” 30 ენაზე ითარგმნა და გამოცემიდან ორი წლის შემდეგ მწერალს საბავშვო ლიტერატურაში შეტანილი წვლილისთვის ლიტერატურული პრემია მოაპოვებინა (1996 წლიდან პრემიის მფლობელს ფულად ჯილდოსთან ერთად მომოს ქანდაკებაც გადაეცემა).
ენდეს ყველაზე ცნობილი რომანი, „დაუსრულებელი ამბავი”, 1979 წელს გამოიცა. წიგნის მიხედვით გადაიღეს რამდენიმე ფილმიც (ვოლფგან პეტერსენმა (1984), ჯორჯ მილერმა (1990) და პიტერ მაკდონალდმა (1994)). წიგნმა ბევრი ნაციონალური და საერთაშორისო ჯილდო მოიპოვა. ასეთმა წარმატებამ მასწავლებლებლები ენდეს რომანის სასწავლო მასალაში ჩართვაზეც დააფიქრა.
მიხაელის შემოქმედებაში ყველაზე ნაყოფიერი პერიოდი დაიწყო. თითქმის ყოველკვირა იბეჭდებოდა მისი ზღაპრები და საბავშვო თხზულებები. მალე მწერლის საუკეთესო კრებულებს კიდევ ერთი – „Der Goggolori” შეემატა, რომლიც მიხედვითაც უილფრედ ჰილერმა საკმაოდ წარმატებული ოპერა დადგა.
მიხაელ ენდე მომავალ ცოლს 1952 წელს შეხვდა, მაგრამ მასზე მხოლოდ თორმეტი წლის შემდეგ იქორწინა და რომის ახლოს, ვილაში (Casa Liocorno) დასახლდა. ინგებორგ ჰოფმანის გარდაცვალების შემდეგ (1985) მწერალი მიუნხენში დაბრუნდა. მას შემდეგ მიხაელმა თავისი წიგნების მთარგმნელთან ერთად რამდენჯერმე იმოგზაურა იაპონიაში, მიუნხენში კი მარიკო სატოსთან დაწყვილებული დაბრუნდა და 1989 წელს იქორწინა კიდეც მასზე. მაგრამ მანამდე მწერალი საკუთარი აგენტის თაღლითობის წყალობით ლამის ციხეში გამოამწყვდიეს. გამომცემლობა „Thienemann-Verlags”–ის აქტიური ჩარევის შედეგად მსოფლიოში სახელგანთქმული მწერალი მართლმსაჯულების ბორკილებს კი გადაურჩა, მაგრამ მისი ფინანსური მდგომარეობა საგრძნობლად გაუარესდა.
მკითხველის მიერ დასასრულებელი ისტორია
მიხაელ ენდეს შემოქმედებიდან ყველაზე უასაკო წიგნად „დაუსრულებელი ამბავი” მიმაჩნია. ეს რომანი მართლაც აურინივით ყოვლისმომცველი და უსასრულოა, მის ფურცლებზე ყველა მკითხველი თავის კვალს ტოვებს. ფანტაზიის სამეფოს ისტორია პატარებისთვის თუ მხოლოდ თავშესაქცევი საკითხავია, ზრდასრული და გონიერი მკითხველი ზღაპრული სიუჟეტის მიღმა დაფარული სათქმელის ამოკითხვასაც ახერხებს.
წიგნის სიუჟეტი ორ სამყაროში – რეალურსა და წარმოსახვითში – ვითარდება. რეალური სამყაროს მთავარი გმირი პატარა მკითხველი ბასტიანია, რომელსაც ზღაპრულ სამყაროში ნელ–ნელა, კითხვა–კითხვით შევყავართ.
უფროსკლასელი ბიჭებისგან შევიწროებული ბასტიან ბალთაზარ ბუქსი ერთხელაც ხულიგნებს წიგნის მაღაზიაში დაემალება. ბიჭუნა სწორედ ბატონ კორეანდერთან გადააწყდება „დაუსრულებელ ამბავს”, რომელსაც მოიპარავს და წასაკითხად სკოლის სხვენზე განმარტოვდება.
წიგნში ახალბედა მონადირის, ობოლი ატრეიუს თავგადასავალია აღწერილი. განსაცდელში ჩავარდნილი ფანტაზია აურინის მფლობელი ბიჭის იმედად დარჩენილა. მტერი კი უბრალოდ არარაა, არაფერია. ადამიანები მიჩვეულები ვართ ხილულ მტერთან ბრძოლას წიგნებშიც და რეალობაშიც, მიხაელ ენდეს რომანი კი ამ მხრივაც გამოირჩევა. არადა, განა არსებობს რამე არარსებობაზე, გაქრობაზე უფრო საშიში?! პატარა დედოფლისთვის ახალი სახელის მოფიქრება მხოლოდ მკითხველს შეუძლია. თუმცა ამის შესახებ ატრეიუ მრავალი დაბრკოლების გადალახვის შემდეგ შეიტყობს. იმედის დრაკონთან დამეგობრებული აურინის მფლობელი ფარ–ხმალს არასოდეს ყრის და არც თავხედი მკითხველის თავნება ფანტაზიით აწეწილი ამბების დალაგებას თაკილობს.
რომელ ბავშვს არ უოცნებია პერსონაჟობაზე?! ჰოდა, ეს წიგნიც ოცნებების ახდენაზეა. მაგრამ ნუ დაგვავიწყდება, რომ „შეიძლება წლობით ოცნებობდე აუხდენელი სურვილის ასრულებაზე, მერე კი უცებ ოცნება აგიხდეს და ის ინატრო, ნეტავი ამ სურვილის ახდენა არასდროს მენატრაო”.
ბასტიანი ქმნის ახალ არსებებსა და ადგილებს, უდარდელად გადაადგილდება ფანტაზიაში, ტკბება აურინის მიერ მინიჭებული ძალაუფლებით და ვერ ხვდება, რომ თილისმის მეორე მხარეს ამოტვიფრული სიტყვები – „გააკეთე, რაც გინდა” ხაფანგია და ამულეტი მის მფლობელს თავის ნებაზე ათამაშებს. ყოველი სურვილის ასრულება ბასტიანის მეხსიერებიდან მოგონებათა ნაწილს შლის. ბოლოს ბიჭს კეთილისა და ბოროტის გარჩევაც ავიწყდება, ძალაუფლების წყურვილი კი ისე აბრმავებს, რომ მთვარის დედოფლისა და ატრეიუს წინააღმდეგაც გაილაშქრებს. დამარცხებული ბასტიანი ყოფილი მეფეების ქალაქში ათობით მეხსიერებაწართმეულ, უსურვილო ბავშვს შორის დაეხეტება და საკუთარი სახელიც კი აღარ ახსოვს. ატრეიუ და იმედის დრაკონი რომ არა, ბასტიანი ძალაუფლების კიდევ ერთი მსხვერპლი გახდებოდა და ვეღარასოდეს დაბრუნდებოდა უკან.
დაუფიქრებლად შექმნილი პერსონაჟები დიდ დაბრკოლებებს უქმნიან ბასტიანს. მწერალი ამით მკითხველს შეახსენებს, რომ ამქვეყნად ყველა არსებას აქვს კონკრეტული დანიშნულება და მიზანი, რომლის გარეშე ცხოვრება ბასტიანის მიერ შექმნილი ჯამბაზ–ჩრჩილების სასოწარკვეთილი გუნდის უმისამართო ხეტიალს ემსგავსება. ავტორი წერტილის დასმის აუცილებლობაზეც მიგვანიშნებს, რადგან დაუსრულებელი ამბები ბორკილებივით იჭერს მკითხველს ფანტაზიის საპყრობილეში, საიდანაც თავის დახსნა მეგობრის თავგანწირვის ტოლფასია.
