მსოფლიოში ფართოდ გავრცელებული ენის ფარდობითობის თეორიის თანახმად, ენა ადამინთა აზროვნების ტიპს განაპირობებს. მნიშვნელობათა სოციალური სტერეოტიპები, რომლებიც ჩვენი მსოფლხედვის საფუძველია, სწორედ ენის მეშვეობით იქმნება. ენა ბავშვობიდანვე სამყაროს ხედვისა და მისი სტრუქტურირების განსაკუთრებულ ხერხებს გვიყალიბებს. ეჭვგარეშეა, შთაბეჭდილებათა „კალეიდოსკოპურ დინებაში“ პოზიტიური ენით სამყაროც პოზიტიურად ტრანსფორმირდება. ამიტომ უაღრესად დიდი მნიშვნელობა აქვს იმას, თუ ადრეული ასაკიდანვე რა ემოციურ-ენობრივ კატეგორიებს ვაზიარებთ ან ვიზიარებთ, როგორ მივმართავთ მათ ერთმანეთისა და, განსაკუთრებით, მომავალი თაობებისკენ.
პოზიტიური ენა პოზიტიური განწყობის, ნებელობისა და ქცევის წინაპირობაა. პოზიტიურ ქცევას შედეგიც პოზიტიური მოჰყვება ხოლმე. მართალია, მრუმე ყოფიერება არცთუ ხშირად გვანებივრებს დადებითი ენერგიებით, მაგრამ ემპათიის და სიმპათიის წყალობით, ენა, როგორც „ყოფიერების სახლი[1]“ მაშინვე დადებითი გრძნობებითა და დამოკიდებულებებით გვავსებს ხოლმე. იგი იმთავითვე გვთავაზობს „კარგის პრიმიტივით“ განპირობებულ ემოციურ კატეგორიებს და გამოყენებისთანავე გვიჩვენებს მათ უპირატესობას. ემოციურ კატეგორიებში ამჯერად თავაზიან ფორმებს, საალერსო ლექსიკას ან ამ ლექსიკის მაწარმოებელ აფიქსებს მოვიაზრებთ, რომლებიც უნივერსალურია მცირედი გამონაკლისებით.
ქართულში არაერთი საალერსო აფიქსი[2] მოიპოვება, რომელთა მწარმოებლური მისია, სამწუხაროდ, თანამედროვე მეტყველებაში განილევა და მათი ადგილი უვარგისი, აგრესიული, სკაბრეზული ლექსიკისთვის თავისუფლდება. სამწუხაროდ, საალერსო ლექსიკა, ისევე, როგორც თავაზიანო ფორმები, რომლებითაც საქართველოში ხშირად უცნობებიც კი ერთმანეთს მიმართავდნენ – „გაგიმარჯოს“ (პასუხი „გამარჯობა“-ზე), „თქვენი ჭირიმე“, „გეთაყვა“, „ძვირფასო“, „ჩემო კეთილო“, „ჩემო ძმისწულო/დისწულო“, „შვილო“, „დედი“, „მამი“ „ოქრო“… – დღეს არცთუ ხშირად გაისმის და, უმრავლეს შემთხვევაში, პირველადი მნიშვნელობისგან დაცლილია. მიხეილ ქვლივიძე წერდა: უცხოელები ‘გენაცვალე’-ს იმიტომ ვერ თარგმნიან, რომ ამ სიტყვის შესაფერი განცდა არ გააჩნიათ, თორემ იმათი ენა ქართულზე ნაკლები როდიაო. განა დღეს ამ გრძნობა-განცდით სავსე „გენაცვალე“-ს ხშირად გავიგონებთ?!
იქნებ ამდენი მანკიერება ერში ენის დაბინძურების გამო დაგვიგროვდა?! იქნებ დროა, სიმპათიის ენა შთავაგონოთ ყველას, განსაკუთრებით კი მომავალ თაობებს, რათა მათში დადებით გრძნობებსა და დამოკიდებულებებს დავუდოთ ბინა?!
კეთილი სიტყვები კეთილ გრძნობებს წარმოშობს, ეს უკანასკნელი კი – კეთილ საქციელს. თუმცა პოზიტიური გრძნობების გადაცემა სიტყვების გარეშე, სხეულის ენით – ღიმილით, შეხებით, თავის დაკვრით, ხელის ჩამორთმევითაცაა შესაძლებელი. მასწავლებლის ამგვარი ჟესტი ბავშვებს ძალიან მოსწონთ, თავს ამაღლებულად და მოტივირებულად გრძნობენ. თუმცა მათ არანაკლებ სიამოვნებთ შექება და კომპლიმენტები.
მიჩნეულია, რომ კომპლიმენტების სახით დადებითი დამოკიდებულების გამოხატვა სასარგებლო და სასიცოცხლოდ აუცილებელი უნარია, რადგან როდესაც საქმიან პარტნიორებს და, მით უფრო, ბავშვებს ვაქებთ, ჩვენ ვეხმარებით მათ, იგრძნონ თავი მნიშვნელოვნად სხვის თვალში და ვქმნით საქმიანი კონტაქტის კეთილგანწყობილ ატმოსფეროს. ახლობლებისთვის კომპლიმენტის თქმით კი კიდევ უფრო ვამტკიცებთ ახლო ურთიერთობებს.
მგონი, რუსთველის აფორიზმი – „რასაცა გასცემ, შენია, რას – არა, დაკარგულია“, – ისე არაფერს ერგება, როგორც დადებითი ენერგიის გაცემის ხელოვნებას. აკი მარკ ტვენიც ამბობდა: საკუთარი თავის გამხნევების ყველაზე კარგი გზა სხვისი გამხნევებააო. ჩვენი თანამოსაუბრის, მით უფრო, უმცროსი მეგობრების კეთილგანწყობა ჩვენი მოტივაციის წინაპირობაა, რადგან მათგან ხშირად იმაზე მეტი გვიბრუნდება უკან, ვიდრე მოველით.
თუმცა უნდა გვახსოვდეს, რომ თუ კონსტრუქციული შეფასება ადამიანის მოქმედებათა ღირებულების აღიარებაა, შექება პიროვნების ღირებულების აღიარებაა. ამ დროს პირველად აუცილებლად უნდა გამოვხატოთ დადებითი დამოკიდებულება. ამის შემდეგ დავაკონკრეტოთ, რა მოგვეწონა და დავასაბუთოთ – რატომ. ყოველ ადამიანს სურს, მოისმინოს საკუთარი თავის შესახებ რაიმე კონკრეტული, რადგან სწორედ შექების კონკრეტულობა აძლევს შესაძლებლობას, იგრძნოს მისი ობიექტურობა და ბუნებრიობა. ამდენად, არა უბრალოდ: „შენ კარგი ბიჭი/გოგონა ხარ!“, არამედ – „კარგად ნასწავლი მასალით ბევრად უკეთ შეძელი ესეს დაწერა“, არა უბრალოდ: „ჭკვიანი ხარ!“, არამედ – „ვაჰ, როგორ შეძელი ასეთი დავალების ასე სწრაფად და ხარისხიანად შესრულება?!“…. მიგვითითებენ, რომ კომპლიმენტის ჩამოყალიბებისას მეტი ყურადღება უნდა მივაქციოთ მცირედ შესამჩნევ დეტალებს და თვისებებს. გარეგანი თვისებებზე ხაზგასმით ბევრად ნაკლებ შთაბეჭდილებას ვახდენთ, ვიდრე როდესაც აღვნიშნავთ ბავშვის, პიროვნების სულიერ თვისებებს.
შექება სასიამოვნოა, როდესაც:
- რეალობას შეესაბამება. ადამიანებს სჯერათ მხოლოდ არგუმენტირებული შექების. სხვა შემთხვევაში შეიძლება ეგონოთ, რომ გამორჩენის მიზნით ვაქებთ.
- შეესაბამება იმას, რასაც აფასებს თავის თავში მოზარდი თუ ზრდასრული. დანარჩენი შინაგანად უარიყოფა.
- კომპეტენტური, ავტორიტეტული ადამიანისგან გაისმის; ისეთებიც არსებობენ, ვინც ხშირად პედაგოგსაც კი აკრიტიკებს, რა უფლებით მაქებს ან განმსჯისო.
- მასში არ არის ორმაგი აზრი და მხოლოდ დადებით თვისებებს ეხება. მაგალითად: „კარგი ნაშრომია, ყოჩაღ! დედას კარგად უშრომია!“
- არ მოსდევს კრიტიკა. მაგალითად: „ნიჭიერი, მაგრამ ზარმაცი ხარ.“
- კომპლიმენტს თან არ უნდა ახლდეს ჭკუის სწავლება.
- არ ახლავს რეკომენდაციები და ამ თვისების
გაუმჯობესების პრაქტიკული რჩევები. ეს უკუკავშირის თემაა.
უნდა ითქვას, რომ კეთილგანწყობა თითქმის ყველასთვის მისასალმებელია. უფრო მეტიც, გვირჩევენ, რაც შეიძლება ხშირად შევაქოთ, რადგან ეს მოტივაციას მნიშვნლოვნად ზრდის. მართებული შექების სარგებელი ის არის, რომ დავანახოთ სხვებს მათი ქცევების ეფექტურობა; ვაჩვენოთ, რომ არსებობს ვიღაც, ვინც ყურადღებას აქცევს და, რომ ვინტერესდებით მათი საქმიანობით. ამდენად, შექება და კეთილგანწყობა მოღვაწეობის ყველა დარგში ერთნაირად სასარგებლოა.
გარდა ამისა, არსებობს თვალსაზრისები, რომლებიც სასკოლო თუ არასასკოლო ცხოვრებაში აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ. „შექებით დასჯა“ – ასე ჰქვია ალფიე კონის (Alfie Kohn) 1993 წლით დათარიღებულ შესანიშნავ წიგნს, რომელშიც ავტორი აჩვენებს, რომ შექებით ადამიანების დასჯაც კი შესაძლებელია, თუკი არ ვფლობთ იმ სტრატეგიებს, რაც ეფექტური და უვნებელი შექებისთვის აუცილებლად უნდა გამოვიყენოთ. წიგნში თავები ეძღვნება შექების პრობლემის საკითხებს. ერთ-ერთი საფრთხისშემცველი მაგალითი შეიძლება იყოს მარტივი ამოცანის/დავალების შესრულების გამო შექება. ასეთ დროს მოზარდს/ადამიანს უმტკიცდება განცდა, რომ მას მხოლოდ მცირედი მოეთხოვება. „ეს აშკარად ის არის, რაც მომეთხოვება…“, – ფიქრობს იგი. მეორე მაგალითში ავტორი გვიხსნის, თუ როგორ შეიძლება ჩაახშოს საღ აზრს მოკლებულმა შექებამ სწავლისა თუ კვლევის ჟინი და საკითხებისადმი კონცენტრირება. სამაგიეროდ, აკადემიური წარმატების მისაღწევად შრომის პროცესში შექება ბევრად უკეთესად „მუშაობს“, ვიდრე „ცრუ“ შექებანი. კაროლ დვეკი (Carol Dweck) საუბრობს ფიქსირებული, მდგრადი და მზარდი აზროვნების შესახებ. ბავშვები, ფიქსირებული აზროვნებით, მიიჩნევენ, რომ გონებრივი შესაძლებლობას, ინტელექტს, ჭკუას მეტნაკლებად სიმყარე ახასიათებს და მათი ბევრად შეცვლა შეუძლებელია, მაგრამ ბავშვები, მზარდი გონებრივი შესაძლებლობებით მიიჩნევენ, რომ ინტელექტის განვითარება შესაძლებელია. ასეთებს მიღწევები ძალისხმევის დამსახურებად ესახებათ.
| მდგრადი აზროვნება | მზარდი აზროვნება | |
| რას და როგორ მივაღწევ? | ზედმეტი მსხვერპლშეწრვის გარეშეც შეიძლება ვგავდეთ ჭკვიანს. | სიახლეს მაინც ვისწავლი, სირთულისა და რისკების მიუხედავად. |
| მარცხი რაა? | მარცხი დაბალი ინტელექტის მაჩვენებელია. | მარცხი დაბალი ძალისხმევისა და სტრატეგიების ნაკლებობის მაჩვენებელია. |
| ძალისხმევა რაა? | ძალისხმევა დაბალი ინტელექტის მაჩვენებელია. | ძალისხმევა ააქტიურებს და იყენებს აზროვნებას. |
| ტიპური პასუხი სირთულეების შემდეგ | ნაკლები ძალისხმევა | მეტი ძალისხმევა |
| თვითდამაზიანებელი თავდაცვა | მაღალი: არამზაობა დაშვებული შეცდომებისადმი | დაბალი: მოხარულია, ისწავლოს შეცდომებსა და შეფასებაზე |
| სირთულეების შემდგომი მოქმედება | შესუსტებული | თანაბარი ან გაძლიერებული |
რა თქმა უნდა, მზარდი აზროვნება ბავრად მიმზიდველია. მაგრამ როგორ შეიძლება ბავშვებში მისი განვითარება და რა ადგილი აქვს ამ საქმეში შექებას? საქმიანი შექებით ჩვენ ბავშვს ვეხმარებით მისი ძალისხმევის ან სტრატეგიების შეფასებაში:
- „კარგად გიმუშავნია!“ ან
- „ამის მისაღწევად კარგი სტრატეგია უნდა გამოიყენო“.
მაგრამ თუ ვეტყვით, „კარგად გიმუშავნია, ძალიან ჭკვიანი ბიჭი/გოგო ხარ!“ მათში შინაგანი ხარისხის განცდას დავაფიქსირებთ, ასე კი იფიქრებენ, რომ კარგები არიან და რომ სესაცვლელი არაფერი აქვთ.
ეფექტური შექებისთვის ალფიე კონი Alfie Kohn (1993) გვთავაზობს რჩევებს, რომლებითაც შექების საფრთხისშემცველი შედეგის რისკები განილევა:
- აქციეთ შექება რამდენადაც შეიძლება სპეციფიკურად.
- აიცილეთ სიყალბე
- შექებისას არ შეადაროთ.
მთავარია, დავიცვათ აკურატულობა, რეალისტურობა და კონსტრუქციულობა[3]. არსებობს შეკითხვით შექების ტიპები. მაგალითად:
„შენს მუშაობაში ყველაზე უფრო თანატოლები რას აფასებენ?“ – ამ შეკითხვის უპირატესობა ადამიანის გააქტიურებაა. ნაცვლად იმისა, რომ იმათ იფიქრონ: „ეს დიდი ვერაფერია“, მათ დავეხმარებით გავააზრებინოთ, როგორ შეძლო ეს: „მართლაც როგორ შევძელი? მოდი, აბა ვნახო…“.
სასარგებლო რესურსები:
- Cohen, G. L., & Steele, C. M. (2002). A barrier of mistrust: How negative stereotypes affect cross-race mentoring. In J. Aronson (Ed.), Improving academic achievement: Impact of psychological factors on education (pp. 303-328). San Diego: Academic Press.
- Dweck, C. (2002). Messages that motivate: How praise molds students’ beliefs, motivation, and performance (in surprising ways). In Aronson, J. (Ed.), Improving academic achievement: Impact of psychological factors on education (pp. 37-60). San Diego, CA: Academic Press.
- Dweck, C. (2006). Mindset, the new psychology of success. Random House.
- Kohn, A. 1993. Punished by Rewards: the Trouble with Gold Stars, Incentive Plans, A’s. Praise and Other Bribe. s. New York: Houghton Mifflin
- https://www.amazon.com/Mindset-Psychology-Success-Carol-Dweck/dp/1400062756
- https://www.managementsite.com/507/learning-to-compliment-effectively-.aspx
[1] როგორც ჰაიდეგერი უწოდებდა ენას.
[2] -უკა, -უნა, -ინა, -ილო, -იკო…
